Balalardıń tilin ósiriw

Til adamlardıń eń qolaylı baylanıs-aralasıw quralı.
Insan til arqalı: a) óziniń pikirin bildiredi – málimleme beredi; b) basqalardıń pikirin ańlaydı – málimlemeni qabıl etedi.

20-tema. Balalardiń sózligin bayıtıwda tálimiy oyinlar.


Reje:
1. Mektepke shekemgi bilimlendiriw makemelerinde tálimiy oyınlar hám olardıń áhmiyeti.

2. 
   Balalardıń sózlik qorin bayıtıwda járdem beretuǵın tálimiy oyinlar.
   
3. 
   Kórgizbeli materiallar menen oynalatuǵın tálimiy oyınlar.
   
4. 
   Balalardıń sozlik qorin bayitiwda tálimiy oyinlardi tanlaw, ótkeriw hám tálqilaw.
   

Tayanish sozler: Tálimiy oyinlar, korgizbeli material, didaktik oyinlar, qagiydali hareketli oyinlar, awizeki sozli oyinlar, oyin tempi, stol baspa oyinlari


1. Mektepke shekemgi bilimlendiriw makemelerinde tálimiy oyınlar hám olardıń áhmiyeti
Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalarǵa bilim hám tárbiya beriwde eń tiykarǵı wazıypalar olarǵa ana tilin úyretiw, sóylew tilin rawajlandırıw, sóylesiw qatnasıǵına, óz-ara sóylesiwge úyretiw bolıp esaplanadı.
Balalardıń sozlik xorin bayitiwda mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalarda sóylewdi qáliplestiriwge qaratılǵan pedagogikalıq nızamlılıqlardı úyrenedi.
Sóylew qábiletin jetilistiriw tiykarǵı wazıypası-sóylewdi jetilistiriw usılı menen metodika, olardıń eń nátiyjeli quralların ilimiy-pedagogikalıq tiykarlarda islep shıǵıw hám tárbiyashılar menen támiyinlewden ibarat bolıp tabıladı. Tárbiyashılar bolsa ózlestirilgen usıl hám metodika járdeminde balalarda zárúrli sóylew tájiriybesi jáne kónlikpelerin rawajlandırıwǵa háreket etedi.
Sóylew tilin rawajlandiriw balalardıń awız eki sóylewin rawajlandırıw, átirapındaǵılar menen sóylesiw arqalı qatnasta bolıw tájiriybesin qáliplestiriwden ibarat.
Tálimiy oyinlar balalardıń jas ozgesheliklerine say keletugin oyinlar. Didaktik oyinlardıń ahmiyetli belgisi ondagi qagiydalardıń barligi. Oyinda oyinnıń maqseti, oyin qagiydalari, oyin hareketleri ortasindabaylanis bar.
Oyin maqseti oyin hareketleriniń tábiyatin belgileydi.
Oyin qagiydasi bolsa, oyin hareketlerin,waziypalarin sheship beriwge hám oyindagi hareketlerdi amelge asiriwga jardem beredi.
Tálimiy oyinlar arqali balalarga jana bilimler, túsinikler berip bariladi. Bul oyinlarda balanıń har tarepleme rawajlaniwi, bilim barisi, soylew iskerligi, aqiliy qabileti, jetilistirilip bariladi.
Oyin qagiydasina amel qiliw oyin mazmunıń bayitadi.
Tálimiy oyinlarda tábiyǵıy nárse yaki buyimlardan paydalaniladi. Balanıń kun tartibinde tálimiy oyin ushin waqit hám orin ajirailiwi tiyis.
Tálimiy oyinlarda tómendegi qaǵıydalarǵa ámel qılınadı:
1. Nawbetpe-nawbet tasir etiw.
2. Soralganda juuwap beriw.
3. Basqalardıń pikirin esite aliw.
4. Oyin barisinda basqalarga kesent etpew.
5. Oyin qagiydasin orinlaw.
6. Oz qatesin tan aliw.
Milliy xaliq oyinlari eki toparga bolinedi:
1. Milliy hareketli oyinlar.
2. Milliy xaliq oyinlari
Balalardıń sóylewin qáliplestiriw úlken jastaǵı adamlar tárepinen belgili bir háreket arqalı ámelge asırıladı. Bul háreket túrlerin shártli túrde baylanıstırıwshılar dep te aytıw múmkin. Solay etip, sóylewdi rawajlandırıw qurallarına shınıǵıwlar, oyın, miynet, turmıslıq háreket yamasa kúndelikli turmıs háreketi, kórkem-óner shıǵarmaların úyreniw sıyaqlılardı kirgiziw múmkin. Biraq, bul háreket túrleriniń hámmesine tárbiyashı hám úlken jastaǵılar basshılıq etedi, basqaradı, baǵdarlaydı.
Balalar kúndelikli turmıs háreketlerinde sózden erkin túrde paydalanadı. Biraq, olar úlken jastaǵılardıń qadaǵalawınan shette qaldırılsa, sóylewinde ayırım kemshilikler bekkemlenip baradı. Sonday-aq, jaqsı shólkemlestirilmegen shınıǵıw, oyın, miynet, turmıslıq háreket te balanıńsóylew tilinıńe unamsız tásir etedi. «Dáslepki qádem baǵdarlaması»nda da balanıń sóylew tilinıń rawajlandırıw boyınsha eki jumıs túri kórsetilgen: birinshisi-balalardıń barlıq baqsha xızmetkerleri, tárbiyashılar hám bir-biri menen erkin shınıǵıwları.
Bilimlendiriwdiń tiykarǵı túri sabaq ótiw bolıp esaplanadı. Sóylewdi jetilistiriw sabaqlarında bala óziniń sózin tárbiyashınıń úlgi retindegi sózi menen salıstırıwǵa, basqa balalar menen oqıw materialın orınlawǵa, birgelikte súwretlerdi, diafil`mlerdi kóriwge, sáwbetlesiwge, didaktikalıq oyınlarda qatnasıwǵa, birge qosıq aytıwǵa, muzıka tıńlawǵa, belgili bir ob`ektke dıqqat-itibarın qarata alıwǵa, gezeklesip sóylewge úyrenedi. Balalar sabaqta jańa bilimler (waqıya hám hádiyseler arasındaǵı baylanıslarǵa tiyisli sózler, sózdiń grammatikalıq túrleri) menen tanısadı, tárbiyashınıń sóylew tilin kórsetpesi arqalı shınıǵıw jumısların orınlawǵa, ózinińislerine baha beriwge úyrenedi.
Máselen, «Kimge ne kerek?», «Dúkan» oyınlarında balalar predmetlerdi reńine, túrine, nege mólsherlengenligine qarap klassifikatsiyalaydı (toparlastıradı).
Hár bir tárbiyashı shınıǵıwlardı shólkemlestiriwde tómendegi didaktikalıq tálaplarǵa qatań ámel etiwi kerek:
1. Shınıǵıwǵa aldın ala puxta tayarlanıw, onıń mazmunıń, bilimlendiriw usılların anıqlaw. Bunda ana tili boyınsha balalardıń bilim hám tájiriybeleri anıq bolıwı kerek bolǵan metodlar menen usıllar tańlap alınadı, shınıǵıwdıń dúzilisi hám baǵdarı aldın ala oylap alınadı. Kerekli kórgizbeli qurallar, oqıw ánjamları tayarlanadı, Tárbiyashı bilimlendiriwdiń rawajlandırıwshı principine ámel etip, balalardan aqılıy belsendilikti tálap etiwshi, quramalı tapsırmalar beredi. Ayırım waqıtları balanı aqılıy jumıs penen bánt etiw yamasa aqıldıń zorıǵıwın (sharshawın) tálap etiwshi oyinlar: balalardıńózleri erkin túrde pikirlewge; predmetler arasındaǵı baylanıslılıqtı anıqlay alıwga hám t.b. tálimiy oyinlar járdem beredi.
2. Shınıǵıwdıń tárbiyalıq xarakterge iye bolıwı.
Sóylewdi rawajlandırıw boyınsha shınıǵıwlardı shólkemlestiriwde bilimlendiriwdiń tárbiyalıq tárepi de esapqa alınadı.
Balalar tárepinen ana tilin iyelew, onıń soz bayligin, tásirsheńligin bilip alıw, balalarda mehir miriwbetlik insaniyliq, sezimlerdi tárbiyawdi ámelge asırıwda járdem beredi.
3. Shınıǵıwdıń zawıqlanıwshılıq xarakterine iye bolıwı. Shınıǵıwdı baslawdan burın balalarda bilim alıw tilegin, qızıǵıwshılıqtı, jańalıqtı bilip alıwǵa qushtarlıǵın júzege keltiriw kerek. Shınıǵıw balalarda kónligiw sezimin júzege keltiriwi kerek.
4. Bilimlendiriw usılların shınıǵıwdıń dúzilisine qarap tańlaw. Shınıǵıwdıń dúzilisi aldın ala anıq etip belgilep qoyılıwı kerek. Shınıǵıwdıń basında jańa material menen tanıstırıwda aldıńǵı shınıǵıwlarda úyrenilgen materiallar yadqa alınıp, onı balalardıńtájiriybesi menen baylanıstıradı.
Úlken toparlarda kóbinese shınıǵıwdıń maqseti belgilenip beriledi. Máselen, tárbiyashı balalar menen sózdińseslik mádeniyatın tárbiyalaw maqsetinda shınıǵıwdı baslawdan aldıń bılay deydi: «Aytılıwı qıyın sózlerdi durıs aytıwǵa úyreniw kerek. Sebebi biziń sózimiz durıs, kórkem átirapımızdaǵılar ushın túsinikli bolıwı tiyis».
Tárbiyashınıń bunday tiykarlı gápi balalardıń jańa bilim hám kónlikpelerdi iyelew zárúrligine isendiredi.
Shınıǵıwdıń tiykarǵı bólegin anıq rejelestiriw kerek. Onıń birinshi basqıshında (jańa tapsırmanı sheshiwde) balalarǵa sózlik hárekettiń hám onıń maqsetin anıqlawǵa járdem beriwshi bilimlendiriwdiń tiykarǵı usılları jámlesken boladı.
Sońınan balalar tárepinen erkin jumıslar ámelge asırıladı, biraq tárbiyashı tárepinen basshılıq etiledi.
Shınıǵıwdıń juwmaqlawshı bólegi qısqa hám kewilliligi menen ajıralıp turıwı kerek.