Balalardıń tilin ósiriw

2. Sáwbet mazmunı hám temaları.
Sáwbet mazmunı – bul «Dáslepki qádem bapdarlama»sınıń «Balalardı qorshaǵan ortalıq penen tanıstırıw hám jámiyetlik turmıs hádiyselerine qızıǵıwshılıǵın tárbiyalaw» bólimindegi materiallar esaplanadı.
Buǵan qorshaǵan ortalıq hám ana Watan, kúndelikli turmıs temasındaǵı, ullı tulǵalar hám bayramlar, armiyalar, belgili áskerbasılar, úlkenler miyneti, transport hám baylanıs quralları, kúndelikli-xojalıq hám miynet buyımları, xalıq dóretiwshiligi, tábiyat, sonıń menen birge, balalar baqshasında balalardıń túrli iskerlikleri (oyınları, miynet, óz-ara járdem hám t.b.) kiredi.
Kúndelikli turmıs temalarında sáwbetler. Bul balalar ózleri jeke túrde baqlaǵan hám qatnasqan waqıya hám hádiyseler. Bul sáwbetlerde balalar úyde úyde kim menen jasawı, shańaraq aǵzalarınıń ismleri, olardıń qaerde islewi, úyde ne isler qılıwı, qalay dem alıwı, ózleriniń oyınları, úydegi shınıǵıw hám oyınlar, kúshine jarasa úlkenlerge járdem beriw hám t.b. haqqında aytıp beredi, úydegi hám baqshadaǵı atmosferanı (ortalıqtı) bir-birine salıstıradı.
Qorshaǵan ortalıq hám ana Watan haqqındaǵı sáwbetlerde balalar ózleri tuwılıp ósken jerleri - óz qala hám awılları; baqshaǵa jaqın jaylasqan kóshe, imaratlar, mektep, dúkan, chayxana, mákeme, máhálle, ondaǵı dıqqatqa ılayıqlı jerler, skul`pturalıq estelikler, maydan hám qıyabanlar; óz kóshesi, máhállesiniń atı hám basqalar haqqında aytıp beredi; Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan tuwralı qısqasha maǵlıwmat beriledi, Ózbekstannın paytaxtı – Tashkent haqqında, Tashkenttegi Ǵárezsizlik maydanı, Áliysher Nawayı qıyabanı, Qaraqalpaqstan paytaxtı – Nókis qalası haqqında, Nókistegi Ǵárezsizlik maydanı, Ájiniyaz hám Berdaq muzeyi hám t.b. (hár bir wálayattıń óz tariyxıy orınları, qalası, rayonı) haqqında aytıp beriledi.
Úlken adamlardıń miyneti haqqındaǵı sáwbetler balalardı úlkenler balalardı úlkenler iskerliginiń mánisin túsinip alıwǵa járdem beredi. (Balalar baqshaları ushın dástúrler. Qorshaǵan ortalıq penen tanıstırıw, sóylew tilin ósiriw, kórkem ádebiyat)
Ullı tulǵalar hám bayramlar haqqındaǵı sáwbetlerde balalar ózbek hám qaraqalpaq xalıqlarınıń ullı tulǵaları (Nawayı, Babur, Ál-Beruniy, Ibn Sina, Ulıǵbek, Yunus Rajabiy, Kamaliddıń Behzad, Ájiniyaz, Berdaq, Kunxoja, Jiyen Jıraw, Ótesh) ózbek hám qaraqalpaq xalqınıń milliy bayramları (Nawrız, Hasıl bayramı – Mehirjan, Gúller hám quslar bayramı, toylar, seyiller) haqqında túsinikke iye boladı.
Armiyalar haqqındaǵı sáwbetlerde balalarǵa áskeriy xızmette tankshiler, teńizshiler bar ekenligi hám watandı qorǵaw ushın márt, kúshli, batır, shaqqan bolıwı kerek ekenligi haqqında aytıp beriledi.
Belgili (ataqlı) láshker basılar haqqındaǵı sáwbetlerde balalar Ámir Temur, Jalaladdıń Manguberdi, Zahriddıń Muhámmed Babur, Sabır Rahim, Ernazar Alakóz, Maman biy sıyaqlı tanıqlı láshker basılardıń ómirinen alınǵan qızıqlı waqıyalardı bilip aladı.
Transport hám baylanıs quralları haqqında sáwbetlesiwlerde balalarǵa transport hám baylanıs xızmetkerleriniń xızmetleri haqqında túsinik beriledi. Pochta, telefon, telegraf, olardıń wazıypaları haqqında aytıp beriledi.
Xalıq dóretiwshiligi haqqında sáwbetlerde balalarǵa qol óneri dóretpeleri, naǵıs salıw óneri, zerli oyma naǵıs óneri, gúlalshılıq, milliy ónermentshilik úlgileri, skul`pturlıq estelikleri haqqında soylep beredi. Ózbek, qaraqalpaq xalıq qosıqları: lapar, alla (háyyiw), ertekler, jumbaqlar, maqallar, jańıltpashlar, aytıslar, jubatıw oyınları (tez aytıslar) haqqında maǵlıwmatlar beriledi.
Tábiyat tuwralı sáwbetlerde balalardı jıl máwsimleri, haywanlar, ósimlikler, úlkenlerdiń tábiyattaǵı miynetleri haqqındaǵı túsinikleri anıqlanadı hám bekkemlenedi.
Kúndelik (xojalıq) turmıs hám miynet buyımları haqqındaǵı sáwbetlerinde mebel`ler, ıdıs-tabaqlar, kiyim-kenshekler, oyınshıqlar, bazı bir miynet quralları Tálqılanadı, olardıń ne ushın kerekligi, neden, qanday tayarlanǵanlıǵı, ayırım kerekli belgileri (reńi, forması, uzınlıǵı), bul buyımlardı kim hám qay jerde tayarlanǵanlıǵı, onı qalay saqlaw jolları anıqlanadı.
Sáwbetke tayarlanıw hám onı ótkeriw. Sáwbetler birinshi kishi gruppadan baslap ótkeriledi. Sáwbet jıldıń ekinshi yarımınan baslap ótkizilgeni maqul. Sebebi bul dáwirge shekem balalarda kerekli tájiriybe toplanadı. Bir ayda 1-3 márte sáwbet ótkiziw usınıladı. Sáwbetti shólkemlestiriw ushın tárbiyashıdan úlken tayarlıq Tálap etiledi. Tárbiyashı náwbettegi jumısların jobalastırıwda qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw boyınsha qaysı dástúr materialın sáwbet tárizinde beriw maqsetke muwapıq ekenligin belgileydi, sońın ala shınıǵıwdı alıp barıw ushın jobasın dúzedi.
Balalar dıqqatın tez jámlew hám olardıń shınıǵıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın oyatıw, aqılıy iskerligin jetilistiriw, sezimlerge tásir etiw ushın shınıǵıwdı qalay baslaw kerekligin puxta oylap aladı. Bunday emotsional` qurallar sıpatında súwretlerden, balalar ushın tanıs emes jańa jumbaqlardan, sáwbet mazmunına jaqın bolǵan qosıqlardan paydalanıw múmkin.
Máselen, gúz haqqındaǵı sáwbetti O.Tansıqbaevtıń «Gúz» reproduktsiyasın (úlken gruppada) kórsetiwden baslaw múmkin.
Bul shıǵarma balalardıń yadıńda baǵqa sayaxat waqtındaǵı túsiniklerin janlandıradı. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan haqqındaǵı sáwbetti Ózbekstan hám Qaraqalpaqstannıń uzaq ótmishine baylanıslı bolǵan esteliklerdi, hújjetli súwretlerdi kórsetiwden baslaw múmkin.
Bazı jaǵdaylarda sáwbetti temaǵa baylanıslı sorawlardı beriwden de baslaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Máselen, úlkenlerdiń miynetleri haqqındaǵı sáwbetti «Balalar kimniń ata-anası qay jerde hám kim bolıp isleydi?» - degen soraw menen baslaydı. Tárbiyashı balalar temasınan shetke shıǵıp ketpewi, alaǵada bolmawı ushın aldınnan sáwbettiń jobasın belgilep aladı.
Aldıńnan óz jobasına iye tárbiyashı balalardı hár qanday sharayatqa da, náwbettegi joba sorawın beriw menen temaǵa qaytara aladı. Tárbiyashı óziniń sorawları menen balalar pikirin zatlar hám hádiyselerdiń xarakterli hám tiyisli belgilerine baǵdarlanadı. Balalarǵa olardıń pikirlerin jetilistiriwge járdem bermeytuǵın, jasına say bolmaǵan sorawlardı beriwge bolmaydı. Usınday kóz-qarastan bes-altı jaslı balalarǵa: Sıyırdıń ayaǵı neshew? Qoyannıń neshe qulaǵı bar? sıyaqlı sorawlardı da beriwge bolmaydı. Birinshiden, bul balaǵa belgili bolǵan nárse; ekinshiden, ayaqtıń, quyrıqtıń, qulaqtıń sanı boyınsha sáwbet balalardıń haywanlar haqqındaǵı bilimlerine hesh qanday maǵlıwmat qospaydı.
Sebebi barlıq haywanlarda ayaq, qulaq hám t.b. bar. Bir haywan ekinshi haywannıń gewdesindegi músheleriniń sanı (muǵdarı) menen parıqlanadı, al turmıs tárizi, háreketi menen ajıralıp turadı. Haywanlardıń sırtqı belgilerine qaray eń durıs soraw tómendegishe bolıwı múmkin: Pıshıqtıń kózleri qanday? Onıń quyrıǵı qanday? Hám t.b. Sáwbettiń tiykarǵı sorawları (qosımsha sorawlar da) tárbiyashınıń islenbesine jazılıwı kerek.
Sonıń menen birge, tárbiyashı sáwbet teması ushın kerek bolatuǵın kórgizbelerdi aldıńnan tayarlaw hám balalar dıqqatın tartpaytuǵın jerge qoyıwı kerek.
Shınıǵıw aqırında sáwbet mazmunın bekkemlew yaki onıń balalarǵa emotsional` tásirin tereńlestirgen maqul. Bunı túrli jollar menen ámelge asırıw múmkin, sonıń menen birge: tárbiyashı sáwbet mazmunın kısqa gúrriń qılıp beriw, sáwbet temasına baylanıslı bolǵan tálimli oyın ótkeriw (3-5 minut); tanıs sáwbet mazmunına jaqın bolǵan qosıq aytıp beriwdi usınıw; kórkem gúrriń oqıp beriw hám t.b. Tárbiyashınıń qaysı variantın tańlap alıwı sáwbettiń mazmunıńa, balalar biliminiń baylıǵına hám waqtına baylanıslı. Palız ónimleri haqqındaǵı sáwbetti «Sıypalap tap» tálimiy oyını menen. Nawrız bayramı haqqındaǵı sáwbetti muzıkalıq shınıǵıwlarda úyreniletuǵın qosıqtı ayttırıw menen tamamlaw múmkin. Tárbiyashı sáwbette barlıq balalardıń aktiv qatnasıwǵa háreket qılıwı kerek: sorawdı gruppadaǵı barlıq balalarǵa qarata berip, sońınan juwap beriw ushın birewden shaqırıw kerek. Bárhá bir baladan sorawǵa bolmaydı. Ilajı barınsha balalardı berilgen sorawǵa kóbirek juwap beriwge qaratıw kerek. Eger tárbiyashı bir bala menen uzaq sóylesiwge, basqa balalar sáwbetinde qatnasıwın qálemeydi. Sonıń menen birge, tarbiyashınıń ózi sáwbet waqtında balalarǵa belgili zatlar haqqında kóp sóylesse de balalar sáwbetinde qatnaspaydı.
Balalar sáwbet waqtında xor bolıp emes, al birewden juwap beriwi kerek. Eger zárúrlik bolmasa, balalardıń juwabın bólmew kerek: eger bala zárúr bilimge iye bolmasa, uyalshaq bolsa, onnan tolıq juwap beriwdi Tálap etpesten, qısqa juwabı menen qanaatlandırıwı kerek. Balalar sorawlarǵa jeterli hawaz bálentliginde, anıq hám tetik juwap beriwi lazım. Eger bala pás hawazda juwap berse, tárbiyashı onnan juwaptı bálent hawazda, biraq baqırmastan tákirarlawın Tálap etiwi zárúr. Máselen; «Sen ne degenligin hesh kim esitpedi, - dep túsindiriwi kerek. – Juwabıńdı bálent hawazda tákirarla». Tárbiyashı sáwbetke tayarlanıwda hám onı ótkeriwde usı qaǵıydalarǵa qatań ámel qılıwı kerek.