Balalardıń tilin ósiriw

Tárbiyashı: Balalar, bizlerge Shuxrat isimli jańa aspaz keldi. Ol jaqında aspazlar tayarlaytuǵın oqıw ornın pitkergen, onıń ele is tájiriybesi joq. Oǵan sizlerdiń járdemińiz kerek. Men aspaz Shuxrat atınan sóylew menen hám jumıslardı orınlayman, sizler bolsa, eger men qáte qılsam dúzetesizler, siz qáte qılsańız, aspaz dúzetedi, Túsinikli me?
Aspaz Shuxrat (tárbiyashı). Sizlerge palızdan qanday awqat tayarlap bereyin?
Wáliy: Geshirli kotlet…. Shuxrat aǵa, siz geshirli kotletti quwırıń.
Aspaz Shuxrat. Yaqshı. Házir men geshirli kotlet tayarlayman: aldıń góshti alaman… Góshti? (aspaz Shuxrattıń qátesin balalar durıslawı ushın gósh sóziniń intonatsiya menen ayırıp aytadı).
Noila. Shuxrat aǵa, gósh kerek emes.
Aspaz Shuxrat. Ne ushın? Gósh azıq-awqat ónimi emes pe?
Noila. Gósh azıq-awqat ónimi, biraq siz geshirli kotlet tayarlamaqshısız, demek, geshir kerek.
Aspaz Shuxrat. Awa, durıs! Geshirdi maydalaw kerek. Házir men onı maydalaǵıshqa salıp ótkeremen, qırǵıshta maydalaw da múmkin, keyin geshirge jarma (mannıy jarma) quyaman, máyek shaǵıp salaman. Men durıs aytpadım ba? Begzad ne deyseń?
Begzad. Jarmanı quymaydı, saladı. (Eger Begzad qáteni durıslay almasa, aspaz Shuxrattıń ózi qátesin eslep, onı dúzetedi).
Aspaz Shuxrat. Endi kotlet qılaman, házir oǵan batırıp alaman, Lala, undı tógedi me yaki quyadı ma?
Lala. Undı tógedi.
Aspaz Shuxrat. Endi tabaǵa maydı tógemen hám kotletti quwıraman, durıs pa? Rano bálkim nenidur durıs aytpaǵan shıǵarman?
Rano. Shuxrat aǵa, maydı tókpeydi, quyadı. Hámme suyıq zatlardı quyadı, shashılıwshı zatlardı bolsa tógedi (shashadı), qattı zatlardı saladı. (Ranonıń bul juwabın aytıwǵa aldınnan tayarlaw múmkin).
Aspaz Shuxrat. Awa, durıs Rano, men endi esledim, suwdı, qaymaqtı, maydı hám basqa suyıq zatlardı quyadı, jarmanı, duzdı, qumshekerdi, undı saladı (tógedi), góshti, palız ónimlerin, sarı maydı tabaǵa, tabaqqa quyadı. Men bulardı esimnen shıǵarmawım ushın, sen Lobar, jáne bir márte bulardı men ushın tákirarla, nelerdi quyıw múmkin?
Lobar. Hár qanday suyıq zatlardı: suwdı, maydı, qaymaqtı, sútti quyadı.
Aspaz Shuxrat. Jaqsı, Lobar. Kárim neni salıw múmkin?
Karim. Jarma, un, duz, qumsheker salınadı.
Usı tárizde rejedegi sáwbet dawam etedi. Bunday shınıǵıwlardı ótkeriw tárbiyashıdan aldınnan tayarlıq kóriwin Tálap etedi. Bunıń ushın tálim oyın rejesin dúzip alıw, qatnaslardı tańlaw, waqıyanıń barısın qadaǵalaw lazım. Bunday shınıǵıwlar balanıń sóylew tilin aktivlestiriw maqsetinde shólkemlestiriledi, sonıń ushın sóylesiwde balalardıń aktiv qatnasıwın názerde tutıw kerek.
Súwretler menen ótkeriletuǵın shınıǵıwlarda balalardı sóylesiw tiline (dialogqa) úyretiw. Mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa tálim-tárbiya beriwde súwretlerden balalardı sóylesiw tiline hám bayan etiwge úyretiw quralı sıpatında paydalanıladı. Baqsha jasındaǵı balalardıń sóylewin ósiriwshi, kóz aldına elesletiwlerin keńeytiwshi seriyalı súwretlerden paydalanıw múmkin.
Tálimiy oyınlar haqqında IV-bapta tolıq maǵlıwmatlar berilgen. «Bizler oynap atırmız» (avtor – I.G.Baturina), «Úy haywanları» (avtor – S.A.Veretennikova), «Jıl máwsimleri», «Jabayı haywanlar». Balalar baqshasında ana tili shınıǵıwlarında sózlik-logikalıq shınıǵıwlar al`bomındaǵı (V.A.Kiryushkin, Yu.S.Lyaxovskaya. Al`bom slovarno-logicheskix uprajneniy na zanyatiyax po rodnomu yazıku v detskom sadu. M.1973), «Qıslap qalıwshı quslardı baǵıw», «Palızlardı jetistiriw (olarǵa qaraw)», «Jańa jıl bayramı» hám t.b. paydalanıladı.
Baqsha jasındaǵı balalardı qabıl etiwge tayarlaw hár qıylı: balalardıń pikir júritiwine túrtki bolatuǵın qısqa hám anıq sorawlar beriw, muzıka tıńlaw (máselen, «Gúz kúnleri» súwretin kóriwden aldıń gúz haqqındaǵı muzıkalıq shıǵarma tıńlanadı): tárbiyashı qıs máwsimi durıssındaǵı onsha úlken bolmaǵan taqmaqtı aytıp beredi («Qısqı oyınlar» súwretin kózden keshiriw shınıǵıwlarınan aldıń) hám t.b. Súwret boyınsha sáwbetlesiw shınıǵıwına tayarlanıw hám onı ótkeriw tárbiyashıǵa belgili bir qıyınshılıqlar tuwdıradı. Balalar súwrettiń mazmunıń túsindiriwleri hám olarda dóretiwshi-emotsional` múnásibetlerdi payda etiw ushın tárbiyashı, eń aldı menen, balalarǵa súwret mazmunın jaqsı túsinip alıwına járdem beretuǵın hár qıylı soraw hám tapsırmalardı aldıńnan oylap qoyıwı kerek. Mısal retinde, «Qısqı oyınlar» atlı súwret boyınsha (úlken toparda «Jıl máwsimleri» seriyalı súwretten paydalanadı) ótkeriletuǵın shınıǵıwdıń úlgisin keltiremiz.
Tárbiyashı balalardan jıldıń qaysı máwsimi baslanǵanlıǵın, qıstıń qaysı ayı ekenligin soraydı. Balalardıń juwabın tıńlaydı hám dawam ettiredi:
– Qıs - jıldıń ájayıp máwsimi, durıs emes pe? Balalar qıs máwsiminde seyilden úylerine qaytqısı kelmeydi, sebebi kóshede júdá qızıq, ájayıp nárseler júdá kóp-dá. Lıjada, konkide hám shanada ushıw, xokkey oynaw, qardan qarqız, qarbaba, úy, gúmbez, saray hám t.b.lar jasaw múmkin. Qıs máwsimi haqqında júdá kóp taqmaqlar, gúrriń hám ertekler jazılǵan, súwretler de sızılǵan. Tárbiyashı qıs máwsimi haqqındaǵı taqmaqlardan birin aytadı. «Qısqı oyınlar» atlı súwretti taxtaǵa ilip qoyadı hám bir qansha sorawlar beredi:
– Bul súwretti qalay ataw múmkin? Jıldıń qaysı máwsimi hám kúnniń qaysı waqtı súwretlengen? Bul qıs kúnıńde hawa rayı qanday? Siz kún jıllı hám quyashlı ekenligin qanday anıqlaysız? Qıstıń jıllı, quyashlı kúnlerinen birinde balalar seyilge shıqtı. Hámmege kewildegi jumıs tabıldı. Sizler meniń aytqanlarıma qosılasızlar ma? Bunı siz qanday tastıyıqlaysız?