Balalardıń tilin ósiriw

Tapsırmalardı (jumbaqlardı) tabıw hám oylawǵa úyretiwshi shınıǵıwlarında sózlik qorınıń áhmiyetliligi
Balalar baqshasında tapsırmalardı tabıw hám onı oylawǵa úyretiw shınıǵıwı ayrıqsha orın iyeleydi. «Tapsırma» sózi oylaw, pikirlew, qanday da bir jasırın nárseni tabıwdı ańlatadı. Bala jumbaqtı tabıwǵa qızıǵıwı sebepli túrli nárse hám hádiyselerdiń ishki sırların, olar arasındaǵı baylanıslılıqtı bilip aladı. Jumbaq balanı oylawǵa, óz pikirin tolıq, anıq bayan etiwge úyretedi, onıń túsinigin, sana-sezimin, turaqlı dıqqatın rawajlandıradı. Jumbaq balalarǵa jańa bilim berip ǵana qoymastan, bálkim olar alǵan bilimlerdi durıs ózlestiriwge, onı óz ornıńda qollana biliwge úyretedi. Jumbaqlardı tabıw barısında balalar bir qansha aqılıy operatsiyalardı orınlawǵa, yaǵnıy analiz qılıwǵa, ulıwmalastırıwǵa úyrenedi. Bul shınıǵıw túri balalar sóylew tilin ósiriwde salmaqlı orındı iyeleydi, sózlerdi anıq aytıwǵa, gáplerdi durıs dúziwge, barlıq sózlik jumısı wazıypaların ámelge asırıwǵa járdem beredi. Hár bir jumbaq buyımnıń obrazlı kórinisin hám onıń xarakterli belgilerin óz ishine qamtıp aladı. Balalar tárepinen tabılıwı lazım bolǵan buyım basqa buyımdı súwretlew arqalı beriledi. Sonıń ushın bala jumbaqtı tabıwda buyımnıń tiykarǵı belgileri, onıń qásiyetlerin júdá jaqsı biliwi, onı basqa buyımlar menen salıstırıwdı, ondaǵı ulıwmalılıqtı (uqsaslıqtı) kóre biliwi kerek. Sonıń ushın jumbaqlardı tabıw shınıǵıwı balalardı buyımlardıń qásiyetleri, sıpat hám belgileri menen tanıstırǵannan keyin jobalastırıladı. Bunday shınıǵıw tiykarında balalar pikirlewin rawajlandırıw boyınsha maqsetli nátiyjelerge erisiw ushın shınıǵıwdı ótkiziwde bir qansha metodika qaǵıydalarına ámel kılıw kerek.
Solardan: 1. Jumbaqtı tańlaw. Jumbaqlar mazmunı jaǵınan balalardıń jas hám ruwxıy ózgesheliklerine sáykes bolıwı, yaǵnıy olarǵa tanıs bolǵan buyımlar (predmetler) bolıwı shárt. Forması jaǵınan balalar jasına say eki túrdegi jumbaqlardan paydalanıladı: buyımnıń (nárseniń) atı aytılmastan, onıń xarakterli belgileri súwretlenedi (máselen, «Qısta hám jazda bir qıylı kiyimde»); sonıń menen birge, bir buyım yaki nárseniń qásiyeti ekinshi bir buyım arqalı súwretlenedi (máselen, «Tigiwshi emes, pishiwshi de emes, iynesi kóp eken, jawına shanıshar eken»).
2. Shınıǵıw balanı obrazlı súwretlew arqalı anıq bir buyımdı hám onıń qásiyetin kóre biliwge úyretiw maqsetinde ótkiziledi. Usı maqsette shólkemlestirilgen shınıǵıwǵa, birinshiden, kórgizbeli materialdı alıp kiriw zárúrli shárti bolıp esaplanadı; ekinshiden, sóz obrazı menen buyımnıń anıq, xarakterli ózgeshelikleri (belgileri) arasındaǵı óz-ara baylanıstı (múnásibetti) bilip alıwǵa; úshinshiden: jumbaqtıń juwabın dáliyllewge úyretedi. Jumbaqtı tabıwǵa arnalǵan shınıǵıw eki bólimnen ibarat boladı. Shınıǵıwdıń birinshi bóliminde jumbaqta súwretlengen belgileri bar buyımlar jaqsılap kórip shıǵıladı. Bunıń ushın tapsırmalarda paydalanılatuǵın elementlerden kórip shıǵılatuǵın buyımlardıń xarakterli belgilerin súwretlew payıtında paydalanıladı. Shınıǵıwdıń ekinshi bólimi tapsırmanı tabıwda qollanıladı. Tárbiyashı shınıǵıwdıń bul bóliminde baladan tapsırmanıń juwabın qalay tabatuǵınlıǵın soraydı. Tómende mısal iretinde keltiriletuǵın shınıǵıw rejesinde joqarıda bayan etilgen tálaplar qalay keltiriletuǵınlıǵın kórip ótemiz. Tárbiyashı «ájayıp qaltasha» ishine balalarǵa jaqsı tanıs bolǵan 4-5 buyımdı saladı hám náwbet penen kelip, qaltasha ishinen bir buyımdı alıwın, onıń atın aytıp, stol ústine qoyıwın usınıs etedi. Buyım barlıq balalar menen birgelikte kórip shıǵıladı.
Tárbiyashı: Sen neni aldıń?
Bir bala: Qálemdi.
Tárbiyashı: Durıs, bul qálem, Onıń sırtı neden islengen? Ol qanday reńde?
Balalar: sırtı aǵashtan islengen, reńi qızıl.
Tárbiyashı: Siz onıń qızıl ekenligin qalay bildińiz?
Bir bala: Sebebi onıń sırtı qızıl reń menen boyalǵan.
Ekinshi bir bala: Eger onıń sırtı qızıl bolsa, ortası da qızıl boladı.
Tárbiyashı: Siz durıs taptıńız. Biziń qálemimizdiń kóylegi qızıl reńde. Eger qálem kók bolsa, onıń kóylegi qanday reńde bolar edi?
Balalar: Kók reńde.
Tárbiyashı: Qálemniń qaysı tárepi menen súwret salıw múmkin?
Bir bala: Jonılǵan tárepi menen.
Tárbiyashı: Ol nege uqsaydı?
Balalar: Qustıń murnıńa uqsaydı. Tap tumsıǵına uqsas.
Tárbiyashı: Durıs. Endi qarańlar, men ne qılaman (taxtadaǵı qaǵazǵa qálem menen durıs sızıq sızadı). Qaǵazda qálemniń nesi qaldı?
Balalar: Sızıǵı. Qızıl reńdegi sızıq.
Tárbiyashı: Durıs, iz qaldı.
Sońınan bir bala qaltasha ishinen taraqtı aladı.
Tárbiyashı: Balalar joldasıńız (dostıńız) qaltasha ishinen neni aldı?
Bir bala: Taraqtı aldı.
Tárbiyashı: Bular taraqtıń neleri? (aldın taraqtıń dástesin, sońınan tislerin kórsetedi).
Balalar: Dástesi, tisleri.
Tárbiyashı: Taraqtıń tisleri ne ushın kerek?
Bir bala: Shashtı taraw ushın.
Tárbiyashı balaǵa shashtı qalay taraw kerekligin kórsetiwin usınıs etedi.
Tárbiyashı: Qarańlar, taraqtıń tisleri basımızda qalay seyil etedi, shashımızdı taraydı.
Solay etip, taqıya, kiyim shyotkası, oyınshıq gaz plitası hám oyınshıq utyug, kiyim tigiw mashinası kórip shıǵıladı. Barlıq buyımlar stol ústine balalarǵa kórinip turatuǵınday etip qoyıladı. Soń tárbiyashı jumbaqlar aytadı: «Sırtı qızıl tayaq, ishi qızıl boyaw». Bul ne?
Bir bala: Qálem. (Balalar juwaptıń durıslıǵın tastıyıqlaydı.)
Tárbiyashı: Bunıń qálem ekenligin siz qalay bildińiz?
Bir bala: Sebebi onıń sırtı aǵashtan qılınǵan, ol qızıl reńge boyalǵan, aǵashtıń ortasında qızıl reń boyawı bar.
Tárbiyashı: Endi basqa jumbaqtı aytaman. Ol ne ekenligin tabıń. «Jansa tútin shıqpaydı, hesh jerge girti juqpaydı. Shúndigin burap, shırpı jaqsań tek, qaynaydı chay, pisedi awqat».
Bir bala: Gaz plitası. (Balalar juwaptıń durıslıǵın tastıyıqlaydı.)
Tárbiyashı: Bunıń gaz plitası ekenligin qayaqtan bildińiz?
Bir bala: Gaz plitasınıń qulaǵın burap, shırpı jaqsań, gaz janadı, gaz janǵanda tútin shıqpaydı.
Ekinshi bala: Jumbaqta «… shırpı jaqsań qaynaydı chay, piser awqat» deyilgen. Gaz plitasına chaynik, qazan qoysaq, onda janıp atırǵan gaz chaydı qaynatadı, awqattı pisiredi.
Sońınan tárbiyashı balalarǵa utyug («Óneri kóp islese, eger toktı tislese. Tegislener hár jıyrıq, sızıqlı boladı kiyim»), kiyim tigiw mashinası («Sheberlerge kerek hár dayım, isleter ájapam, anam, sabaqlar shabar «ǵız-ǵız», jollarında qaldırar iz»), taraq («Tisleri tislemeydi, jemeydi, shashlar ishinde seyil etedi») hám taqıya haqqında («Gúli tórt yarım ay, basımnan alar jay (orın) sıyaqlı jumbaqlar aytadı, balalar olardıń juwapların tawıp, durıslıǵın dáliyllep beredi.
Tárbiyashı shınıǵıwdı juwmaqlardan aldıń balalardan qaysı jumbaq kóbirek unaǵanlıǵın, onı túsiniklerin aytıp beriwin soraydı hám tákirarlawda olarǵa jádem berip turadı.
Dáslep bunday shınıǵıwlar 2-3 túrli temalar tiykarında ótkiziledi, keyingi shınıǵıwlar bir qansha quramalasıp baradı. Máselen, buyımlar kórip shıǵılǵannan keyin, olardıń ústi jawıp qoyıladı hám jumbaqtıń juwabı tabılǵannan keyin (túsinik berilgennen keyin), stol ústine qoyıladı. Sońınan aldıńnan buyımlardı kórip shıǵıw usınılmay, kórip turǵan buyımlar haqqında jumbaqlar aytıladı.
Eger balalar qanday da bir buyım haqqında jumbaqtı tabıwda qıynalmasa, buyımdı (zattı) kórip shıǵıw shólkemlestiriledi. Jáne jumbaqlardı tabıw shınıǵıwı qıyınlasıp baradı, yaǵnıy balalarǵa belgili bolǵan buyımdı (zattı) kórsetpey turıp, ol haqqındaǵı jumbaqlardı tabıw usınıladı. Lekin barlıq shınıǵıwlar dawamında jumbaqtıń juwabın tiykarlap (dáliyllep) beriw shárt. Jumbaq aytıwda balalardıń ózlerin de qaratıw kerek. Olar ózlerine belgili bolǵan jumbaqlardı kórgizbeli quralsız aytadı.
Balalardı jumbaq oylawǵa úyretiw boyınsha ótkiziletugın shınıǵıwlar dáslepki waqıtlarda buyımlardı (predmetlerdi) súwretlew shınıǵıwları menen tıǵız baylanıslı boladı. Tárbiyashı balalardan birewine qanday da bir buyımnıń atın aytpastan, onı súwretlep beriwin, al basqalarına bul ne ekenligin súwretlewine qarap, tabıwın usınadı. (máselen, ózi dop-domalaq, rezinadan islengen, onıń bir tamanı qızıl, bir tamanı jasıl, onıń menen voleybol, basketbol, shır-shır (aylanbaq) oyınların oynaw múmkin. Tabıń-shı, bul ne?) Bunday shınıǵıw dáslep kórgizbeli shólkemlestirilip, keyin ala buyımdı kórgizbesiz súwretlew usınıladı. Bunday shınıǵıwdıń eń tiyimli forması oyın kórinisinde ótkiziletuǵın shınıǵıw bolıp tabıladı. Máselen, «Dúkan» tálimli oyınında «satıp alıwshı» alatuǵın buyımın súwretleydi, «satıwshı» bul qaysı buyım ekenligin tabadı. «Kórinisten tap» tálimli oyını da balalardı nárse-buyımlar haqqındaǵı jumbaqlardı oylap tabıwǵa úyretedi. Tapsırmalardı tabıw hám oylaw boyınsha arnawlı shınıǵıwlar ayına bir márte, qalǵan waqıtlarda shınıǵıwlardıń bir bólimi sıpatında jobalastırıladı hám kúndelikli tumısta ótkiziletuǵın tálimli oyın hám oyın shınıǵıwların da kirgizedi. Sonıń menen birge, jumbaqlardan (bazı shınıǵıwlardıń temasına qaray) shınıǵıwdı baslamastan aldıń hám shınıǵıwdı juwmaqlaw bóliminde de paydalanıladı.