Balalardıń tilin ósiriw

3.Kórgizbeli materiallar menen oynalatuǵın tálimiy oyınlar.
Oyinlar - sóylewdi rawajlandiriw shiniǵiwlari hám olarǵa qoyilatuǵin tálaplar.
Máselen: «Ájayıp qaltasha» didaktikalıq (tálimiy) oyını oynaladı. Qaltashaǵa balalarǵa aldıń yadlaǵan qosıq hám taqmaqlardan belgili bolǵan oyınshıqlar: ayıw, tayınshaq, pıshıq, qoraz, top, quwırshaq hám t.basqalar salınadı. Balalar yarım sheńber payda etip otıradı.
Tárbiyashı oyınshıqlar salınǵan qaltashanı balalarǵa kórsetip: Balalar, bul ne? Onı silkip, ishinde neler bar ekenıń ayta alasız ba? - dep soraydı. Soń balalardıń juwabı tıńlanadı.
Tárbiyashı: Durıs, kim qaltashanıń ishinen bir oyınshıqtı alsa, sol oyınshıqtıń atın aytıp, ol haqqında qosıq aytıp beredi, dep aytadı hám ózi qalta ishinen bir oyınshıqtı alıp, ol haqqında yad alınǵan qosıǵın aytıp beredi. Soń balalardı qasına birim-birimlep shaqırıp, qaltashadan oyınshıq alıwdı hám ol haqqında qosıq aytıp beriwdi usınıs etedi.
Oyınshıqlar járdeminde spektakl`di kishi toparda tómendegi ertekler tiykarında tayarlaw múmkin. Ózbek xalıq erteklerinen «Qızǵanshaq iyt», «Pil menen qoraz», «Qasqır menen eshki», qaraqalpaq xalıq erteklerinen “Ash qasqır”, “Hiyleker túlki”, “Aqıllı qız”, rus xalıq erteklerinen «Shalǵam»; orta topar ushın L.N.Tolstoydıń «Eki dos», «Úsh ayıw», ózbek xalıq dástanlarınan «Alpamıs», «Góruǵlı»; qaraqalpaq xalıq dástanlarınan “Qırıq qız”, úlken toparlar ushın ózbek xalıq erteklerinen «Qıya hám durıs», «Saqıy menen baqıl», qaraqalpaq xalıq erteklerinen “Қыран”, “Жылан кепли жигит пенен кирпи кийимли қыз”, A.Avloniydiń «Qoraz benen iyt», Sh.P`eronıń «Qızıl shapkasha» hám t.b.
Oyınshıqlar teatrı ushın ápiwayı balalar stolı saxna bolıp xızmet etedi. Oǵan waqıyalar rawajlanıwına kóre zárúr bolǵan bezewler qoyıladı. Spektakl ushın jaqsı (hátte, jańa) oyınshıqlar tańlanadı.
Tálimiy oyınlar balalar sózlik qorın jedellestiriwdiń tiykarǵı metodikalarınan (metodlarınan) biri. Tálimli oyın balalardıń ámeliy iskerligi bolıp esaplanadı, sebebi onda balalar shınıǵıwlar dawamında alǵan bilimlerinen paydalanadı. Balalardıń aqılıy iskerligin kúsheyttiredi, alǵan bilimlerinen hár qıylı usıllarda paydalanıwı ushın bekkemlewge járdem beredi, óz jeke tájiriybeleri hám shınıǵıwlarında alǵan bilimlerin ámeliyatta qollana biliwge úyretedi, pikirlew qábiletlerin, dóretiwshilik kúshlerin, sensor protsesin rawajlandıradı, alǵan bilimlerin tártipke saladı. Hár bir tálimli oyın óziniń dástúr mazmunına iye. Bul «Dáslepki qádem tálim-tárbiya dástúri»nde óz kórinisin tapqan. Máselen:
1) buyımlar, olardıń atı, reńi, forması, kólemi, sıpatı tuwralı bilimler beriw;
2) miynettiń hár qıylı túrleri hám onıń adamlar turmısındaǵı roli haqqındaǵı bilimler;
3) tábiyat qubılısları, nárseler, buyımlar, jıl máwsimleri tuwralı bilimler;
4) dáslepki matematikalıq túsinikler: san, sanlıq, úlkenlik, forma, waqıt hám kosmoslıq túsinikler beriw. Tálimli oyınlar, olardıń tálim-tárbiyalıq wazıypası, mazmunı, túrleri hár bir jas gruppasınıń ózine tán ruwxıy-fiziologiyalıq ózgesheliklerin itibarǵa alǵan halda, bul oyınlardıń tutqan ornı hám wazıypası, mazmunlı ótkeriw metodları «Dáslepki qádem dástúri»nde belgilep berilgen. Máselen, 3 jasta bolǵan balalar menen ótkiziletuǵın tálimiy oyınlardan tiykarǵı maqset – balalardı reńlerdi bir-birinen ajırata biliwge hám atın aytıwǵa úyretiw, hár qıylı ólshemlerdiń (úlken, kishi) formalardı biliwge, kórip hám esitip seziw, dıqqatın, ápiwayı háreketlerin ósiriwge járdem beretuǵın, sózlik xorın bayıtatuǵın, jedellestiretuǵın oyınlar ótkiziledi. Máselen, «Jup kartochkalar», «Úlkenler hám kishkeneler», «Quwırshaqtı seyilge alıp shıǵıw ushın kiyindiremiz», «Quwırshaqtı shomıldıramız», «Bul neniń hawazı?» «Qaltada ne bar?» hám basqalar.
Ekinshi kishi toparda ótkiziletuǵın tálimiy oyınlar nárselerdiń reńin aytıw hám olardıń reńine qarap ajıratıwǵa, úlken-kishiligine qarap ajırata biliwge hám atamaların durıs aytıwǵa úyretiw maqsetinde ótkiziledi. Usı gruppada Y.I. Tixeeva tárepinen islep shıǵılǵan quwırshaqlar menen tálimli oyınlar ótkiziledi. Máselen, «Quwırshaqtı shomıldırıw» (ústki hám ishki kiyimleriniń, shomıldırıw ushın zárúr bolǵan buyımlardıń atların bilip alıw ushın), kórpe, kópshiklerdi, háreket penen baylanıslı bolǵan sózlerdi (tósek, ústin jawıp qoyıw, uyıqlatıw hám t.b. bilip alıw ushın), «Jańa quwırshaqtı kútip alıw» (kiyim-kensheklerdiń atların bekkemlew ushın).
Orta toparda ótkiziletuǵın tálimiy oyınlardan maqset – túrli nárseler hám olardı jasaw ushın isletiletuǵın materiallardıń atları (aǵash, temir, farfor, plastmassa) hám olardıń ózine tán ózgesheliklerin bilip alıw, zatlardıń sırtqı kórinisine qarap bir-birine salıstırıw, gruppalarǵa ajıratıwǵa úyretiw. Máselen, «Kimde qanday buyım?», «Jańa úyge kóshemiz», «Ne ózgerdi, tap» hám basqalar.
Úlken toparda bolsa tálimiy oyınlar balalardıń itibarlılıǵın, nárselerdi dıqqat penen, qunt penen biliw, bir-birine salıstırıp biliw, olardıń belgilerindegi az ǵana parıqtı (reńi, forması, úlken-kishiligi, materialın) aytıp bere alıw kónlikpelerin tárbiyalaw. Qanday da bir haywan, ósimlik, transport haqqında soraǵanda olardıń atın taba biliw kónlikpesin ósiriw, buyımlardıń ulıwma belgilerine qarap toparlarǵa bóliw qábiletin rawajlandırıw, sóz baylıǵın jetilistiriw hám toltırıw maqsetinde ótkiziledi. Máselen, «Kólemine qarap tańla», «Kimge ne kerek?», «Jıl máwsimleri», «Kimge neshe?», «Qızıl, sarı, kók reńdegi nárselerdiń atın ayt», «Súwretine qarap tap», «Sawda ushın dúkanǵa», «Tez juwap ber» hám basqalar.
Mektepke tayarlaw toparında tálimiy oyınlar balalarda itibarlılıqtı, ziyreklik, aqılıy wazıypaların erkin sheshiw (óz betinshe orınlay biliw), nárselerdi toparlarǵa ajıratıw, reńler hám olardaǵı názik ayırmashılıqlardı bir-birinen parıqlay biliwge úyretiw maqsetinde ótkiziw názerde tutılǵan. Máselen, «Teńiz tolqınlanbaqta», «Kara hám aq», «Ishińizden neni oyladıńız», «Hár bir qustı óz ornına», «Tarelkalarǵa keselerdi sayla», «Reńli loto», «Buyımlardıń ireńin anıqlaymız» hám basqalar. Joqarıda bayan qılınǵan barlıq gruppalarda tálimiy oyınlardıń dástúr mazmunı hám wazıypaların ámelge asırıw nátiyjesinde balalar sózlik xorın jetilistiredi hám tolıqtıradı. Tálimiy oyındı maqsetke muwapıq ótkiziwde tárbiyashı tiykarǵı orındı iyeleydi. Ol oyın procesin janlı shólkemlestiriwi, oǵan balalardı qızıqtıra alıwı kerek. Bunıń ushın aldınnan kimnen ne haqqında sorawdı belgilep aladı, oyınnıń jańa variantların kirgizedi, sóylewdiń rawajlanıwı boyınsha kúshli hám kúshsiz balanı jup qılıp qoyadı, shınıǵıwda házil-dálkeklerden, balalardıń belsendi háreket qılıwınan paydalanadı. Oyın barısı ortasha boladı. Sebebi bul úyretiwshi oyın bolıp, balalardıń bilimleri hám sózlik xorları bekkemlenedi. Tárbiyashı aldınnan belgilep qoyılǵan sózlerdi jetilistiriwge erisiw maqsetinde, balalar juwabınıń anıqlıǵına dıqqatın qaratadı. Tálimiy oyında barlıq balalardıń aktiv qatnasıwın támiyinlew múmkin (oyın dawamında xor bolıp aytıw, qosıq aytıp beriw, buyım haqqındaǵı tapsırmanı eslew sıyaqlı tapsırmalar beriledi). Oyın aqırında juwmaq shıǵarıw, oyındı bahalaw shárt emes. Tárbiyashı bılay dewi múmkin: «Kelesi waqıtta oyınshıqlar boladı, bálkim biziń shınıǵıwımızda ayıw miyman bolıp keler».
Sóz baylıǵın ósiriw ushın mınaday tálimli oyınlardan paydalanıw múmkin: «Tap, ne ózgerdi?» oyını. Bul oyınnıń bir qansha variantları bar. Bul tapsırmanıń quramalılıǵına baylanıslı boladı. 2-3 jaslı balalar menen ótkiziletuǵın oyınnıń ápiwayı túrinde balalar aldında turǵan buyımlarǵa jańa buyımlar qosıladı; jáne bir túrinde buyımlardan birin alıp qoyadı; júdá quramalı bolǵan túrinde buyımlardan biri jańa buyım menen almastırıladı yaki ornı ózgertiledi. Bul oyında atlıq, sanlıq, kelbetlik, ráwish qosımtaları qosıladı (jedellestiriledi). Máselen, qálemler qutıda edi, endi qutı ústinde; eki uzın jolaqlar bar edi, endi biri uzın, biri kelte, oń tárepinde qoyan otırǵan edi, endi quwırshaq otırıptı, quwırshaq oramalda edi, endi taqıyada. Bul oyınnıń tiykarǵı wazıypası balalar tárepinen beriletuǵın juwap ushın anıq sózlerdi tańlaw bolıp tabıladı. Sonıń ushın tárbiyashı bul oyında sheklengen muǵdardaǵı (2 den 5 ke shekem) oyınshıqlardan paydalanadı hám az ǵana ózgeris kirgizedi. (1-2 oyınshıqtı).