Baliq keselliklerinin’ mashqalasi kesellik sebepleri ha’m faktorlari Reje

Baliq keselliklerinin’ mashqalasi kesellik sebepleri ha’m faktorlari
Reje :

1. 
   Balıq kesellikleri
   
2. 
   Kesellik haqqında túsinik Patologiya tiykarlari hám “kesellik” túsinigi.
   
3. 
   Balıqlarda ushraytuǵın keselliklerdiń kelip shıǵıwına tásir etiwshi faktorlar.
   

Ixtiopatologiya - bul grekshe «ixtio»- balıq, «patos»- kesellik, «logos»- úyreniw degen mánislerdi ańlatadı, yaǵnıy ixtiopatologiya - bul balıqlarda ushraytuǵın kesellikler, olardıń qozǵawtıwshıları, kesellik tarqalıwı, onıń áqibetinde keletuǵın ekonomikalıq záleli, kesellik qozǵawtıwshılarınıń biologiyalıq rawajlanıwı, epizootologiyasi, patogenezi, immunitet, patanatomik ózgerisleri, klinikalıq belgileri, diagnoz qoyıw usılları, basqa keselliklerden ayrıqsha kesellikti anıqlawı, emlew, aldın alıw hám qarsı gúresiw ilajların úyretiwshi pán esaplanadı. Ixtiopatologiya páni tiykarlanıp, poykilotermli, yaǵnıy kemsalıyqalı haywanlar organizminde ushraytuǵın keselliklerdi, fiziologikalıq, biologiyalıq rawajlanıwı qásiyetlerin uyretedi. Olar ózleriniń sistematikasida jaylasıwına kóre xordalilar gruppasınıń omırtqasız genje klasına tiyisli bolıp, 38 mıń xordalilar turining 20 mıńnan salami balıqlar bolıp tabıladı. Bunnan 420 mln jıl burın payda bolǵan. Ne ushın balıqlar poykilotermli, yaǵnıy kemsalıyqalılar toparına kiredi? Sebebi biz úyrenetuǵın obiektler, yaǵnıy balıqlarning termoregulyatsiya (dene temperaturası teń salmaqlılıqın mekeme qılıw ) mexanizmi bolmasada, temperatura tiykarlanıp sırtqı ortalıq temperaturasına qaray teń salmaqlılıqlasıp baradı, usınıń sebepinen olardı poykilotermli - kemsalıyqalılar toparı dep ataladı. Olar okean, teńiz, kól, dárya hám hár túrlı suw háwizleri, suw bazaları, kanallarda jasap, urchib, rawajlanadı. Balıqlar hátte okean hám teńizlerdińlıq máńgi tınıshlıq húkim súrgen, mawsimsiz, temperaturası turaqlı bolǵan zimiston qa'rida,-0, 2 °C dárejedegi hám +52° dagi suwda da jasawları múmkinligi anıqlanǵan.
Ixtiopatologiya pániniń rawajlanıw ta'rixi. Balıqlarda uchraydigan parazitlar hám olardıń kesellikleri tariyxdan málim. Mısalı, balıqlarning ospa keselligin 1563-jılda Gesner degen alım jazıp qaldırǵan, yamasa ataqlı alım Karl Linney (1758) óziniń ataqlı «Tábiyaat sisteması» kitabında balıqlarda ushraytuǵın kóplegen parazitar keselliklerdi jazıp qaldırǵan. Keyinirek evropanıń kóplegen mámleketlerinde (Germaniya, Chexiya, Slovakiya, Polsha, Angliya, Italiya hám de Rossiya, Yaponiya, Amerika mámleketlerinde balıq kesellikleri tuwrısında kóplegen maǵlıwmatlar payda boldı. Atap aytqanda, M. Plenning «Balıqlarning bólek shólkemlerindegi kesellikler tuwrısında»gi kitapı baspadan shıqtı, keyinirek v. Sheperklausning «Balıq kesellikleri» tuwrısında qollanbası, E. Amlaxerning (1962, 1972) «Balıq kesellikleri» haqqında málimleme, G. Reyxenbax (1966 ) dıń qatar qóllanbaları basıp shıǵarıldı. Chexiyada balıq kesellikleri tuwrısındaǵı birinshi maǵlıwmattı v. Dik jazıp qaldırǵan.
F. volf hám I. Gavelka 1954-jılda dúnyada birinshi bolıp karp túrindegi balıqlarda ushraytuǵın krasnuxa keselligin emlewde metilen ko'ki dárisin qóllawdı usınıs etkenler. Ilimpazlardan R. Ergens hám I. Lomlar bolsa Chexiyada balıqlarda ushraytuǵın parazitlarni anıqlawshıların jarattılar. Polshada K. Yanitskiy jáne onıń shákirtleri ixtiopatologiyaning rawajlanıwda úlken úles qosdılar. Bul ilimpazlar balıqlarning parazitlarini úyreniwgen. Ekinshi jáhán urısınan keyin v. vishnevskiy, Ya. Kozitskaya, v. Mixaylov, Ya. Grabkalar balıqlarning invazion keselliklerin, B. Kotsilovskiy shákirtleri menen infeksion keselliklerdi úyrenip atırlar. Tariyx betlerinen ekenin aytıw kerek - balıqchilik adamzotning eń áyyemgi kásiplerinen biri. Bul kásip menen olar júdá áyyemgi zamanlardan shuǵıllaniib, balıqlarning góshi, mayı, ikrasini tutınıw etiwgen, onıń terisi hám basqa shiyki zatınan tayarlanǵan ónimler meditsina, ximiya, biologiya, azıq-túlik sanaatında hám áskeriy, kosmos xızmetinde de keń qollanıp, isletip kelinip atır. Suw balıqlarning turmıs derekyi bolıp tabıladı. Suw - biosferada turmıs ushın eń zárúr bolǵan faktorlardan biri bolıp tabıladı. Suwdiń tásirinde jer júzinde hár túrli tábiyat kórinisiler júzege keledi. Mısalı, suwdiń Kópliginen batpaqlıqlar, qamıszorlar, ormanlar, suw kamligidan bolsa shól-biyobonlar payda boladı. Ósimlikler dúńyası hám haywanot áleminiń turmısı suw menen baylanıslı. Na ósimlik, na adam, na haywan hám mikroblar suwsız yashay almaydı.
Qullası, suw barlıq janlı janzat ushın turmıs derekyi bolıp tabıladı. Biraq tábiyaatda sonday jonivor bar, suw onıń ushın turmıstıń ózi. Bul balıq bolıp tabıladı. Qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar ushın hawa qanshellilik zárúr bolsa, balıqqa bolsa suw sonshalıq zárúr. Suw balıq ushın jasaw ortalıǵı bolıp tabıladı. Baliqtin’ tiriligi suw menen bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, balıq kesellikleriniń kelip shıǵıwda suw ortalıǵı tiykarǵı faktor bolıp esaplanadı. Suwdiń fizikalıq hám ximiyalıq ózgeshelikleri. Biosferada eń kóp tarqalǵan eki neorganik birikpe bar. Bulardan biri jer júziniń tórtdan úsh bólegin, yaǵnıy 363, 5 mln kv/km júzesin qoplagan hám kólemi derlik 1, 5 mlrd/kub/km den ibarat gidrosfera - suw; ekinshisi bolsa kurramizning talayǵana km qalıńlıqta qoplab alǵan - atmosfera -hawa bolıp, bular bir-birinen ayriqsha sharayatları menen parıq etedi.
Suw hawaǵa salıstırǵanda tıǵızraq, onıń salıstırma salmaǵı balıqlarning salıstırma salmaǵına jaqın bolǵanı ushın balıqlar suwda cho'kib ketpeydi, ómirlik muallaq halda jasaydı.
Suwdiń ximiyalıq ózgeshelikine kelsek, ol oǵırı kúshli erituvchi bolǵan suyıq mineral element. Ol háwizlerge aǵıp kelgen qattı hám suyıq haldaǵı hár qıylı organikalıq hám neorganik elementlardı eritib, suwda jasawshı organizmler: haywan, ósimlik, bakteriyalar tutınıw etiwleri ushın jaramsız yamasa jaramlı etip beredi. Suwdiń ıssınan torayishi hám suwıqtan jeńillesip keńeyiwi balıqlar turmısı ushın áhmiyetli bolıp tabıladı, sonıń menen birge, basımdıń ózgeriwi
da úlken áhmiyetke iye. Suwdiń maydanınan tubiga qaray hár 10
metrde basım bir atmosferaǵa artıp baradı. Balıqlar mińnen aslam
atmosfera basımı astında jasawǵa maslasqan. Suwdiń ashıqlıq
ózgesheligi de zárúrli, sol sebepli quyash nurı 100 m hám odan
da tereńrek jerlerge jetip baradı. Nátiyjede suw ósimlikleri bul
energiyanı ózlestirip, suwdı organikalıq elementlar menen boyitadi.
Suw arenasi Arktikadan tap Antarktidaǵa shekem dawam etken,
tereńligi 11 mıń m den artıq okean hám teńizlerden, mińlaǵan km
dáryalardan, kanal, kól, say, salma, bulaq, salmalar, suw bazaları
hám de jer astı suwidan ibarat.
Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskenen son’, awıl xo'jaliginin’ barlıq tarawlarında, atap aytqanda balıqshiliq salasında da keń kólemdegi reformalar a’melge asırıldı. Usı jo’neliste ámelge asırılǵan programmalıq ilajlar tiykarında arnawlı bir nátiyjelerge, atap aytqanda, respublikamızda awlanatin’ balıqlardi kóbeytiw, jańa túrlerin introduksiya qılıw hám kesellikleriniń aldın alıw boyınsha arnawlı bir jetiskenliklerge erisildi. Usılar menen bir qatarda, balıqlar keselliklerin anıqlaw hám olarǵa qarsı gúresiw boyınsha izertlew jumıslarına jetkiliklishe itibar qaratilmagan. Bul jaǵdaylardan kelip shıqqan halda baliqlardag’i keselliklerdi anıqlaw, balıqshiliq xojalıqlarında parazit populatsiyalari muǵdarın basqarıw hám olarǵa qarsı gúres ilajların islep shıǵıwǵa qaratılǵan ilimiy izertlew jumısların shólkemlestiriw áhmiyetke iye. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 1-maydaǵı PQ-2939 -sanlı “Balıqshiliq tarmag’in basqarıw sistemasın jetilistiriw ilajları tuwrisinda” g’i qarari, 2018-jıl 6 apreldegi PQ-3657-sanlı “Balıqshiliq tarmaǵın jedel rawajlandırıwǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında”g'i qarari hám 2018-jıl 6 noyabr degi PQ-4005-sanlı “Balıqshiliq salasın jáne de rawajlandırıwǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında”g'i qarari hám de usı iskerlikke tiyisli basqa normativ-huqıqıy hújjetlerde belgilengen wazıypalami ámelge asırıwda da bul oqıw qollanba arnawlı bir dárejede xızmet etedi.
Balıqlar kesellikleri haqqındaǵı pán - ixtiopatologiya (grek tilinde «ixtis»- balıq, «patos»- kesellik hám «logos»- táliymat sózlerinen alınǵan ) XIX aqırı hám XX ásirdiń baslarında payda bolǵan pán esaplanadı. Ixtiopatologiyanin’ ǵárezsiz pán retinde ajralıp shıǵıwı tikkeley suw ortalıǵın ayriqsha qásiyetleri hám bul ortalıqta jasawshı suw organizmleriniń sırtqı hám ishki dúzilisi hám de olardıń turmıslıq funksiyaların tolıq úyreniw talabın júzege alıp kelgen. Balıq keselliklerinin’ (epizootiya) tarqalıwı hám sebepleri, olardı keltirip shıǵarıwshılar qásiyetleri de tikkeley qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar epizootiyalari tarqalıwı hám sebeplerinen keskin parıq etedi. Balıqlardin’ jep joq qılıwshıları hám kesellikleri sanaat kóleminde awlaniwhsi balıqlardin’ san dinamikasındaǵı ózgerislerge keskin dárejede tásir kórsetip, usınıń sebepinen, bul jaǵdaylardı dıqqat penen úyreniw ámeliy áhmiyetke iye esaplanadı. Ixtiopatologiya kóplegen jaǵdaylarda keselliklerge qarsı olardıń aldın alıw, yaǵnıy profilaktika ilajların ámelge asırıw noqati názerinen áhmiyetke iye esaplanıp, bunda álbette balıqlardin’ turmısına tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir kórsetiwshi faktorlar haqqında tolıq maǵlıwmatlarǵa ıyelew talap etiledi.
0 'zbekiston Respublikası Pánler akademiyası Zoologiya institutı Ulıwma parazitologiya laboratoriyası hám de Tashkent mámleket agrar universiteti Baliqshiliq kafedrasında balıqlar kesellikleri boyınsha alıp barılǵan ilimiy izertlewler nátiyjeleri hám málim ádebiyat maǵlıwmatların ulıwmalastırǵan halda tayarlanǵan. 0 'quv qollanbani jetilistiriw boyınsha bildirilgen barlıq pikir hám oy-pikirlerdi avtorlar jámááti minnetdarlıq menen qabil etediler. Ulıwma, ózbek tilinde jazılǵan bul qóllanba oqıwshılardı balıqlar kesellikleri boyınsha málim dárejedegi bilimlerge ıyelewin támiyinlewde járdem beredi dep úmit etemiz. Xalıqtıń belok elementlerı hám vitaminlarge boigan talabın qandırıwda balıq ónimleri zárúrli áhmiyetke iye. Sol sebepli de sońǵı jıllarda respublika húkimeti tárepinen baliqshiliqni rawajlandırıwǵa úlken itibar qaratılıp atır. Atap aytqanda, 0 'zbekiston Respublikası ministrler Mákemesiniń 2003-jıl 13-avgustdaǵı 350- sanlı “Baliqshiliq tarmaǵında tnonopoliyadan shıǵarıw hám jekelashtirishni tereńlestiriw ilajları tuwrısında” sheshimi, Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi tárepinen 2009 -jıl 26 -fevralda qabıl qHingan “Respublikada balıqshiliq tarmag’in rawajlandırıw ilajları tuwrısındaǵı Programması” tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám barlıq rayonlarda balıqchilikni rawajlandırıw programmaları islep shıǵılǵan. Biraq, tarawdıń rawajlanıwına saldamlı tosıq boiadigan faktorlar kóp. Sonday faktorlardan biri baliqshiliqtin’ rawajlanıwda balıqlar kesellikleri tarawdıń rawajlanıwına unamsız tásir etip kelip atır. Baliqlardin’ kesellikleri hám olardıń aldın alıw ilajların islep shıǵıw búgingi kúnde zárúrli áhmiyetke iye boladı. Pánniń maqset hám wazıypaları. Balıq kesellikleri pániniń oqıtıwdan maqset studentlerge balıq kesellikleri, onıń sebepleri, kesellik keltiretuǵın organizmler, olardıń patogenlik qásiyetleri, baliqlardin’ kesellikke beriluvchanliklari hám kesellikke shıdamlıǵı, profilaktikalıq sharalar hám de keselliklerge qarsı gúres usılları boyınsha bilim beriw. Balıq kesellikleri páni haywanot dúnyasın úyreniwde teoriyalıq hám ámeliy máselelerdi hal etip biologiyaning ayırım baǵdarlarım hám xalıq xojalıǵın rawajlanıwı ushın tiykar boiib xızmet etedi. Balıq kesellikleri paninin’ wazıypaları xalıq xojalıǵınıń ekonomikalıq rawajlanıwı menen bog£liq ekenligin túsindiriw; studentler balıq keselliklerin úyreniw tiykarında haywan (balıq) organizmlerinin kesellikke shıdamlıgini asırıwdı úyreniw; kesellikti kemeytiw, rawajlanıw intensivligin hám organizmdi zıyan jetkeziw dárejelerin tómenletiw; keselliklerge qarsı gúres ilajlami islep shıǵıw ; xalıq xojalıǵı ámeliyatında bul pánniń usıl hám jetiskenliklerinen paydalanıwdı úyreniw esaplanadı. Zamomviy ixtiopatologiyaning wazıypaları. Sońǵı bir neshe on jıllıqlar dawamında baliqshiliq xojalıqlarında balıqlarni intensiv tárzde jetistiriw usılı menen bog£liq jaǵdayda sun Shu azıqlardan paydalanıwda avıtamınoz (vitaminlar jetispewshiligi) hám elementlar almasınıwınıń aynıwı hám sonıń menen birge ayırım infeksion hám invazion keselliklerdin’ rawajlanıwı gúzetiledi. Ásirese, baliqshiliq xo'jaIik! arida arzan hám tolıq qımbatlı quramǵa iye bolmaǵan azıqlardan paydalanilganda kesellikke beriluvchanlik dárejesi artıp ketiwi gúzetiledi. Ixtiopatologiyaning tiykarǵı waziypası - balıqlar kesellikleriniń etiologiyasini anıqlaw hám oǵan qarsı ilajtadbirlami islep shıǵıw, olardı saplastırıwdan ibarat. Kóplegen balıq túrleri kesellikleri etiologiyasi balıqlarning jabılasına nobud bolıwı menen ámelge asıp, bir waqtıniń ózinde balıqlarga bir neshe omillaming tásir kórsetiwi belgilengenler etiledi, Usınıń sebepinen, balıqlarning nobud bolıwı sebeplerin bir ǵana omii tásiri menen anıqlama beriwdiń ózi ayırım jaǵdaylarda jetkilikli esaplanbaydı hám sarrtarali nátiyjelerge alıp kelmeydi. Ixtiopatolog qánigelerdiń tiykarǵı waziypası balıqlarga tásir kórsetiwshi barlıq faktorlardı dıqqat penen úyreniw hám balıqlar kesellikleri etiologiyasini anıqlaw hám de bul keselliklerge qarsı ilajlami islep shıǵıw, balıqlarning jabılasına kesellanishining aldın alıw yoilarini islep shıǵıwdan ibarat. Sonıń menen birge, ixtiopatolog qánigeler moynına baliqshiliq xojalıqlarında balıq keselliklerin emlew hám kelesinde bul keselliklerdin’ aldın alıwda emlew hám profilaktikalıq ilajlar kompleksin islep shıǵıw, bul kesellikler qozǵawtıwshılarmi pútkilley joq etiw de júkletiledi. Balıq kesellikleri pániniń basqa pánler menen baylanıslıligi. Balıq kesellikleri páni Ixtiologiya, Baliqshiliqtin’ biologiyalıq tiykarları, Ulıwma parazitologiya, Epizootologiyaning ulıwma tiykarları, Suwdiń gidrokimyosi, Gidrobiologiya hám basqa pánler menen bekkem baylanıslı.
Balıq kesellikleri pániniń áhmiyeti. Balıq kesellikleri pániniń tiykarların, suw háwizlerinde balıq jetistiriwde sırtqı ortalıq faktorlarınıń balıqlarga tásirin biliwleri zárúrli. Balıqlarda kesellik payda etiwshi barlıq simptomlar hám balıq keselliklerin emlew usılların biliwleri zárúr. Balıqlarda kesellik payda etiwshi barlıq simptomlar balıqlarni emlew usıllarında hám profilaktikalıq ilajtadbirlarda keselliklerge kesellikti anıqlaw (diagnostika ) qoyıwda tiykarǵı orın iyeleydi. Baliqshiliqni intensiv rawajlandırıw usılları suw háwizlerinde balıqlarni kesellikleri menen baylanıslı, sebebi balıq keselJiklariga zamanagóy qarsı gúres usılları qollanilmasa balıqlarni onimdarlig’i tómenlep ketiwi mumkin. Sol sebepli balıq keselliklerin úyreniw hám keselliklerge qarsı gúres usılların islep shıǵıw zárúrli áhmiyetke iye. Balıq tiri haywan bolıp tabıladı. Ol kesellenedi, ósiw hám rawajlanıwdan orqada qaladı, nátiyjede balıq onimdarlig’i pa’seyedi. Kesellik degende organizmdiń flziologik funksiyalarınıń noimalligining aynıwı bolıp tabıladı. Egerde sırtqı hám ishki tásirotlarga organizmdiń kelisiwi buzilsa, balıq basqarıw ózgeshelikin joǵatadı, immuniteti pa’seyedi, balıqlar kesellikke jolıqadi. Balıqlar kesellikleri baliqshiliq salasınıń rawajlanıwda saldamlı máseleler keltirip shıǵarayotganligini esapqa alǵan halda, “Balıqlar kesellikleri” atlı oqıw qollanbaa islep shıǵıldı.
Usı oqıw qollanba áke baliqlardin’ juqpalı hám juqpalı boimagan kesellikleri, keselliktiń xarakteristikat, qozǵawtıwshılarınıń morfo biologiyalıq qásiyetleri, keselliklerdiń klinikalıq belgileri, epizootologiyasi jáne onıń aldın alıw boyınsha ilimiy tiykarlanǵan maǵlıwmatlar keltirilgen. 0 'ylaymizki, oqıw qollanbaadagi maǵlıwmatlar balıqlar keselliklerin diagnostika qılıw hám aldın alıwda qánigeler ushın zárúrli áhmiyetke iye boiib xızmet etedi. Bul bolsa balıqlar sanın saqlap qalıw, olardıń onimdarlig’ini asırıw, qolaversa aholmi sapalı balıq ónimlerine bolǵan zárúriyatın támiyinlewge alıp keledi.
ULIWMA PATOLOGIYA ASASLARI Patologiya - páni kesellikti, onıń belgilerin, kelip shıǵıw nizamlıqların hám rawajlanıwın uyretedi. Kesellik haywanlar organ hám toqımalarınıń ózgeriwi, olardıń normal dúzilisine tásir kórsetedi. Normal organ hám toqımalar dúzilisiniń ózgeriwin patologikalıq anatomiya teńi úyrenedi, organizm funksiyasınıń aynıwın bolsa patologikalıq fiziologiya úyrenedi. Kesellik kelip shıǵıwınıń bir qansha sebepleri bar, bunı kesellik etiologiyasi (greksheden yetio - sebep) úyrenedi. Kesellik haqqında túsinik Patologiya tiykarlari hám “kesellik” túsinigi. Tiri organizm jáne onıń barlıq qásiyetleri organizm hám de jasaw ortalıǵı ortasındaǵı óz-ara málim bir munasábetler menen belgilenedi. Balıqlar ushın suw tekǵana jasaw ortalıǵı retinde suwdiń temperatura terbelisleri, suw quramında erigen elementlar quramı zárúrli áhmiyetke iye esaplanıwı, bálki bunda tikkeley suw háwizinde jasawshı hár qıylı haywanlar hám ósimlikler, balıqlarning suw ortalıǵında háreketleniw sharayatları, azıqlanıw sharayatları, kóbeyiwi sıyaqlı bir qatar faktorlar da sezilerli áhmiyetke iye esaplanadı. Organizm hám ortalıq - ajıratıp bolmaydı bir pútinlikti shólkemlestirip, usınıń sebepinen organizm dárejesinde ámelge oshuvchi processlerdi xarakteristikalaw, onıń jasaw ortalıǵından pútkilley bólek jaǵdayda ámelge asırılıwı múmkin emes. 0 'z gezeginde organizm kóplegen organlai- vatizimlarining bir pútinlikte funksiya orınlawınan shólkemlesken. Balıqlar organizminde organlar hám toqıma kletkaları gruppalarınıń birgelikte, uyqaslıqta fimksiya orınlawı tikkeley nerv hám gumoral sistema arqalı muwapıqlastırıladı. Organizmdi qorshap turıwshı jasaw ortalıǵı qásiyetleri jıldıń máwsimleri hám hátte sutka dawamında ózgeriwshenlik ózgeshelikin kórinetuǵın etedi. Bunnan tısqarı, balıqlar háreketleniwi nátiyjesinde hár qıylı jasaw ortalıqlarına túsip qalıwları múmkin. Bunda organizmdiń sawlıǵı mekeme etiliwi, yaǵnıy jasaw ortalıǵına iykemlesiw ózgesheligi kórinetuǵın boladı. Biraq, bunda organizmdiń jasaw ortalıǵı ózgerislerine salıstırǵanda iykemlesiw ózgesheligi hám sonıń menen birge organizmdiń óz bir pútkilligin saqlawǵa jóneltirilgen ózgeshelikiniń. ámelge asıwı dárejesi málim bir shegara ma`nisiariga iye esaplanadı. Eger sırtqı ortalıq sharayatlarınıń ózgerislerine salıstırǵanda organizmdiń maslasıwshanlıq ózgesheligi múmkinshilikleri normaınan asırılsa, ol jaǵdayda organizmde normativ fiziologikalıq funksiyalaming aynıwı belgilengenler etiledi. Funkstyalar aynıwına juwap formasında ayırım kompensatsion mexanizmler jumısqa túsedi, bunda organizmdiń bir pútkilliginiń izdan shıǵıwına oh'b keliwshi buzılıwlami organizm ushın unamlı esaplanǵan dárejede teń salmaqlılıqlastırıw procesi aktivlesedi. Kesellik - bul organizmdiń normativ fiziologikalıq funksiyaları izdan shıǵıwına alıp keliwshi sırtqı yamasa ishki qozǵawtıwshılarǵa salıstırǵanda juwap reaksiyası esaplanıp, organizmdiń maslasıwshanlıq hám qorǵaw j mexanizmleriniń maqsetke jóneltirilish dárejesiniń susayishidan shólkemlesken, Organizmdiń maslasıwshanlıq dárejesi hám qásiyetleri bir qatar jaǵdaylarda onıń bólek sistemaları boyınsha yamasa bir pútkil jaǵdayına salıstırǵanda kesellikler kelip shıǵıwında hai etiwshi rol oynaydı. Kesellikler organizmde ulıwma kóriniste yamasa bólek organlar sistemalarında hár qıylı sebepler tásirinde muwapıqlasıw ózgeshelikiniń susayishi áqibetinde júzege keledi. Kesellik jasaw ortalıǵı qásiyetleri keskin tárzde ózgeriwi dawamında yamasa ádetten tısqarı tásir kórsetiwshi faktor júzege kelgen jaǵdaylarda payda boiadi hám bul kóriniste jasaw ortalıǵınıń ózgeriwiari sharayatında organizmde muwapıqlastırıwshı regulatsiya tártibi qarar tapqan. Barlıq keselliklerde organizmdiń ulıwma kóriniste zıyanlanıwı kuzatilib, sonıń menen birge ayırım organlardıń kesellik qásiyetlerine bogiiq jaǵdayda ózgeriwge dús keliwi belgilengenler etiledi. Organizmde normativ fiziologikalıq processlaming izdan shıǵıwı onıń organ hám toqıma larida bir qatar ózgeriwlami júzege keltiredi. Bul jaǵdayda organizmde normativ fiziologikalıq processlerdiń izdan shıǵıwına sebep bolǵan omilga qarsı qorǵawlıq juwap reksiyasi islep shıǵıladı. Nátiyjede bolsa bul buzılıwlardı tamamlaw hám normativ jaǵdaydı qayta qayta tiklewge jóneltirilgen mexanizmler jumısqa túsedi. Keselliklerdi júzege keltiretuǵın sebepler júdá kóp hám hár qıylı esaplanadı. Balıqlarda júzege keliwshi barlıq kasailiklar ulıwma jaǵdayda eki úlken gruppalarǵa ajratılıwı múmkin: juqpalı (parazitar) kasailiklar hám bunda bul keselliklerdiń sebebi keselliktiń tiri qozǵawtıwshı! aridaii shólkemlesken, ikldnchi gruppanı juqpalı bolmagan kasailiklar shólkemlestirip, bul kasailiklar sebebi tiykarınan sırtqı ortalıq sharayatlarınıń ózgerisleri (ásirese kúshli hám keskin tárzdegi ózgerisler) esaplanadı yamasa organizmde elementlar almasiwi aynıwı hám organlardıń muwapıq jaǵdayda islew procesi izdan shıǵıwı tiykarǵı sebeplerden biri esaplanıwı aytıp ótken. Baliqlardin’ juqpalı kesellikleri óz gezeginde ol áne eki gruppaǵa bólinedi: infeksion hám invazion kasailiklar.
Qan aylanıwınıń aynıwı hám qanningpatologik ózgerisleri Balıqlar turmıs formasında qan menen tuwrı támiyinleniwi júdá zárúrli áhmiyetke iye. Arterial qan organizmdi qan hám bir qatar azıq elementlar menen támiyinleydi. vena qanı bolsa toqımalardan karbonat angidrid hám elementlar almasiwi ónimlerin tasıydı. Toqımalarda qan aylanıwınıń aynıwı (qandıń oqib túsiwi yamasa qan qoyılıwı, onıń quramınıń ózgeriwi, tamırlardan qan shıǵıwı, tamırlaming tiqilib qalıwı hám basqalar ), organlar hám de toqımalarda elementlar almasınıwınıń aynıwı hám nátiyjede onıń turmıs táriziniń ózgeriwine alıp keledi. Baliqlardin’ qanı hádden tıs reaktiv toqıma esaplanıp, hár qanday tásirinlerge demde juwap beredi, organizmge sırtdan kelgen: kesellik qozǵawtıwshılarına, suwdaǵı uwlı zatlı elementlaming payda bolıwına, kislorod tańsıqlıǵına hám basqalarǵa tásirli esaplanadı. O’zgeriw ózgeshelikine kóre, qandıń kelip shıǵıwı hár qıylı. Sol sebepli ixtiopatologiyada qan aylanıwınıń aynıwın hám qandıń patologikalıq ózgeriwin úyreniw úlken áhmiyetke iye. Bul tek balıqlar organizminmg jaǵdayına baha berip qalmastan, bálki keselliklerdi emlew ushın gemotologik kórsetkish retinde paydalanıladı.
Toqımalarda elementlar almasınıwınıń aynıwı
Balıqlari sapasız azıq menen azıqlantırıw kóbinese ulami avıtamınozǵa o lib keledi hám patologikalıq kemshiliklaming shemirshek bolıwına sebep boladı. Jigami may basıwı, saǵaq anemiyasi, ishek diywallarındaǵı ózgerisler, búyrek, nerv sisteması aynıwı júz beredi. Egerde v vitamini jetispese nuklein kislotaları sintezi, may, ug'levodlar almasiwi buziladi. A vitamini jetiwmegende dene oramınıń elastiklik ózgesheligi buziladi, kóz shaq perdesiniń tınıqlıǵı buziladi. D vitamini jetispewinde almasiwi buziladi hám baliq ósiw hám rawajlanıwdan orqada qaladı.
A vıtamınoz waqtında balıq jaqsı awqatlanmaydi, ósiwden toqtaydı. Sırtqı ortalıq taktorlariga salıstırǵanda qarsılıq kórsetiw hám shıdamlılıq qábileti de pa’seyedi. Balıq keselliklerge beriluvchan boladı. Bulaming barlıǵı balıqlarning ólimine alıp keledi.

Sol sebepli de balıqlardi jasalma azıq menen azıqlantirishda bárinen burın beriletuǵın jeminin’ quramına itibar beriw zálel. Ásirese, házirgi kúnde tayarlanatuǵın jemlerge salıstırǵanda tábiy azıq áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Nekroz (grekshe nekrosis - óliw) - tiri organizmdegi kletka, toqıma, pútkil aǵza yamasa bir bóleginiń nabid boliwi.

Ximiyalıq yamasa fizikalıq tásirinler (temperatura, elektr tokı, kúshli kislota yamasa nur energiyası hám basqalar ), zaqım aliw, (bakterial infeksiyalarda ) sebep boladı. Kópshilik jaǵdaylarda jergilikli qan aylanıwınıń (tromb, emboliya, infarkt, gangrena), sonıń menen birge, toqımalar innervatsiyasinin’ aynıwı nekroz ushın qolay sharayat tuwdıradı.


Paydalanilg’an a’debiyatlar:

1. 
   Umumiy ixtiologiya (ixtiopatologiya) Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma P.S. Haqberdiyev
   
2. 
   BALIQLAR KASALLIKLARI 0‘zbekiston Respublikasi Oliy va orta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan o‘quv qollanma sifatida tavsiya etilgan F.E. Safarova, I).A. Azimov, FJ>. Akramova, E.B. Shakarboyev, B.A. Qahramonov