Kiris ag`za
Ga`ptin` kiris ag`zalarι tiykarg`ι ga`ptegi aytιlg`an pikirge so`ylewshinin` ha`r tu`rli modallιq, emotsionallιq, maqullaw ha`m biykarlaw t.b sιyaqlι qatnaslarιn bildiredi. Olar ga`ptin` ulιwmalιq mazmunι yaki onιn` bir ag`zasι menen ma`nilik jaqtan g`ana baylanιsadι. Ga`p ishinde pauza arqalι bo`linip aytιladι. Mιs: 1.Ba`lkim, ol u`ydin` artιn aylanιp ju`rgen shιg`ar. 2. Mu`mkin eliw tsentnerden asar 3. Qιsqasι, paxta ushιn gu`reste da`slepki jen`iske qa`dem attι. 4. awa, o`zimnin` barg`ιm keledi. 5. –Joq, keliwi mu`mkin emes.
6. Alla ba`rakalla, o biysharanιn` halι neshik bolar eken.
Bul mιsallarda 1-2 ga`ptegi ba`lkim, mu`mkin so`zleri so`ylewshinin` boljap, shamalap aytιwιn, 3-ga`ptegi qιsqasι so`zi juwmag`ιn, 4-5 ga`ptegi awa, joq so`zleri maqullaw ha`m biykarlawdι, 6-ga`ptegi Alla ba`rakalla so`zi so`ylewshinin` tan`lanιwιn bildiredi.
Tiykarg`ι ga`ptegi aytιlg`an pikirge so`ylewshinin` ha`r tu`rli qatnasιn bildiretug`ιn so`zlerge kiris ag`za delinedi.
Kiris ag`zalardιn` morfologiyalιq bildiriliwi
Kiris ag`zalar morfologiyalιq jaqtan to`mendegi so`z shaqaplarι ha`m so`zlerdin` dizbegi arqalι bildiriledi:
1. Modal so`zlerden boladι: a`lbette, ba`lkim, mu`mkin, itimal, qullasι demek, meyli, qa`ydem t.b. Mιsalι: A`lbette, bilmewin`iz itimal, Ra`met ag`ay. Ba`lkim, olar dιm u`ndespey til biriktirip ju`rgen shιg`ar. Demek, og`an adamlar da isenedi. Mu`mkin, ketip qalg`an shιg`ar. Meyli, endigi ga`pti Amanqul biy ayta qoysιn.
2. Modallιq ma`nige o`tken atawιsh ha`m feyil so`zler arqalι bildiriledi: baxtιmιzg`a, haqιyqatιnda, shιnιnda, durιsιnda, o`tinishim, qιsqasι, ta`wekel, ιqtιyarι, mιsalι, ma`selen, jaqsιsι, tiykarιnan, aqιrι, menin`she, aytayιq, aytpaqshι, sonday-aq, birinshiden, ekinshiden t.b. Mιsalι. O`tinishim, ekewinin` de esigin arqadan ashιp ala qoyιn`.Ta`wekel, men erten`ge shekem oylanιp ko`reyin. Qιsqasι, is ha`wij alιp ketti.Aytqansha, Aydana bιyιl paxtanιn` jarιsιn mashina menen teremiz degen edi. Tuwrι, sharayatta nashar erkekke tiklenip qaramawι kerek. Menin`she, bul ba`rimizdin` de qolιmιzdan keledi.
3. Tan`laqtan, maqullawshι ha`m biykarlawshι (awa, joq) so`zlerden boladι. Mιsalι: A`tten`, usι waqιtta Zerxan bolarma edi.Pay, o`zin`iz bir ku`ta` qayιrqom, ten`i-tayι joq adamsιzdag`ι. Awa, Jungar xanιnιn` ken`esgo`yi edi. Joq, Vanyanι uslap alιp ketti dewge bir de da`lil joq.
4. Kiris ag`zalar modallιq ma`ni bildiretug`ιn eki yamasa bir neshe so`zlerdin` dizbegi arqalι da bildiriledi. Mιsalι: No`kerlerdin` aytιwι boyιnsha, ol kese japtan o`tip atιrg`anda jaradar bolg`an. Bir so`z benen aytqanda, Beruniydin` jumιsι Xasannιn` jumιsιnan da an`sat emes edi. Ja`ha`ngir ag`za, ιrasιn aytqanda, bunιn` sιrιn bir bilse, sizdi biledi dep oylastιq.
|
Kiris ag`zalardιn` ma`nileri
Kiris ag`za ma`nisine qaray bir neshe tu`rlerge bo`linedi:
1. isenim bildiriw, tastιyqlaw ma`nilerin bildiredi. Haqιyqatιnda, shιnιnda, a`lbette, so`z joq, durιs h.t.b mιs: Durιs, bug`an sizlerde gu`manlιsιz.
2. boljaw, gu`man etiw, shamalaw ma`nisinde keledi. Mu`mkin, ba`lkim, shamasι, itimal, sira h.t.b mιs: Shamasι, bul jerlerge tayιp ketip qulag`an shιg`ar.
3. Quwanιw, o`kiniw, tan`lanιw, qιylanιw ma`nilerinde qollanιladι. Menin` baqtιma, tilekke qarsι, ba`rekella, a`tten`, pah, haw t.b mιs: Menin` baxtιma ,bu`gin ku`n de suwιq boldι.
4. bayan etilgen pikirdin` kimge tiyisli ekenin bildiredi. Menin`she, menin` oyιmsha, bayqawιmsha, onιn` aytιwιna qarag`anda. Mιs: Menin`she, sizin` erligin`izdi atap o`tiw kerek.
5. So`ylewshinin` pikirinin` ta`rtibin ko`rsetedi. Birinshiden, ekinshiden, bir jag`ιnan, ekinshi jag`ιnan.
6. so`ylewshinin` pikirinin` basqa pikir menen baylanιslιg`ιn, juwmag`ιn bildiredi. Solay etip, solay eken, so`ytip, sonday-aq, demek, aqιrι, qιsqasι, a`ytewir, mιsalι, aytpaqshι, aytqanιnday, qa`ne, qa`nekey, mine, minekey t.b mι: Demek, ha`rbir hu`jdanlι adam miynetti su`yedi.
7. maqullaw ha`m biykarlawdι bildiredi: awa, joq, qoy, qoyshι, jaraydι t.b Mιs: Qoy,bul ma`rtlik mag`an hesh qanday jaraspaydι
Kiris ag`zalardιn` stillik o`zgeshelikleri.
Kirisag`zalar pu`tin ga`pke yaki onιn` bir ag`zasιna qatnaslι bolιp, so`ylewshinin` sol ga`pke ha`r tu`rli modallιq, tuyg`ι-sezimlik, ku`sheytiwshilik, pikirdi izbe-izligi t.b. sιyaqlι ma`nilerdi bildiredi: Mιsalι: A`ne, ko`rdin` be? A`lbette, tuwrι oylappan, Ja`ha`ngir bolmag`an ga`pti aytpaydι ja`ne namaqul ga`ptin` u`stinen de ju`rmeydi. Menin`she, suw tez keledi. A`lbette, Narbay suwsιz o`mir keshpeydi. Demek, men bilsem, suwdιn` bolatug`ιnι so`zsiz,-dep tu`ydi so`zin Ja`ha`ngir.-Qa`ne, basqa ga`pti qoy da, g`ayrat sal.
Bul ga`plerdin` ha`mmesinde de dιqqat etilgen kiris ag`zalar stillik talapqa ιlayιq qollanιlg`an. Olardιn` ha`mmesi de sol o`zi qatnaslι ga`ptin` quramιnda dιqqat awdarιw, isenim bildiriw, pikirdin` kimge tiyisliligi, juwmaq shιg`arιw t.b. sιyaqlι so`ylewshinin` qatnaslarιn bildirip kelgen.
A`sirese kiris ag`zalardιn` stillik xιzmet atqarιwι to`mendegi jag`daylarda anιq ko`rinedi.
1. Kiris ag`zalar ga`p ishinde ta`kirarlanιp aytιlg`anda, stillik xιzmet atqaradι. Ga`p a`dettegiden go`ri modallιq, emotsionallιq-ekspressivlikke iye boladι. Mιsalι: A`lbette, a`lbette o`zim de so`ylesemen, Da`wletbay da baradι. Xosh, xosh, Maman biy, sag`an alla rehimi jawsιn. Haw,haw, sen Maman emes ekensen`,-dep u`lgerdi bolg`anι.
2. Bir jay ga`ptin` quramιnda ha`r tu`rli ma`nidegi kiris ag`zalar ekew yamasa onnanda ko`birek bolιp kelgende, ga`ptin` ma`nisi stillik jaqtan ku`sheytilip, ta`sirli aytιladι. Mιsalι: Aytqanday-aq, haqιyqatιnda da, tu`n yarιmιnan awg`an ma`ha`linde ku`n biraz jelemik tarttι. Menin` baxtιma, ol da u`yinde joq qusayma, qalay? A`ne, so`ytip, bazda shιnιnda aytιw kerek, aqιrι.
3. Kiris Ag`zalardιn` stillik o`zgeshelikke iye bolιp, ta`sirli aytιlιwι kiris ag`za xιzmetinde kelgen so`zlerge ha`m onιn` ga`pte qollanιlιw sιpatιna baylanιslι bolιp ta keledi. Ma`selen, kiris ag`zalar tan`laq, awa, joq so`zlerinen, emotsional ma`nide qollanιlg`an siltew almasιqlarιnan bolg`anda, ga`pke ta`sirshen`lik ma`ni beredi. Mιsalι: Pah, qanday jag`ιmlι hawa. Ko`re qal, paxtasι piitik boladι,-dedi Ma`lpey. A`ne, shataq jeri sol. Qalay, ha`zirgi isin` o`zin`e unay ma? Joq, men onι quwιp jetemen.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
