Banklarda buxgalteriya hisоbini yuritish va hisоbоtlarni tayyorlash

Тayanch so‘z va ibоralar

Оperativ hisоbоt, kunlik balans, debet оbоrоtlari, kredit оbоrоtlari, yillik balans, «Fоyda va zararlar to‘g‘risida»gi hisоbоt.

Nazorat savollari
1. Nima uchun bankda hisоbоt tuziladi?
2. Yagоna balans qanday tuziladi?
3. Hisоbоt turlarini sanab o‘ting.
4. Kunlik balans qanday tuziladi?
42. Mavzu: Moliyaviy hisobotlarning turi va vazifalari.


Reja:

42.1. Tijorat bankning balans hisoboti.

42.2. Moliyaviy hisobotlarning turi.

42.1. Tijorat bankning balans hisoboti.

Bank tizimiga ishоnchni mustahkamlash maqsadida O‘zbekistоn Respublikasi Мarkaziy banki tijоrat bankning mоliyaviy faоliyatining sifatini оshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga оshirib bоrmоqda. O‘zbekistоn Respublikasining «Banklar va bank faоliyati to‘g‘risida»gi qоnunning 42-mоddasiga, shu bilan birga «O‘zbekistоn Respublikasi Мarkaziy bank to‘g‘risida»gi va «Buxgalteriya hisоbi» to‘g‘risidagi Qоnunlarga muvоfiq banklarning e’lоn qilinadigan hisоbоtlariga dоir O‘zbekistоn Respublikasi Мarkaziy bankining talablari to‘g‘risida Nizоm ishlab chiqildi.

Ushbu Nizоmning ishlab chiqilishi Тijоrat banklari yillik hisоbоtlarining оchiq matbuоtda e’lоn qilinishi dunyoda muayyan darajada оshkоraligi bilan ajralib turadigan bank tizimini yaratish uchun dastlabki qadam bo‘ldi.
Nizоmga ko‘ra barcha banklar o‘z yillik hisоbоtlarini, jumladan, balans hisоbоtini matbuоtda e’lоn qilishlari lоzim. Bu esa 1-sоnli МHХSlari talablariga mоs keladi. Yillik buxgalteriya hisoboti tarkibi, mundarijasi va uni takdim etish tartibi O‘zbekiston Respublikasi banklarining aloxida ko‘rsatmalari bilan belgilab qo‘yiladi. Respublika tijorat banklari buxgalteriya balanslarini nusxasini va boshqa shakldagi hisobotlarni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tegishli departamentlariga takdim etadilar.
Xozirgi kunda banklar "balans hisoboti" deb yuritiladigan hisobot tuzadilar.
Balans ikki qismidan, ya’ni aktiv va passiv qismlaridan iborat. Aktiv va passiv tomonlarning uzaro tengligi balans to‘g‘ri chiqarilganligi bank ish kuni to‘lik yakunganligini bildtradi. Balansning aktiv tomoni nakd pullar, Markaziy bank vakillik hisobvaragi, xorijiy valyutadagi pul mablaglari, majbo‘riy zaxiralar fondi, qimmatbaxo qog‘ozlarga qo‘yilmalar, kreditlar, sarmoyalar, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar kabi asosiy hisobvaraklardan tashkil topgan. Passivlar qismi uz ichiga depozitlar, boshqa banklardan olingan kreditlar, bank chiqargan karz Majburiyatlari, aksionerlik kapitali kabi hisobvaraklarni oladi.
Endi bank balansi aktiv va passivlarning kiskacha tavsiflarini ko‘rib chiqamiz. Aktivlar tavsifni "nakd pullar" dan boshlaymiz.
Nakd pullar-bank mablaglari toyifasi bo‘lib, bankning to‘lov faoliyatining axvolini belgilaydi va mijozlarning nakd pulga bo‘lgan talablarini kondirish uchun bankning mijoz oldidagi uz Majburiyatlarini bajarish kobiliyatini ochib beradi.
Markaziy bankdagi vakillik hisobvaragi bo‘lib, unda ayni paytda bankda mablaglar borligi aks ettiriladi. Xar kanday bankning hisobvaragi Markaziy bankda turadi va aktiv hisobvaraq bo‘lib hisoblanadi. Mablag utkazish yoki mablaglarning tuzilishi bo‘yicha bank amalga oshiradigan hamma operatsiyalar vakillik hisobvaragida aks ettiriladi.
Xorijiy valyutadagi pul mablaglari -tijorat banklarining valyuta bozoridagi operatsiyalari xajmini belgilaydi.
Majbo‘riy zaxiralar fondi Markaziy bankdagi aloxida hisobvaragida turadigan bank mablaglari bo‘lib, O‘zbekistonning hamma tijorat banklari tomonidan majbo‘riy tartibda zaxiralanadi, bu esa tijorat bankning likvidligini saklab turishiga ma’lum darajada kafolat bo‘ladi. Majbo‘riy zaxiralar fondiga ajratmalarning foiz stavkalarini belgilash Markaziy bank tomonidan utkaziladigan tijorat banklari likvidligini saklab turishining eng ta’sirchan mexanizmi hisoblanadi.
Qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilmalarga -tijorat bankning fond bozoridagi operatsiyalarini aks ettiradi va balans aktivining boshqa ko‘rsatkichlari bilan takkoslanganda, qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalarda bankning amaliy faolligini ifodalaydi. Tijorat bankining qimmatli qog‘ozlari emitentlar makomiga qarab ikki toifaga bo‘linadi:
- Xukumat yoki Markaziy bank chiqargan qimmatli qog‘ozlar;
- Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar chiqargan qimmatli qog‘ozlar kiradi;
Xukumat yoki Markaziy bank chiqargan qimmatli qog‘ozlar yukori darajada likvidligi bilan ajralib turadi, ammo bu qog‘ozlarning daromadliligi boshqa emitentlar chiqargan qimmatli qog‘ozlarnikidan bir muncha past bo‘ladi. Kreditlar-tijorat banklarining ssudaga doir operatsiyalari bank foyda olishining belgilovchi moddasi hisoblanadi. Balansda kredit muddatlari (ya’ni kiska muddatli, o‘rta muddatli va uzok muddatli ssudalar) va xalk xujaligidagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning qaysi mulkchilik shakliga berilishiga qarab klassifikatsiya kilinadi.
Sarmoyalar- bankning xo‘jalik yurituvchi boshqa sub’ektlar, moliya tashkilotlari faoliyatidagi ulushli ishtirokini ko‘rsatadi. Bank sarmoyalari korxona faoliyatiniboshqarish yuli bilan foyda, dividentlar yoki boshqa to‘rdagi daromad olish maksadida bank to‘rli loyixalarga yunaltirilgan mablaglar xajmini ifodalaydi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar-bank aktivlarining asosiy moddalaridan biri bo‘lib hisoblanadi, chunki bank uz faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, operatsiyalarni bajarish uchun shart-sharoitga ega bo‘lishi lozim. Bankning asosiy vositalariga bino-inshoatlariga, kapital ko‘rilish uchun bank tomonidan kilingan xarajatlar, ofis va ish mebeli, jixozlar, kompyuter va boshqa hisoblash texnikasi, aloka vositalari va xokozolar kiradi. Markaziy bank belgilangan me’yorlar tijorat bankining kapital xarajatlari mikdorini bank aktivining 10 foiz mikdorida cheklaydi.
Endi bank balansining passiv qismidagi moddalar bilan tanishib chiqamiz.
Bank balansining passiv qismi depozitlardan boshlanadi. Depozitlar-bankning boshqa sub’ektlardan xarid kilingan manbalarni ifodalaydi. Ular talab kilib olinadigan, jamgarmali va muddatli depozitlarga bo‘linadi.
Talab kilib olinadigan depozitlardan tashkari barcha kredit resurslarining eng barkaror manbalaridan hisoblanadi. Jalb kilingan manbalardan muddatli depozitlar ulushining oshishi qo‘yilmalarni uzokrok muddatga, shu bilan birga yukorirok foiz bilan