Bap new indd

Deformaciyalanǵan denede júzege kelip, 
sırtqı kúshke qarsılıq kórsetetuǵın jáne 
oǵan qarama-qarsı baǵıtlanǵan kúsh ser-
pimlilik kúsh dep ataladı.
Oqjaydıń jibin tartqanımızda (79-súwret), rezina hám 
prujina sozılǵanda yamasa qısılǵanda sırtqı, F
s 
kúshine 
qarsı baǵıtlanǵan F
serp
kúshi payda boladı.
Guk nızamı
Tayanıshqa ornatılǵan l
o
uzınlıqtaǵı prujinaǵa 
m massalı júk ildiremiz. Oǵan tásir etiwshi F
salm
salmaq kúshi tómenge qaray baǵıtlanǵan boladı. 
Prujinanıń deformaciyalanıwınıń nátiyjesinde 
usı F
salm
kúshine qarama-qarsı baǵıtlanǵan F
serp
kúshi payda boladı (80-súwret). Nátiyjede pruji-
na Δl aralıqqa sozıladı: Δl = l – l
o
. Bul ańlatpa-
da prujinanıń absolyut sozılıwı yamasa absolyut 
deformaciya delinedi. F
serp
serpimlilik kúsh F
salm
salmaq kúshine teńleskende, prujinanıń sozılıwı 
toqtaydı. Prujinaǵa tásir etiwshi kúshti arttır-
saq, absolyut deformaciya da proporcional artıp 
baradı (81-súwret). Demek, serpimlilik kúshi absolyut sozılıwǵa tuwrı pro-
porcional eken, yaǵnıy:
→
F
serp
~
→
∆l yamasa
→
F
serp
= – k · 
→
∆l . (2)
Bunda k – serpimlilik kúshi hám absolyut sozılıwdı baylanıstıratuǵın koef-
ficient. Bunı deformaciyalanıp atırǵan prujinanıń qattılıǵı delinedi. (2)-for-
muladaǵı (-) belgisiniń qoyılıwı serpimlilik kúshi menen absolyut sozılıwdıń 
qarama-qarsı baǵıtlanǵanlıǵın bildiredi.Bul formuladan k nı tabamız: 
78-súwret. Taxtanıń 
iyiliwi.
→
F
serp
→
F
t
a
b
→
F
serp
→
F
t
79-súwret. Oqjay-dıń 
iyiliwi
→
F
serp
Δ l
l
l
0
→
F
t
80-súwret. Prujinanıń sozılıwı.

---

91
IV bap Háreket nızamları
F
→
serp
k =
F
serp
. (3)
Xalıq aralıq birlikler sistemasında prujinanıń
qattılıǵınıń birligi N/m
(2)-formula tómendegishe ańlatıladı: