Bap new indd

Traektoriya
Taxtaǵa por menen sızǵanda, qa-
rlı jolda avtomobil júrgende, aspan-
daǵı tas bólegi – meteor atmosferaǵa 
kirgende iz qaldıradı (9-súwret). Por, 
avtomobil hám meteordıń qaldırǵan 
izleri olardıń traektoriyaları bolıp 
tabıladı.
Deneler ózleriniń qozǵalısında 
barlıq waqıtta da iz qaldıra bermeydi. 
Mısalı, aspanda ushıp atırǵan meteor 
iz qaldırsa, tramplinnen sekirip atırǵan sportshı bolsa iz qaldırmaydı. Sportshı, 
top, adam, mashina, qus hám samolyotlardıń qozǵalıslarınıń barısında izleri 
kórinbese de, olardıń izlerin úzliksiz sızıq dep kóz aldımızǵa keltiriw múmkin.
Materiallıq noqattıń qozǵalısınıń barısında basıp ótken noqatların 
tutastırıwshı sızıqtı qozǵalıs traektoriyası dep ataladı.
9-súwret. 
Meteor deneniń qozǵalıs 
traektoriyası.

---

16
Kinematika tiykarları
Jol hám orın awıstırıw
Deneniń traektoriyasın sanlıq jaqtan bahalaw ushın fizikalıq shama – jol qa-
bıl etilgen.
Deneniń qozǵalısınıń traektoriyası boylap basıp ótken aralıǵı, traek-
toriya uzınlıǵı jol dep ataladı hám s háribi menen belgilenedi.
Joldıń, ulıwma, uzınlıqtıń ólshem birligi etip metr qabıl etilgen. Onıń – eta-
lonı etip Parijdegi Xalıq aralıq Ólshewler Byurosında saqlanǵan platinairidiy-
den soǵılǵan arnawlı sterjen uzınlıǵı alınǵan.
Ayırım jaǵdaylarda deneniń basıp ótken jolı emes, al ol qozǵalıstı qaysı 
noqattan baslap, qaysı noqatta toqtaǵanlıǵı áhmiyetlirek.
Deneniń qozǵalısındaǵı baslanǵısh hám aqırǵı orınlardı tutastırıwshı 
baǵıtlanǵan kesindi orın awıstırıw dep ataladı.
Siz kóldiń jaǵasındaǵı soqpaqtan júrip, 
A
noqatınan B noqatına iymek sızıqlı traek-
toriya boylap 100 m joldı basıp ótiwińiz 
múmkin (10-súwret). Bunda orın awıstırıw 
A
noqatınan B noqatına shekemgi aralıqqa, 
yaǵnıy 40 m ge teń boladı. Dostıńız bolsa 
qayıqta A noqatınan B noqatına tuwrı sızıq 
boyınsha júzip ótse, traektoriya menen orın 
awıstırıw bir-birine teń bolıp, onıń uzınlıǵı 
40 m boladı.
Tashkentten Andijanǵa shekemgi orın 
awıstırıw 245 km bolǵan jaǵday da, avto-
mobil Tashkentten Andijanǵa barıwı ushın 380 km joldı basıp ótedi. Tuwrı 
sızıqlı qozǵalısta jol hám orın awıstırıw bir birine teń boladı.