Bap new indd

diń dáwirliligin sıpatlaytuǵın fizikalıq shama. Waqıt xalıq aralıq 
birlikler sistemasında (XBS) sekundlarda ólshenedi.
Bizdi, tiykarınan, deneniń keńisliktegi ornınıń waqıtqa baylanıslılıǵı 
qızıqtıradı.
Tayanısh túsinikler: keńislik, galaktika, waqıt, bir ólshemli eki ól–
shemli koordinatada hám úsh ólshemli koordinatada súwretlenetuǵın 
qozǵalıs, úsh ólshemli koordinatadaǵı keńislik.
1. Oyımızda 99-bettegi maǵlıwmatlardan paydalanıp, samolyotta Jerden Ayǵa hám Quyash-
qa barıw ushın qansha waqıt ushıw kerekligin esaplań.
3-§. KINEMATIKANÍŃ TIYKARǴÍ TÚSINIKLERI
Mexanikanıń deneniń qozǵalısın onıń massası hám onı qozǵalısqa 
keltiriwshi sebeplerin esapqa almaǵan halda úyrenetuǵın bólimine 
kinematika dep ataladı.
Kinematikanıń tiykarǵı wazıypası denelerdiń qálegen waqıttaǵı koordi-
nataların aniqlawdan ibarat. Deneniń koordinatalarınıń waqıtqa baylanıslıǵı 
haqqındaǵı maǵlıwmatlar hár túrde mısalı, grafik, keste yamasa formula kóri-
nisinde beriliwi, sonday-aq, sózler menen ańlatılıwı múmkin. Bul maǵlıwmat-
lardı biliw arqalı deneniń qálegen waqıttaǵı keńisliktegi ornın anıq aytıwǵa 
boladı. Bunıń ushın bir qatar jańa túsinikler menen tanısıp alıwımız kerek.
Materiallıq noqat 
Uzaqta ketip baratırǵan avtomobildiń forması anıq kórinbeydi, ol júdá 
kishkene, hátte noqattay bolıp kóriniwi múmkin. Al kishkene qumırsqaǵa 
mikroskop arqalı qaraǵanımızda ol qorqınıshlı jırtqısh bolıp kórinedi. Dene-
lerdiń qozǵalısın úyrengenimizde bir qatar ápiwayılastırıwlardan paydalanamız. 
Bunday usıllardıń biri qozǵalıstaǵı deneniń ólshemlerin esapqa almastan, onı 
kórip atırǵan process yamasa sızılmalarda materiallıq noqat dep alıwdan ibarat.
Berilgen sharayatta ólshemlerin hám formasın esapqa almawǵa bo-
latuǵın dene materiallıq noqat dep ataladı.

---

15
I bap. Mexanikalıq qozǵalıs haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar
Uzınlıǵı 4 m bolǵan avtomobildiń 10 km aralıqtı basıp ótiwdegi qozǵalısın 
úyreniwde onı materiallıq noqat dep qaraw múmkin. Sebebi avtomobildiń 
basıp ótetuǵın aralıǵı onıń uzınlıǵınan 2500 ese úlken. Usı sıyaqlı samo-
lyottıń uzaq aralıqqa ushıwı qaralıp atırǵanda, onı materiallıq noqat dep 
esaplaw múmkin. Dene bir jaǵdayda materiallıq noqat dep qaraladı, basqa 
jaǵdayda bolsa onı materiallıq noqat dep qarawǵa bolmaydı. Mısalı, oqıw-
shı mektepke baratırǵanda úyinen 1 km aralıqtı basıp ótse, bul qozǵalısta 
onı materiallıq noqat dep qaraw múmkin. Biraq usı oqıwshı úyiniń ishinde 
azanǵı gimnastika shınıǵıwların orınlap atırǵanda, onı materiallıq noqat dep 
bolmaydı. Kitaptı sumkadan alıp stolǵa qoyıw procesin súwrette kórsetkende 
kitaptıń qaysı tárepi menen qoyǵanlıǵımızdı kórsete alamız. Biraq, mektep-
ke alıp baratırǵanda sızılmada kitap júdá kishkene noqat bolıp kórinedi. Bul 
jaǵdayda onı materiallıq noqat dep alıw múmkin.
Materiallıq noqat túsiniginen qozǵalıstaǵı deneniń ólshemi basıp ótilgen 
aralıqqa salıstırǵanda júdá kishi bolǵan jaǵdayda ǵana emes, al talqılanıp 
atırǵan deneniń ólshemi oǵan salıstırǵanda qaralıp atırǵan basqa bir denege 
shekem bolǵan aralıqqa salıstırǵanda júdá kishi bolǵanda da paydalanıladı. 
Jer sharınıń ólshemleri júdá úlken. Biraq, Jer planetasınıń Quyash átirapında 
aylanıwın úyrengende, olardıń arasındaǵı aralıqtıń júdá úlkenligi sebepli, Jer-
di materiallıq noqat dep qaraw múmkin.