Bap new indd

Mexanikalıq qozǵalıs
Ápiwayılastırıw maqsetinde denelerdiń 
qoz-ǵalısın úsh túrge bólip úyreniledi: ilge-
rilemeli, aylanbalı hám terbelmeli. Avtoma-
shinanıń korpusı ilgerilemeli qozǵalsa, onıń 
dóńgelekleri aylanbalı qozǵaladı (11-súwret). 
Motorındaǵı porshenleri terbelmeli qozǵaladı.
10-súwret. 
Jol hám orın awıstırıw. 
orın awıstırıw
jol
A
B
11-súwret. 
«Matiz» daǵı ilgerilmeli 
hám aylanbalı qozǵalıs baǵıtı.

---

17
I bap. Mexanikalıq qozǵalıs haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar
Ilgerilemeli qozǵalıs
Eger deneniń qozǵalısı ilgerilemeli bolsa, onıń 
qozǵalısın súwretlew ushın deneniń bir noqatınıń 
qozǵalısın súwretlew jetkilikli. Mısalı, stoldıń 
ústindegi kitaptı bir orınnan basqa orınǵa hár qıylı 
kóshiriw múmkin (12-súwret). (a) jaǵdayında onıń 
qırlarınıń qozǵalısları hár qıylı. (b) jaǵdayında ki-
taptıń qırlarınıń qozǵalıs traektoriyaları birdey bo-
ladı, yaǵnıy kitaptıń tórt qırınıń traektoriyaların 
biriniń ústine birin qoyıw múmkin. Kitaptıń ekin-
shi jaǵdaydaǵı qozǵalısı ilgerilemeli qozǵalısqa 
mısal bola aladı. Bul jaǵdayda kitaptıń tek qırları 
ǵana emes, al ıqtıyarlı alınǵan noqatlarda birdey 
qozǵaladı.
Velosiped yamasa motorlı qayıqtaǵı adam ilge-
rilemeli qozǵaladı. Biraq, velosipedtiń dóńgelegi 
hám motordıń párrikleriniń qozǵalısı buǵan mısal bola almaydı.
Qozǵalıstıń barısında deneniń barlıq noqatları birdey orın awıstırsa, 
bunday qozǵalıstı ilgerilemeli qozǵalıs dep ataydı.
Ilgerilemeli qozǵalıstaǵı deneniń ıqtıyarlı túrde 
alınǵan eki noqatın tutastıratuǵın tuwrı sızıq ózine 
ózi parallel túrde orın awıstıradı).
Joqarıǵa kóterilip baratırǵan lift, ush-
ıp baratırǵan samolyot hám raketa ilgerilemeli 
qozǵalısta boladı. Dem alıw baǵlarındaǵı sharq-
pálek kabinası aylanbalı qozǵaladı (13- súwret). 
Biraq, usınıń menen bir waqıtta ol ilgerilemeli de 
qozǵaladı. Sebebi kabinanıń ıqtıyarlı eki noqatınan 
ótkerilgen tuwrı sızıq óz-ózine parallel túrde orın 
awıstıradı.
Ilgerilemeli qozǵalatuǵın deneniń qozǵalı-
sın úyrengende, onıń tek bir noqatınıń qozǵalısın 
úyreniw jetkilikli. Sonlıqtan, ilgerilemeli qoz ǵalatuǵın deneni materiallıq noqat 
dep qaraymız. Ilgerilemeli qozǵalıs tuwrı sızıqlı hám iymek sızıqlı boladı.
Denelerdiń qozǵalısın úsh túrge: ilgerilemeli, aylanbalı hám terbelmeli 
qozǵalıslarǵa bólip, bul quramalı qozǵalıslardı tallawdı ańsatlastıradı hám 
matematikalıq jaqtan táriyiplew imkaniyatın beredi.