Bap new indd

Basqa denelerdiń tásiri qansha az bolsa, deneniń qozǵalıs tezli-
giniń muǵdarı sonshama az ózgeredi hám onıń qozǵalıs traek-
toriyası tuwrı sızıqqa sonsha jaqın boladı.
Eger denege basqa deneler tárepinen hesh qanday 
kúsh tásir etpese, ol qalay qozǵaladı? Bunı tájiriy-
bede kóriwge bola ma? Bul sorawlarǵa XVII ásirdiń 
baslarında italiyalı alım Galileo Galiley tájiriybelerdiń 
járdeminde juwap beriwge urındı. Nátiyjede, eger de-
nege basqa deneler tásir etpese, ol tınısh jaǵdayda 
yamasa Jerge salıstırǵanda tuwrı sızıqlı teń ólshewli 
bolıwı anıqlandı. Inerciyanıń júzege keliwin júdá kóp ushıratamız. Mısalı, 
eger tez qozǵalıp baratırǵan velosiped tosqınlıqqa urılsa, velosipedshi aldıǵa 
ushıp ketedi (62-súwret). Sebebi bunday jaǵdayda ol óziniń qozǵalısın bir-
den toqtata almaydı. Avtobus tosattan júrip ketse, onıń ishinde turǵan adam 
arqasına shalqayıp ketedi. Bunıń sebebi, tınısh turǵan adamnıń denesi birden 
qozǵalmaydı.
61- súwret. Arbanıń qozǵalıwına hár 
qıylı tosqınlıqlardıń tásiri.
a
b
d
62- súwret. Velosiped-tiń 
tosqınlıqqa urılıwı.

---

74
Dinamika tiykarları
Basqa deneler tásir etpegeninde deneniń tınısh yamasa tuwrı sı-
zıqlı teń ólshewli qozǵalısın saqlaw qásiyeti inerciya dep ataladı.
Inerciya bolǵanlıǵı sebepli deneniń tezligin birden arttırıwǵa yamasa ke-
meytiwge bolmaydı. Deneniń jaǵdayın ózgertiw ushın belgili waqıt kerek. 
Belgili tezlikte kiyatırǵan avtomobil birden toqtay almaydı. Usınday tezlikte 
kiyatırǵan poyezddıń toqtawı ushın jáne de kóbirek waqıt hám aralıq kerek bo-
ladı. Sonıń ushın júrip baratırǵan transporttıń aldın kesip ótiw qáwipli. Trans-
porttıń toqtawı dawamında basıp ótken jolı tormozlanıw aralıǵı dep ataladı.