Bap new indd

Bir deneniń basqa denege tásirin sıpatlawshı hám deneniń tez-
leniw alıwına sebep bolıwshı fizikalıq shama kúsh dep ataladı. 
Kúsh F háribi menen belgilenedi hám xalıq aralıq birlikler sistemasında 
(XBS) onıń birligi etip nyuton (N) qabıl etilgen. Ámelde kúshti ólshewde 
millinyuton (mN) hám kilonyuton (kN) da qollanıladı. Bunda:
1 N = 1000 mN; 1 kN = 1000 N. 
56-súwret. Kúsh tásirinde 
óshirgishtiń iyiliwi.

---

71
IV bap Háreket nızamları
58-súwret. Qarama-qarsı 
baǵıtlanǵan kúshler (a) 
hám olardıń qosındısı (b).
→
F
1
→
F
2
→
F
b
a
→
F

=
→
F
2
–
→
F
1
Kúsh vektorlıq shama bolıp, kúshtiń san mánisinen basqa onıń baǵıtın hám 
tásir etip atırǵan noqatın anıq kórsetiwimiz kerek (14-súwret).
Kúshti kúsh ólshegish yamasa dinamometr járdeminde ólshenedi.
Dinamometrler qollanılıw maqsetine qaray hár qıylı boladı. 57-súwrette 
olardan ayırımları súwretlengen.
59-súwret. Bir tárepke 
baǵıtlanǵan kúshler (a) 
hám olardıń qosındısı (b).
→
F
1
→
F
2
→
F
b
a
→
F

=
→
F
1
+
→
F
2
57-súwret. Eń ápiwayı (a), qoldıń barmaqlarınıń kúshin ólsheytuǵın (b) hám 
úlken kúshlerdi ólsheytuǵın (d) dinamometrler.
(a)
(b)
(d)
Kúshlerdi qosıw
Eger qanday da bir denege birneshe kúsh tásir 
etip atırǵan bolsa, máseleni ápiwayılastırıw u shın 
olardıń barlıq tásirin bir kúsh túrinde ańlatıw múm-
kin. Onıń ushın barlıq kúshlerdiń vektorlıq qosındısın 
tabıwımız kerek. Mısalı, arbaǵa bir tuw rı sızıq boy-
lap qarama-qarsı baǵıtta 
→
F
1
= 3 N hám 
→
F
2
= 5 N 
kúshler tásir etip atırǵan bolsın (58-a súwret). 
Bul vektorlıq kúshlerdiń qosındısı
→
F
 
= 
→
F
1
+ 
→
F
2
san 
jaǵınan 8 N emes, al 2 N ǵa teń boladı. Arba usı 
| F | = 2 N kúshi tásirinde oń tárepke qozǵaladı 
(58-b súwret).
Endi eki kúsh bir tárepke baǵıtlanǵan bolsın (59-
a súwret). Bunday jaǵdayda eki kúshtiń shaması 
tuwrıdan-tuwrı qosıladı. Juwmaqlawshı kúsh 
| F | = 8 N bolıp, arba usı kúsh tásirinde oń tárepke 
úlkenirek tezlik penen qozǵaladı (59-b súwret). Bir 
tuwrı sızıq boylap eki emes, al onnan artıq kúsh-
ler tásir etse, juwmaqlawshı kúsh hárbir kúshtiń 
baǵıtına, qarap olardıń shamaları qosıladı yamasa 
ayırıladı.

---

72
Dinamika tiykarları
Eger tásir etip atırǵan kúshler bir sızıqta jatpasa, 
vektorlardı qosıw qaǵıydasınan kúshlerdiń qosındısı 
tabıladı. Mısalı, júkti úsh kúsh tartıp atırǵan bolsın 
(60-súwret). 
→
F
1
hám
→
F
2
kúshlerdiń teń tásir etiwshisi
→
F
1
+ 
→
F
2
=
→
F
12
ge teń.
→
F
12
hám 
→
F
3
kúshleri óz 
ara teń hám qarama-qarsı baǵıtlanǵanı ushın olardıń 
teń tásir etiwshisi
→
F
12
+ 
→
F
3
= 
→
F
 
= 0 boladı. Nátiy-
jede bul júk teń salmaqlıq halında ildirilip turadı. 
Júkke tásir etip atırǵan Jerdiń tartıw kúshi hám jiptiń serpimlilik kúshi teń 
salmaqlıqta boladı.