Bap new indd

Nyutonnıń birinshi nızamı
Nyuton ózinen aldınǵı ilimpazlardıń juwmaqlarınan, 
óziniń baqlaw hám tájiriybeleriniń juwmaqlarına tiykar-
lanıp inerciya nızamın tómendegishe táriyipledi:
Denege kúsh tásir etip, óziniń tınısh yamasa 
tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs halın ózgert-
pese, ol sol halın saqlaydı.
 
Bul nızam Nyutonnıń birinshi nızamı dep ataladı. 
Onı basqasja táriyiplew de múmkin:
Eger denege basqa deneler tásir etpese, ol turaqlı birdey tezlikte 
qozǵaladı yamasa óziniń tınısh halın saqlaydı. 
Jipke ildirilgen sharikke Jerdiń tartıw kúshi 
→
F
1
tásir 
etip, onı tómenge túsiriwge májbúrlese, jip 
→
F
2
kúshi 
menen onı joqarıǵa tartıp, túsip ketiwge jol qoymay-
dı (63-súwret). Nátiyjede sharik ildirilgen halında 
tınısh turadı. Jipti úzip jibersek sharik tómenge tú-
sip ketedi. Bul jerde 6-bette keltirilgen Ibn Sinonıń 
shertektiń qulawı haqqındaǵı mısaldı eslew orınlı. 
Yaǵnıy shertekke tásir etetuǵın eki kúshtiń shaması 
jaǵınan teńligi sebepli teń salmaqlıqta turǵan edi. 
Joqarıǵa kóterip turıwshı baqan alıp taslanǵanda 
salmaq kúshiniń tásirinde shertek qozǵalıp qulap 
túsedi.
63-súwret. Kúshlerdiń 
teń salmaqlıǵı.
F
→
1
F
→
2
Isaak Nyuton

---

75
IV bap Háreket nızamları
Demek, tásir etiwshi kúshlerdiń teń salmaqlıǵı 
yaǵnıy olardıń vektorlıq qosındısı nolge teń bolǵan 
halda da dene óziniń tınısh halın yamasa tuwrı 
sızıqlı teń ólshewli qozǵalısın saqlaydı.
Nyutonnıń birinshi nızamın tómendegishe 
túsindiriw múmkin:
1. Tınısh halında turǵan υ = 0 bolǵan denege 
basqa deneler tásir etpegenshe ol óziniń tınısh 
halın saqlaydı. Bul dene basqa deneler tásir etkende 
qozǵalısqa keliwi múmkin. 
Mısalı, sport maydanshasında tınısh turǵan topqa 
basqa dene futbolshınıń ayaǵı tásir etpegenshe, ol 
óziniń tınısh halın saqlaydı (64-súwret). Top tebilse, 
yaǵnıy oǵan qanday da bir dene tásir etse, onıń 
tınısh halı buzıladı hám qozǵalısqa keledi. 
Tap sonday, tınısh turǵan vagonǵa basqa 
dene – teplovoz tásir etpegenshe, ol ornınan 
qozǵalmaydı.
2. Denege basqa deneler tásir etpese, 
ol óziniń tuwrı sızıqlı teń ólshewli qoz-
ǵalısın saqlaydi. 
Mısalı tebilgen top 
υ
o
baslanǵısh tezli-
gin aladı. Top jerge salıstırǵanda múyesh 
astında υ
o
turaqlı tezlik penen tuwrı sızıqlı qozǵalıwı kerek edi. 
Biraq top Jerdiń tartısıw kúshi hám hawanıń qarsılıǵı tásirinde iymek 
sızıqlı qozǵaladı (65-súwret).