Bap new indd

Tayanısh túsinikler: denelerdiń óz ara tásiri, kúsh, kúshtiń birli-
gi – nyuton.
1. Stoldıń ústinde kitap jatır. Kitap qanday kúshlerdiń tásirinde tınısh jatır? Kúsh vek-
torlarınıń baǵıtın kórsetip, sızılma sızıń.
2. Denelerdiń óz ara tásiri nátiyjesinde top qozǵalatuǵın yamasa qozǵalıs baǵıtın óz-
gertetuǵın proceslerge mısallar keltiriń.
19-§. NYUTONNÍŃ BIRINSHI 
NÍZAMÍ – INERCIYA NÍZAMÍ
Denenıń inerciyası
Tájiriybeler hám baqlawlar deneniń tezliginiń óz-ózinen ózgermeytuǵınlıǵın 
kórsetedi. Jerde jatırǵan topqa tásir etseń ol qozǵaladı. Kóshede jatırǵan tasqa 
heshqanday dene tásir etpese, ol sol jerde jataberedi. Tásir nátiyjesinde dene 
tezliginiń shaması ǵana emes, al qozǵalıs baǵıtı da ózgeriwi múmkin. Mısalı, 
tennis tobı raketkaǵa urılǵannan keyin óziniń qozǵalıs baǵıtın ózgertedi.
Dene tezliginiń ózgeriwi (shaması yamasa baǵıtı) oǵan basqa 
denelerdiń tásiriniń nátiyjesinde júzege keledi.
Deneniń tezleniw alıwı ushın oǵan basqa bir deneniń yamasa deneler 
sistemasınıń tásir etiwi kerek. Bir sharikke basqa sharik kelip urılsa, tınısh 
turǵan sharik qanday da bir a
1
tezleniwi menen qozǵala baslaydı. Sonıń 
menen birge, kelip urılǵan sharik de tezligin ózgertedi yaǵnıy a
2
tezleniw 
aladi. Tezliktiń ózgeriwi, yaǵnıy tezleniw desek, tezliktiń shamasın emes, 
60-súwret. Úsh kúshtiń 
teń salmaqlıq halı.
F
→
3
F
→
1
F
→
2
F
→
12

---

73
IV bap Háreket nızamları
baǵıtınıń da ózgeriwi múmkinligin este 
saqlaw kerek. Eger sharikler birdey ma-
terialdan tayarlanıp, ólshemleri birdey 
bolsa, olardıń alǵan tezleniwi de máni-
si boyınsha birdey boladı. Eger ólshem-
leri hár qıylı bolsa, úlken sharik kishi 
tezleniw, al kishkenesi úlken tezleniw 
alǵanın kóremiz. Bul jaǵdayda, úlken 
sharik kishkenesinen inertlirek delinedi. 
Tı-nısh turǵan deneni qozǵalısqa keltiriw 
ushın ǵana emes, al qozǵalıstaǵı dene-
lerdi toqtatıw ushın da kúsh jumsaladı. Inerciya (latınsha qozǵalmaytuǵın, 
háreketsizlik) denelerdiń tiykarǵı qásiyetleriniń biri bolıp, basqa denelerdiń 
tásirinde deneniń qalay tezleniwi oǵan baylanıslı.
Tájiriybe ótkizip kóremiz. Qıyalıqtan túsip atırǵan arbanıń aldına qum 
tógemiz. Arba qumlı tosqınlıqqa urılıp toqtaydı (61-a súwret). Eger tógilgen 
qum az bolsa, ol uzaǵıraq aralıqqa barıp toqtaydı (61-b súwret). Eger qum 
tógilmese, az qarsılıq nátiyjesinde arba uzaǵıraq aralıqqa barıp toqtaydı (61-d 
súwret). Qarsılıq qansha kemeyse, dene tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs 
tezligine jaqın tezlikte boladı.