Bap new indd

Tayanısh túsinikler: deneniń inerciyası, Nyutonnıń birinshi nızamı.
1. Úlken tezlik penen ketip baratırǵan avtobusta shofyor tormozdı birden bassa, jolaw-
shılar qalay qozǵaladı? Sizińshe, tosattan baslanǵan bul qozǵalıstıń tezligi qanday 
shamalarǵa baylanıslı?
2. Denege bir-birine salıstırǵanda múyesh astında tásir etip atırǵan úsh kúshtiń vektorlıq 
qosındısın sızılmada sızıp kórsetiń.
65-súwret. Tebilgen toptıń qozǵalısı.
64-súwret. Top tebilmese 
ol óziniń tınısh halında 
qaladı.

---

76
Dinamika tiykarları
20-§. DENENIŃ MASSASÍ
Denelerdiń inertligi
Tájiriybe. Birewine serpimli plastin-
ka qatırılǵan eki birdey arbanı 66-súwrette 
kórsetilgenindey etip stoldıń ústine qoyamız. 
Iyilgen plastinkanı tartıp turǵan jipti úzip 
jibersek, serpimli plastinka eki arbaǵa bir dey 
tásir etip, olardı eki tárepke iyterip jibere-
di. Bunda eki arba da birdey tezleniw aladı, 
yaǵnıy: 
a
→
1 
= a
→
2 
.
Endi ekinshi arbanıń ústine júk qoyıp, joqarıdaǵı tájiriybeni qaytalay-
mız (67-súwret). Biraq bul jaǵdayda birinshi arba ekinshi arbaǵa qaraǵan-
da uzaq aralıqqa barıp toqtaydı. Birinshi arba alǵan tezleniw ekinshisine 
salıstırǵanda úlken boladı:
a
→
1 
> a
→
2 
.
67-súwrettegi ekinshi arbanıń ústine 
qoyılǵan júktiń muǵdarı qansha artsa, 
onıń alǵan tezleniwi de sonsha kishi bo-
ladı. Demek, júk qansha úlken bolsa, onda 
tınısh halın ózgertiw sonsha qıyın boladı. 
Júk úlken bolǵanda deneniń tınısh yama-
sa qozǵalıs halın saqlawǵa urınıw qábileti 
úlken boladı. 
Basqa dene tásir etpegenshe deneniń tınısh yamasa tuwrı sızıqlı