Baqo umarov

СНз
CH3COOCH, -   CH2 -   N  -  СНз 
СНз
ОН'
A tsetilxolin  tirik  organizm da  m uhim   biokim yoviy  rol  o 'y n ay d i,  u  asab 
retseptorlaridan  m ushaklarga  hayajonlanishni  uzatishga  m ed iato r  h iso b ­
lanadi.
A RO M A TIK  
AM IN LAR
A rom atik halqa bilan bog'langan am inlar arom atik am inlar deyiladi.  U lar 
radikal soniga qarab birlam chi,  ikkilamchi  va uchlam chi  bo'ladi:
C&D
(g )-N H =  
{ g ^ N H - l g )  
( g b N
birlamchi  amin 
ikkilamchi  amin 
uchlamchi  amin
(anilin) 
(difenil  amin) 
(trifenil  amin)
B undan  tashqari,  uglevodorod  radikallarining xarakteriga  k o 'ra,  u lar sof 
arom atik va aralash arom atik am inlarga bo'linadi:

©
- N
H
- ®
 
©
-  NH  - C H ,
d ife n ila m in  
m e tilfe n ila m in
N o m e n k la tu ra si
B e n z o l  halqasidagi  o'rinb osarlar  h olatini  raqam lar b ilan   k o'rsatilad i  yoki 
agar  ular  ik kitad an   k o ‘p  b o ‘lm asa  o r to -, 
m e t a -,  p ara-  iz o m e r la r   d eb  
ataladi:
N H , 
0 2N ^ O ) b N H 2 
< g ) - N  ~(C H ,)2 
NH
a m in o b e n z o l 
l- n itr o -4 - a m in o -  
d im e tila m in o b e n z o l  fe n ila m in o - 
(a n ilin ) 
b e n z o l  (p -n itr o a n ilin )  (N ,N -d im e t ila n ilin )   b e n z o l
T o lu o ld a n   h osil  q ilin g a n   arom atik   am inlarga  to lu id in la r   d eb   ataladi:
o/vo-tolu id in  
w e ta -to lu id in  
p a ra -to lu id in
A rom atik   a m in la rn in g   k siloldan  olin g a n   h osilalariga  k s ilid in la r  deyiladi:
NH-. 
NH2 
N H ,
^ / C H 5 
Н з С ^ Л ^ С Н з
^ С Н ,  
^
1,2,3-ksilidin 
СН3 
1,2,6-ksilidin
1,2,4-ksilidin
O lin ish   u su lla ri
1. 
B irlam ch i  arom atik   am in lar o lin ish n in g   m u h im   u suli  nitrobirikm alarni 
turli  y o ‘llar b ilan   q aytarish   b o 'lib ,  bu  reaksiya  n itr o b irik m a la m in g   xossalari 
b o ‘lim id a   batafsil  o ‘rganiIgan  edi  (arom atik   n itrobirikm alar b ob iga  qarang):
lot
< 0 > - N 0 2 
+ 
3 H 2  ------------ ► 
< 0 ) -
n
H2 
+ 
2  H20
an ilin
Fe  yoki  Zn  +  HCI 
H2;  [ N i,  Pt,  P d ]
H2S  yoki  (NH4)2S

S of holdagi  ikkilam chi  arom atik  am inlar anilin  tuzi  bilan  erkin  anilinni 
o 'zaro   qizdirish  orqali  olinadi:
[ ©
-  NH
3
J  Cl 
+ 
H,N
anilin  xlorid 
anilin 
difenilamin
D ifenilam inga  potash  va  mis  ishtirokida  iodbenzol  ta ’sir  ettirilganda, 
trifenilam in  hosil  bo'ladi:
(C
6
H5);-N H  
+ 
.  ^
difenilamin 
iodbenzol 
[ O J
trifenilamin
2.  Xlorbenzolga  am m iakning ta ’siri
Bu  nukleofil  o ‘rin  olish  reaksiyasida aw al  degidrobenzol hosil  b o'lad i  va 
so'ngra am m iak birikadi:
340 °C
C
6
H
5
 -  Cl 
+ 
NH
3
 
--------------- ►
 
C
6
HS -   NH
2
 
+ 
NH
4
CI
3.
3.  Fenollarga  a m m ia k  t a ’sir  etish  reaksiyasi
CaCI
2
  (ZnCl2)
С
6
Н5-О Н  
+  NH
3
 
-------------------- ►
 
C
6
HS-   NH
2
 
+ 
H20
Fizikaviy xossalari
A rom atik  am in lar  o'ziga  xos  xarakterli  hidga  ega  qattiq  yoki  suyuq 
m oddalardir.  U larning  zichligi  birga  yaqin.  O ddiy quyi  am in lar suvda  kam 
■eriydi,  yuqori  vakillari  um um an  erim aydi.  Suvdagi  eritm alari  lakm us  va 
fenolftalein  indikatorlarining  rangini  o'zgartirm aydi.
Kimyoviy xossalari
B irlam chi  arom atik  am inlar alifatik  am inlarga  qaraganda  kuchsiz  asosli 
xossalariga ega,  chunki  azot  atomidagi erkin  elektron jufti arom atik  halqadagi 
yaxlit  я -e le k tro n   buluti  bilan  tutash  tizim   hosil  qiladi.  U larning  kuchli 
kislotalar  bilan  reaksiyasidan  tuzlar  olinadi:

HSO„ 
anilin  sulfat
Ikk'lam chi  sof  arom atik  am inlar  [difenilamin  (C fiH J ,- N H ]n in g   asosli 
xossalari  ancha pasaygan,  uchlam chi  arom atik am inlar [trifenilamin  (С ЛН ,)5- 
N]  bunday xossalarini  butunlay y o ‘qotgan.
D em ak,  arom atik am inlar  molekulasidagi  fenil  radikallarining soni  ortib 
borishi  ularning asosli  xossalarini  pasayishiga  olib  keladi.
1.  Alkillash  va  atsillash  reaksiyalari
+ C H ,B r  f   ^
  9 H , y  
_______
\ 0 / - N H 2  ---------- 4   ( 0 ) - N H 2  Br"  -HBr 
( 0 / “NH-CH,
N-m etilanilin
+ CH3Br 
Г
 
CJH, 
T  
____ „ 
^
^ 0 ) “NH-CH,  ------►
  I^O)-NH-CH,jBr-  -HBr 
( O ) "
+  С Н ,В г  Г 
C H , 
T  
______^ 
^ C H 3
...........  - ■ 
N\
CH.
N ,N -dim etila
О
( ( 5 ) - N H
2
  +  (CHjC0)20   --------- ►
  (o ) - N H - C - C H ,  +  CH
3
COOH
atsetanilid
2.  N itrit kislota  ta ’siri
a)  Birlamchi arom atik am inlarning tuzlariga nitrit kislota ta ’sir ettirilganda, 
diazobirikm alar  hosil  bo'ladi.  Bu  reaksiya diazolash  reaksiyasi  deyiladi:
[ ( 0 ) - N H j ]  
Cl  ■  + 
H G -N -0 
N
hn
]  
Cl 
+ 
2 
H20
fenildiazoniy  xlorid
b)  Ikkilam chi  sof arom atik  yoki  aralash  am inlar  nitrit  kislota  ta ’sirida 
tegishli  nitrozam inlar  hosil  qiladi:
NH  
+ 
H O -N O  
—
 
+ 
H ’°
N=0
N -nitrozodifenilam in

( ^ 0 ) - N H - C H 3  -  
H O -N O  
--------- ►
 
«/
q
^—NH —  C H 3  + 
H 20
N=0
N -nitrozometilanilin
d)  U chlam chi  aralash  am inlarga  nitrit  kislota t a ’sir ettirilganda,  nitrozir- 
lash  reaksiyasi  sodir  bo'ladi:
(
c
2
h
5)2
n
^ (
o
) -
h
 
+ 
h o
-
n
=
o
--------► 
(
c
2
h
5)2
n
 
h
(
o
) -
n
=
o
 
+ 
H 20
p ara-nitro zod ietilan ilin
3.  A rom atik  halqadagi  vodorod atom ini  almashtirish
A m inoguruh benzol  halqasining orto- va para-holatlarida turgan  vodorod 
atom larining harakatchanligini  sezilarli  darajada oshiradi,  natijada  ular b a’zi 
bir atom   va guruhlar bilan  oson  o 'rin  alm ashinish  reaksiyalriga  kirishadilar.
a )  Galoidlash  reaksiyasi
O datdagi  sharoitda  anilinga  bromli  (yoki  xlorli)  suv  t a ’sir  ettirilganda 
galogen  atom lari  am inoguruhga  nisbatan  orto- va para- holatlardagi vodorod 
atom lari  o 'rn in i  egallaydi:
NH2 
n h
2
anilin 
Br
2,4,6-tribrom anilin
b)  Sulfo-  va  nitroguruhlarga  almashinish
Sulfat  kislota ta ’sirida benzol  halqasidagi  vodorod atom lari  sulfoguruhga 
alm ashinadi va osonlik bilan aminobenzolsulfokislota (sulfanil  kislota)ni hosil 
qiladi:
( 0 ) -
n h
2  + 
h o so
2
o h
  —
►
 
ho
3
s
- ^ 0 ) -
n h
2  +  H20
para-aminobenzolsulfo 
kislota  (sulfanil  kislota)
Nitrat kislota ta ’sirida ham aromatik aminlarning benzol halqasidagi vodorod 
atom lari  xuddi  shu  tartibda  reaksiyaga  kirishadi  va  2,4,6-trinitrohosilaga 
aylanadi.
d)  Oksidlanish  reaksiyasi
Anilin  oksidlanganda,  xinon  va  uning  hosilalarini  olish  m um kin:

< g } - N H 2 
0 = O
= 0
anilin 
benzoxinon
AROMATIK  DIAZO  -   VA  AZOBIRIKMAL
a
R
A
zo
-  va  diazobirikm alar  tarkibidagi  azoguruh  - N = N  —  b o 'lib ,  shu 
guruhning bitta b o ‘sh  valenti  arom atik yoki  alifatik radikal  bilan,  ikkinchisi 
uglerod  bo'lm agan  atom  bilan  bog'langan bo'lsa,  diazobirikm a,  ikkala bog'i 
ham uglerodli  radikal bilan bog'langan bo'lsa azobirikma hosil  bo'ladi.  Alifatik 
azo-  va diazobirikm alar o 'ta  beqarordir.
A rom atik  diazobirikm alar  ikki  xil:  so f diazobirikm alar  A r-N = N -X   va 
diazoniy tu zlar  [Ar-N  =  N]X  holida bo'ladi.
Olinishi
B irlam chi arom atik am inlarga nitrit  kislota  ta ’sir ettirilsa,  diazoniy tuzlar 
hosil bo'ladi.  Anilinga xlorid kislota  ishtirokida nitrit kislota ta ’sir ettirilganda, 
fenildiazoniy  xlorid  hosil  bo'ladi:
C6H5 - N H 2  +  H 0 - N = 0   + 
HCI  ------►
 
[C(,H5 - N +=N ]  CV  +  
2  H ,0
anilin 
fenildiazoniy  xlorid
D iazoniy  tuzlar  hosil  bo'lish  reaksiyasi  diazotlash  deyiladi.  D iazotlash 
ieaksiyasi  arom atik  am in  tuzlari  eritm asiga  nitrit  kislota  t a ’sir  ettirib,  olib 
boriladi:
+
[C6H s - N H 3] C r   +  H 0 - N = 0  
----- ►  [C6H5-N * = N]  Cl" 
+  2  H20
Reaksiya borishida aminga ortiqcha miqdorda m a’dan kislota va hosil bo'lgan 
tuzga  ssta-sekin  natriy  nitrit  qo'shiladi.  N atriy   nitrit  kislotali  m uh itda  sof 
nitrit  kislotaga aylanadi va arom atik am in tuziga ta ’sir etadi:
A rN H 2  +  H N 0 2 --------- ►  ArNHNO  — *•  A r N = N - O H ----- ►  ArN = N 4  OH"
- H 20
Fizik-kim yoviy xossalari
D iazoniy tuzlar suvda  oson  eriydi.  U lar kuchli  kislota va  kuchli  asosdan 
hosil  bo'lgan  tu zlar  kabi  neytraldir.  D iazoniy  tuzlar  so f  holda  portlovchi 
m odda bo'lganligi  uchun  ular ishtirokidagi  reaksiyalar suvli  eritm alarda  olib

boriladi.  U larto'rtlam chi ammoniy tuzlariga o'xshaydi.  Unga kumush gidroksid 
ta ’sir  ettirilganda,  beqaror  birikm a  —  diazoniy  gidroksid  hosil  bo'ladi:
[C6H5-N ’ sN ] Cl"  +  AgOH 
----- ►
  [C6H5 -N +sN ]  OH 
+  AgCl
Diazoniy tuzlarining reaksiyalari  ikki  guruhga  bo'linadi:
-   azot  ajralib  chiqishi  bilan  boradigan  reaksiyalar;
-   azot  ajralib  chiqm aydigan  reaksiyalar.
Azot ajralib  chiqishi bilan  boradigan  reaksiyalar
1.  D iazoniy  tuzlarining suvli  eritm alari  qizdirilganda,  azot  ajralib,  fenol 
hosil  bo'ladi:
Д
[C6Hs -N += N ]C r  +  H20   ------ ►
 
C,,H5-OH  +  N2  +  HCI
fenol
2.  D iazoniy tuzlari  kaliy  iodidi  ishtirokida  qizdirilganda  iodbenzol  hosil 
bo'ladi:
Д
[C6H, -N* =N] c r   +  KI 
------ ►
 
CAH5 -   (  +  KCl  +  N2
iodbenzol
[C6H5 - N +=N] СГ  +  KCN 
CuCN  ,  C,.H<-C = N  + 
KCl 
+  N2
benzonitril
3.  D iazoniy tuzlarga  mis sianid  katalizatori  ishtirokida  kaliy sianid ta ’sir 
ettirilganda arom atik nitrillar hosil  bo'ladi:
Azot ajralib  chiqmaydigan  reaksiyalar
1.  A rildiazoniy  tuzlariga  kuchli  elektrodonor  o'rinbosarli  (O H ,  N H 2, 
N H R ,  N R 2)  arom atik birikm alar ishqoriy m uhitda ta ’sir ettirilsa, azobirikish 
reaksiyasi  sodir  bo'ladi:
[ c 6H5 - N + = N ] c r   +   н - ^ о ) ь о н --------►   ^ ) _
n
  =  
n
  - (
o
) -
o h
  +  
HC1
fenol 
/>-oksiazobenzol
[C6H5-N+=N ]C r  +  H - ^ ^ - N ( C H , ) ,   — *■  ( 0 ) - N = N - ( 0 ^ - N ( C H 3)2 + 
h c i
N ,N -d im e til- 
p -d im etilam ino -
anilin 
azobenzol
2.  D iazobirikm alarga  q o 'rg 'o sh in   xloridining  xlorid  kislotadagi  eritm asi 
t a ’sir  e ttirilsa ,  b o 'y o q   va  d o ri-d a rm o n   sifatida  keng  q o 'lla n ila d ig a n  
arilgidrazinlar  hosil  bo'ladi:

[C6Hs - N ~ = N ] C r   + 
4
H 
----- ►
 
C6H 5- N H - N H 2 
+  'НС
1
fenilgidrazin
Azobirikmalar
A z o b irik m a la r  m o le k u la sid a   az o g u ru h   - N  =  N —  b o 'lib ,  u  ikkita 
uglevodorod  radikali  bilan  bog'langan  bo'ladi:
CftHs-N  = N -C
6
1
1 5
 
C H , -  C6H4 -N   = N -C 6H j- CH;
azobenzol 
azotoluol
Azobirikmalarning m uhim   xususiyatlari  rangli  m oddalar hosil  qilishidadir. 
A zobirikish  reaksiyasi  o ’tkazishdagi  dastlabki  reaksion  m o d d alarn in g  
tuzilishiga  qarab  turli  xil  rangdagi  azobirikm alar  olish  m um kin.  Bunday 
m oddalar  azo -bo'yo qlar  deyiladi.
A zobirikm alarning  turli  ranglarda  bo'lishi  ular  m olekulasi  tarkibidagi 
azoguruh  —N = N —  bilan belgilanadi.  U m um an, azoguruh va shunga o'xshash 
atom lar guruhi xromoforlar deb ataladi.  M odda  molekulasida xrom ofor guruh 
bo'lsa,  shu  m odda rangdor bo'ladi.
M olekulasida  azoguruh  - N = N — dan  tashqari  gidroksil  yoki  birlam chi, 
ik k ila m c h i  va  u c h la m c h i  am in   g u ru h i  b o r  a z o b irik m a la r  o k si-  va 
am inoazobirikm alardir:
Yuqorida bu  moddalarning olinishi  bilan tanishgan edik.  Azobo'yoqlarning 
tuzilishi  m urakkab  bo'lganligi  uchun  ular,  odatda,  sanoatda  ishlatiladigan 
texnikaviy nom lari  bilan  ataladi,  m asalan,  "kislotali  q iz il-3 -C ”  va  hokazo.
A m inoazobirikm alar kislotalar bilan  reaksiyaga  kirishib,  barqaror  tuzlar 
hosil  qiladigan  asos xossali  m odda  bo'lsa,  oksiazobirikm alar ayni  bir paytda 
ham   fenol,  ham   kuchsiz  asos  xossasiga  ega  bo'lgan  birikm alardir.  A m ino­
a z o b irik m a la r  ishqo riy  b o 'y o q la r  sin fin i,  u larn in g   su lfo k isio ta la ri  va 
oksisulfokislotalari  esa kislotali  bo'yoqlar sinfini  tashkil  etadi.  A zobo'yoqlar 
eruvchanligini  oshirish  uchun  ularning m olekulasiga  sulfoguruh  kabi  qutbli 
funksional  guruxlar  kiritiladi.
M etiloranj  (geliantin)
Metiloranj monoazobo'yoqlarning dastlabki vakilidir.  U  diazosulfanil kislota 
bilan dim etilanilin gidroxlorid tuzining azobirikish  reaksiyasi  natijasida hosil 
bo'ladi:
A zob o'yoq lar
C„H  - N = N —C fH4- O H  
para-oksiazobenzol
C (H - N = N - C (H - N ( C H 1),
pnra-dim etilam inoazobenzol

[H03s 
^ 3 ) - N T= N ] C r   + 
[ H - ( 0 ) - N +H (C H 3)2] C r  
------►  [ H 0 3S - (
o
) - N = N ^ ( 0 ) - N * H ( C H 1)2]C1 
5 Z
-  HCI
[ H O , S - < 0 ) - N H - N  О
 N I C H j) ; ]  
cr 
metiloranj
Hosil  bo'lgan  qizil  rangdagi  tuz xinoid tuzilishli  b o ‘lib(pH   =   3,0  — 4,4), 
agar  unga  ishqor  qo'shsak,  u  sariq  rangli  benzoid  tuzilishga  o 'tadi:
[HO,S - < 6 ) - N H  -  N = ^ ^ N - ( C H ,) 2 ] СГ
2 NaOH
qizil
 
- NaCI; - 2  H20
NaOjS 
- ( О У
 N=N 
(СНзЬ
sariq
Metiloranj suvda juda yaxshi eriydigan,  och sariq rangli  modda bo'lib uning 
rangi eritm a  muhitiga  qarab o'zgaradi.  Ishqoriy va neytral  m uhitda m etiloranj 
eritmasi sariq  rangli bo'lsa,  kislotali  m uhitda qizil  rangga o'zgaradi.  U ning bu 
xossasidan foydalanib,  kimyo laboratoriyalarida  indikator sifatida ishlatiladi.
Tayanch  iboralar
Alifatik nitrobirikmalar.  Nitrolash reaksiyasi.  Nitrol  kislota, psevdonitrollar. 
A tsi-nitro shakl,  atsi-psevdokislota. A rom atik  m ono-  va polinitrobirikm alar. 
Trotil  (2,4,6  -trinitrotoluol).
A m in lar,  b irla m c h i,  ik k ila m c h i,  u c h la m c h i  a m in la r.  A m in o -  va 
im inoguruh.  M etam eriya.  N itrozam in.  N -oksidlar.  T o 'rtlam c h i  am m oniy 
asoslari.  D iam inlar. Aminospirt. Anilin,  ksilidin.
A rom atik  diazo-  va  azobirikm alar.  Fenildiazoniy  xlorid.  A zobo'yoqlar. 
M etiloranj  (geliantin).

N azorat savollari
1.  Quyidagi  nitrobirikm alarni  nomlang:
a)  C H ,- C H ,- C H - C H ,- C H ,- N O ,. 
b)  C H ,-C H ,- C H ,- C H - N O ,,
' I  
" 
I
C H , 
C H ,
d)  C H ,- C H - C H ,- C H - C b b - N 0 2, 
e)  ( C H ^ - N O ,,  0   C H ,-C H ,- C H - C H ,- C H 3 
I 
‘ I 
‘ 
I
C H , 
C H , 
N O ,
2.  Quyidagi  nitrobirikmalam ing tuzilish  formulalarini  yozing: a)  2-nitrobu- 
tan,  b)  3 ,3 -d im e til-2 -n itro p e n tan ,  d)3,5-dim etil-2-nitrogeksan,  d)  4-nitro - 
penten-2.
3.  N eopentanga  suyultirilgan  nitrat  kislota  t a ’sir  ettirilganda  qanday 
nitrobirikm alar aralashmasi  hosil  bo'ladi?  Fikringizni  izohlash  uchun barcha 
reaksiya tenglam alarini  yozing.
4.  75 g benzol  nitrolanganda qancha nitrobenzol  olinadi?
5.  Toluolga  nisbatan  nitrobenzol  nitrolash  reaksiyasiga  qiyin  kirishadi. 
Sababini tushuntiring.
6.  Trotil  (trinitrotoluol)  nim a  maqsadlarda  ishlatiladi?
7.  Birlam chi,  ikilamchi  va  uchlam chi  nitrobirikm alar nitrit  kislotasi bilan 
turlicha  reaksiyaga kirishadi.  U larning farqini ko'rsatib bering.
8.  100 g nitrom etan  qaytarilganda  qancha  m etilam in olinadi?
9.  N itrobirikm alam ing atsi-nitro shakli  deganda nim ani  tushunasiz?
10.  N im a uchun  b a’zida  nitrobirikmalarni  psevdokislotalar deb  atashadi?
11.  T o'yingan  m onoam inlarning um um iy form ulasini  yozing.
12. C H 5N  tarkibli  metilamin qanday  organik  m oddalar sinfiga  mansub, 
uning tarkibiy qism larini  tashkil  etuvchi  funksional  g uruh lar nom ini  ayting.
13.  M etilam in  tarkibida  radikal  va  am inoguruhlarning o 'z a ro  ta ’sirini 
tushuntiring.  M olekuladagi  elektron  bulut taqsim otini  ko'rsating.
14.  A m m iak bilan  am in lar  orasida kimyoviy o'xshashlik va farq  borm i? 
Bu  o'xshashlik va farqlam i  ko'rsatib  bering.
15.  C 3H 9N  tarkibli  birlam chi  am inlarning barcha  izom erlarini  yozing va 
nomlang.
16.  Quyidagi formulasi  keltirilgan barcha birikm alarni xalqaro  nom enkla­
turaga  muvofiq  nomlang.  Ularning  qaysilari o'zaro izomerlar yoki gomologik 
q ator  vakillari  hisoblanadi?
a)  C H 3- C H ,- C H 2- C H 2- N H 2,  b)  C H 3- C H ,- C H 2- N H - C H  
d)  C2H5- N - C H 3
C H ,
e)  C H 3- C H ,- C H - C H 3, 
f)  C H 3- C H - N H 2,  g )  C H 3- C H - N H - C H 3 
N H 2 
C H 3 
C H
j

17  N im a  uchun  tarkibi  va  tuzilishi  bir  xil  b o ‘lgan  bir  atom li  spirtlarga 
nisbatan  am inlar  past  haroratda  qaynaydi?
18.  Birlamchi,  ikkilamchi va uchlamchi am inlar nitrit  kislota bilan  turlicha 
reaksiyaga  kirishadi  va  har xil  mahsulotlar hosil qiladi.  Reaksiya tenglamalarini 
yozing.
19.  T o 'rtlam c h i  am m oniy  asoslari  nim a?  U larning  tuzilish  formulasini 
yozib  nom lang.
20.  T o'rtlam chi  am m oniy asoslarining eng m uhim   hosilalarini  bilasizmi? 
U lar tabiiy  birikm alar tarkibida  uchraydim i?  Misol  keltiring.
21.  D iazobirikm alarning tuzilish  formulasini  yozib  ko'rsating.
22.  Azobirikmalaming  ko'pchiligi turli bo‘yoqlar olishda ishlatiladi.  Buning 
sababi  nim ada?
23.  Nega  m etiloranj eritm a m uhitiga qarab rangini  o'zgartiradi  va shuning 
uchun  indikator  sifatida  ishlatiladi?  Fikringizni  izohlab  bering.
Adabiyotlar
1.  Грандберг И .И .  О рганическая химия,-  М осква,-  “Д р о ф а ”,-  2002,-
С .314-329.
2.  Pirm uxam edov  I.  Organik  ximiya.-  T oshkent.-  “ M ed itsina” 
1987,- 
283-303-  betlar.
3.  В ивю рский  В.Я.  В опросы,  упраж нения  и  задач  по орган и ческой  
химии  с ответами  и  р еш ен и ям и .-  М осква.-  “ В ладос”,-  1999.-  С.  75-78.
AMINOKISLOTA  VA  OQSILLAR 
AMINOKISLOTALAR
M olekulasida  am ino  -   N H 2  va  karboksil  -   C O O H   guruhlari  tutgan 
birikmalarga aminokislotalar deyiladi.  Formuladagi am inoguruhning karboksil 
guruhiga  nisbatan joylashishiga ko‘ra ular a -,  (3-, y- va  hokazo aminokislotalai^a 
b o 'lin ad i,  Bular  orasida  cx-aminokislotalar  katta  fiziologik  aham iyat  kasb 
etadi,  chunki  barcha oqsillarning molekulasi ulardan tarkib topgan.  Hayvonlar 
va  o ‘sim liklar tarkibidan  ajratib  olingan  oqsillarning gidrolizlanishida tabiiy 
a -am in o k islo talar ajralib chiqadi.  Ular quyidagicha  um um iy form ulaga  ega:
R
I
H 2N - C H -   C O O H  
b u   y e rd a   R - r a d i k a l

O datda,  am inokislotalar  uchun  em pirik  nom  keng  tarqalgan.  Ratsional 
nom enklaturaga  ko‘ra tegishli  kislota nomiga  am in  so'zi  qo'shib aytish  bilan 
ularning  nomi  hosil  qilinadi.
^ H 2
H ,N -C H 2-C O O H  
С Н ,- C H -C O O H
glitsin  (em pirik) 
alanin  (tarixiy)
am inosirka  kislota 
a-am inopropion  kislota
(ratsional) 
(ratsional)
A m inokislotalar  am ino-  va  karboksil  guruhlarning  soniga,  shuningdek, 
ular  bog'langan  radikalning  tabiatiga  qarab  m onoam inokarbon,  diam ino- 
karbon,  am inodikarbon  ham da  ularning  alifatik,  arom atik  radikal  tutgan 
vakillari  va geterotsiklik am inokislotalar sinfiga bo'linadi.
A.  M onoam ino  bir  asosli  kislotalar
1.  H2N -  CH2-  COOH 
glitsin 
gli-
2.  СНз -  £H 
-