Baqo umarov
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
|
COOH alanin ala- NH2 3. H2N -C H ;-C H 2-COOH p-alanin 4. CHj-NH - CH2-C O O H metilglitsin (sarkozin) sar- C H 3 5. C H j - l'j l- C H j - C O O ' betain C H 3 6. СНз — (^Н — C^H — COOH valin val- H3C NH, ( a - am inoizovalerian kislota) 7. НзС-^Н-СНз-С^Н-СООН leysin ley- CH3 NH2 ( a - am inoizokapron kislota) 8. H2N - (CH2)5-C O O H s-am inokapron kislota B. D iam ino bir asosli kislotalar 9. CH2-C H 2-C H 2- orn - NH2 NH2 (a , 5- diam inovalerian kislota) 10.9 H 2-(C H 2),-pH-COOH lizin liz- NH, NH, (a , s - diaminokapron kislota) H2N 11. ^ C -N H -C H 2-C H 2-CHr-CH-COOH arginin arg- HN NH2 D. M onoam ino ik k i asosli kislotalar 12. H OO C-CH2-£H -C O O H asparagin kislota asp- NH2 (ct-am inoqahrabo kislota) 13. H OO C-CH2- С Н нрН -С О О Н glu tam in kislota glu- NH, (a -a m in o g lu ta r kislota) E. O ksiam inokislotalar ser- 14. (|:Н2- (^H - COOH serin OH N H , ( p -o k s i-a -a la n in ) 15. CH3- £ H - ( ^ H - C O O H treon in tre- OH N H 2 ( p -o k s i-a -a m in o m o y kislota ) F. O ltingugurtli aminokislotalar 16. (^ Н ,-(^H-COOH sistein SH NH2 (р-m erk a p to -a -a la n in ) 17. HOO C-fH -CH ^S-S-CH H ^H -CO O H sistin n n 2 n h 2 18. CH3-S -C H 2-CH;HpH-COOH m etionin NH, sis-SH fis-S sis-S sis-b sis-, met- (y-m etiltio-a-am in om oy kislota) H. A ro m a tik am inokislotalar 19. H2N - C 6H4-C O O H 20 . CH2- C H - C O O H N H , p a ra-am in ob en zoy kislota fen ilalan in ph e- HO CH2- C H - C O O H tirozin NH, 22. /----- \ prolin p ro- \ / \ (a-p irrolid on k arb on kislota) N H COOH 23. HO “ 7 -----\ oksiprolin H ypro NH COOH 24. N — » gistid in His- N H С Н ,- C H - C O O H tri- 25. — |p -C H ,-(j:H -C O O H triptofan / N H 2 (P -indolil-a-alanin k islo ta ) N H A m inokislotalar o 'z navbatida uglevodorod zanjiridagi am inoguruhining karboksil guruhiga nisbatan qaysi holatda joylanishiga qarab a - , P -, y- va hokazo am inokislotalarga bo'linadi: CH3-C H ,-C H -C O O H C H ,-C H -C H 2-C O O H C H ,-C H ,-C H ^ C O O H n h 2 n h 2 n h 2 a-aminomoy p-aminomoy y-aminomoy kislota kislota kislota C l-C H 2-C O O H + 2 N H 3 ------------ ► H2N -C H 2-C O O H + NH glitsin Olinish usullari 1. Oqsillardan olish. a-am inokislotalarning tabiiy manbayi oqsil m oddalar hisoblanadi. U lar gidrolizlanishi natijasida -am inokislotalar aralashmasi hosil b o U a d i. B u a r a la s h m a l a r d a n x r o m a to g r a f ik u s u ld a s o f h o ld a g i am inokislotalarning ayrim vakillarini ajratib olinadi. 2. -galogenkislotalarga a m m ia k ta ’siri a-galogenkislotaga am m iak ta ’sir ettirilganda am inokislota hosil b o ‘ladi: C l-C H z-C O O H + 2 N H 3 -------------► H 2N -C H 2-C O O H + NH„C1 xlorsirka kislota glitsin 3. Siangidrinli usul (S h te k k e r reaksiyasi) A ldegidlarga vod orod sianid va am m iak ta ’sir ettirilganda dastlab nitrillar, ular g id ro lizla n ish id a n esa tegish li a -a m in o k islo ta la r h osil b o ‘ladi. H +HCN OH +NH, NH 2 +2H20 NH 2 CH 3 - C = 0 -------- ►CH 3 -CH-CN -------- ► CH 3 -CH-CN -------- ►CH 3 -CH-COOI sirka aldegid oksinitril -H20 am inonitril -N H 3 alanin 4. a-N itrokislotalar, oksim lar y o k i a-oksokislotalar gidrazonlarining qaytarilishi: [Ni]; [Pd] CH 3 -CH-CH-COOH + 3 H 2 --------------- ► CH 3 -CH-CH-COOH H 3 C N 0 2 - 2 H20 H3C n h 2 2-n itro -3 -m etil valin butan kislota 2N 2; [Pd] СН 3 -С Н -С Н 2 -С -С О О Н ----------------- ► CH,-CH -C H 2 -CH-COOH CH 3 N-OH - H 20 CH 3 NH 2 ley sin 5. Rodionov reaksiyasi A ld egid larga a m m ia k ish tirok id a m a lo n k islota t a ’sir ettirilgan d a p— a m in o k islo ta la r olin ad i. Л '"H aldegid K - c f + н 2с ( COOH COOH m alon kislota -H20 R-CH=C COOH + NH, / ____ чс о о н /C O O H R-CH -CH h 2 n ^ C O O H qizdirish - C O , R-CH-CHr-COOH n h 2 P -am in ok islota Fizik va kim yoviy xossalari A m inokislotalar shirin ta ’mga ega kristall m oddalar b o 'lib , suvda yaxshi eriydi. K o'pgina am inokislotalar shirin t a ’mli bo 'Isa-d a, b a ’zilari ozgina yoqimsiz ta ’mli, ayrimlari achchiq bo'ladi. a-am inokislotalarning ko'pchiligi yuqori h a ro ratd a suyuqlanm asdan p archalanadi, shuning u chu n ularni suyuqlanish haroratiga ko‘ra identifikatsiyalash qiyin va bu ko'rsatkich o'rniga qog'oz xrom atografiyasi yordam ida Rr qiym atini aniqlash bilan am alga oshiriladi. Bir asosli m onoam inokislotalarning suvdagi eritm alari deyarli neytral m uhitni (p H = 6 ,8 ) ko'rsatadi. U larning fizik konstantalari haqidagi m a’lum ot 22-jadvalda keltirilgan. A m inokislotalarning tarkibida N H , va C O O H guruhlari borligi u chu n ular kislota va asos xossalarini nam oyon qiladi. U larning eritm asiga kislota ta ’sir etgandan so'ngra IQ spektrlari olinsa, karboksil guruhiga xos tebranish chastotalari, ishqor ta ’sirida esa am inoguruhga xos tebranish chastotalari qayd qilinadi. Erkin am inokislota eritm asining IQ spektrida har ikki funksional guruhga xos valent tebranish chastotalari kuzatilm aydi. Bu hodisa am inokislotalar am fo ter xossaga ega ekanligini va ularni b ip o ly ar ion (svitter-io n) shak- lida mavjud bo'lishini isbotlaydi: H2N-R-COOH ---------- ► H jN -R -C O O bipolyar ion A m inokislotalar am foter xossaga ega bo'lgani uchun kislotalar va asoslar bilan ham reaksiyaga kirishib, tuz hosil qiladi: + + + H 3 N - R - C O O + H +=£ H 3 N - R - C O O H H 3 N - R - C O O + H O H , N - R - C O O + H , 0 Shuning uchun ham , a-am inokislotalarning tuz holsil qiluvchi xususiyat lari fizikaviy xossalarini belgilaydi. U lar yuqori suyuqlanish harorati bilan tavsiflanadi, suvda yaxshi eriydi, organik erituvchilarda yom on yoki um um an erimaydi. Am inokislotalar elektr toki ta ’sirida m uhitning pH qiymatiga ko'ra anodga yoki katodga tom on harakatlanadi. Bu tajriba xrom atografiya qog'ozi yoki gellarda am alga oshirilsa, elektroforez hodisasi deyiladi va am inokislotalarni ajratish uchun qo'llaniladi. A m inokislotalar tarkibidagi funksional g uruhlar soni turlicha bo'lganligi uchun ularning suvdagi eritm asi karboksil- yoki am inoguruh soniga k o 'ra kislotali yoki ishqorli m uhitni k o'rsatadi, y a’ni pH * 7 bo'ladi. Am m o titrlash egri chizig'ida pH ning shunday qiymati mavjudki, eritm adagi —N H ,+ va —C O O - guruhlarining soni o 'z a ro teng bo 'ladi, natijada elektroforez hodisasi kuzatilm aydi va bu nuqtaga izoelektr nuqtasi deyiladi (22-jadval). G litsindan boshqa tabiiy am inokislotalar tarkibida asim m etrik a-uglerod atom i tutgani uchun ular optik faol m oddalar hisoblanadi. A m inokis-lota- larning optik izomeriyasi sut kislotaning L (+ ) yoki D (-) shakllariga nisbatan aniqlanadi. H2N- COOH -H CH3 L(+)-alanin COOH H- -NH, CH3 D(-)-alanin лО H,N - CH2 — tn 2 — С \ 1H + H O T Cu -iO H + H40 CH2 - N H 2 О J ) H 2 c - H 2 N \ / 0 — с 20~*' I > C u^ I -C H 2 — 0 ' N j H 2 glirsinning m isli tuzi (xelat kompleks) 22 - j a d v a I. Muhim aminokislotalarning fizik konstantalari Formula Nomi T. suyuq. °C Izoel. nuqta pH pK (COOH) plCa (N H 2) h соон NH Arginin Arg A 238 11,2 2,2 9,0 M 1 51 - ^ - n h 2 H Triptofan Т ф 382 5,9 2.8 9,4 J ' K COOH \ J L HO H Gistidin His H 277 7,5 1,8 9,2 COOH HS * 4 w n h 2 Sistein Cys С 178 5,1 2,0 10,3 COOH S NH 2 Metionin Met M 283 5,7 2,3 9,2 COOH H J H O O C ^ > k NH2 Asparagin kislota Asp 270 2,8 1,9 9,6 COOH H J H O O C ^ ^ ^ N H j Glutamin kislota Glu 249 3,2 2,2 9,7 B arch a a - a m in o k is lo ta la r u c h u n m is(II)-g id ro k sid b ila n c h iro y li kristallanuvchi m isning to ‘q ko‘k rangli ichki kom pleks birikm asining hosil bo'lishi xarakterlidir. B unday kom pleks tuzlar xelatlar deyiladi: Am inokislotalardagi ka rb oksil guruhining reaksiyalari A m in o k islo tala r asoslar bilan reaksiyaga k irishib , k arbo ksilat ioni hisobidan tuz hosil qiladi: H,C-CH - COOH + NaOH _____ „ H3C-CH-COONa NH2 -H20 NH: alanin alaninning natriyli tuzi E firlar hosil bo ‘lishi A m inokislotalarning efirlari (odatda, tuz ko ‘rinishida) vodorod xlorid ishtirokida am inokislotalarga spirt ta ’sir ettirib olinadi: HCI H -N -C H 3-C O O H + C2H 5O H ---------► Cl [H 3N * - CH 2-C O O C 2H , ] ------- ► - H ,0 +N aOH t H 2N -C H ,-C O O C 2H 5 -NaCI G alogenangidridlar hosil bo ‘lishi a-am ino kislotalarning galogen angidridlari tionil xlorid (SOC1,) yoki fosfor xloroksidi (POC1,) ta ’sirida olinadi. O datda, reaksiyani o 'tkazish dan oldin am inoguruhni atsillash yo‘li bilan him oyalanadi: PO Clj HaN-CHj-COOH + (CH3C0)2O ------ ►CH3CONH-CH2-COOH -------------► glitsin sirka N- atsetil angidrid glitsin --------► CHjCONH-CH2-C Cl N-atsetilglitsin xlor angidridi H2N -C H 2-C O O H + HCI ------- ► [H 3N -C H 2-C O O H ]+ СГ aminosirka kislotaning xlorgidrat tuzi A m inokislotalardagi am inoguruhning reaksiyalari Aminlarga o ‘xshab, am inokislotalar ham m ineral kislotalar ta ’sirida tuz hosil qiladi: H2N -C H 2 -C O O H + HCI ------- ► [H3N -C H 2- C O O H f СГ aminosirka kislotaning xlorgidrat tuzi N itrit kislotaning t a ’siri Am inokislotalarga nitrit kislota ta ’sir ettirilganda, oksikislota hosil b o ‘lib, suv va azot ajralib chiqadi: С Н з - С Н - С Н - С О О Н + H 0 - N = 0 — ► С Н з - С Н - С Н - С О О Н + N 2 1 + H 20 Н з С n h 2 н , с о н valin a-oksiizovalerian kislota Bu reaksiya yordam ida am inokislotalardagi am inoguruhlarni m iqdor jihatdan aniqlash m um kin. N -a tsil hosilaiarining olinishi C6H5COCI + H2N -C H 2-CO ON a ---------- ► C6H ,C 0 N H -C H 2- C 0 0 H + NaCI benzoy kislota N-benzoil glitsin xlorangidridi A m inokislotalar karbon kislotalarning galogen angidridlari va angidridlari bilan o 'z aro t a ’sirlashganda N -atsil hosilalar sintez qilinadi: A m inokislotalarning N -atsil hosilalari oqsillarni sintez qilishda katta ahamiyat kasb etadi. a-A m inokislotalar uchun xa ra kterli reaksiyalar 1. a-A m inokislotalar maxsus ferment — dekarboksilaza yoki ayrim m ikro- organizm lar t a ’sirida C 0 2 ajratib, am inlarga aylanadi: R - CH(NH2) - COOH ------------ ► R - C H 2- N H 2 + C 0 2t 2. D eam inlash reaksiyasi [O] R -C H -C O O H ------------- * -R -£ -C O O H + NH3 NH2 О R -C - C O O H ------------- ► R_<[ _ H + C° 21, О О 3. Qayta am inlash reaksiyasi R -C H -C O O H R -C -C O O H 1 , I NH2 ferm ent О + ---------------- ► + R '-C -C O O H R' - (JH - COOH О NHj D eam inlash, dekarboksillash va qayta am inlash reaksiyalari hayvonot va o ‘sim liklar organizm larda maxsus ferm entlar t a ’sirida nihoyat yum shoq sharoitda sodir bo'lishi m um kin. a -, /?-, y- am inokislotalarni bir-biridan farq lo vch i reaksiyalar Am inokislotalar harorat t a ’sirida turlicha xossalarni nam oyon qiladi va shunga k o 'ra osonlik bilan ular ajratiladi: 1. a-aminokislotalar qizdirilganda ularning ikki molekulasidan ikki molekula suv ajralib chiqadi vahalqali am id — diketopi perazin hosil bo'ladi: H 2C-COO H H2N A C H 2— (f I + I ----------------------► H N ( ) N H + 2 H’O h 2n h o o c - сн2 с — снС о diketopiperazin 2. (3-Aminokislota qizdirilganda, am m iak va to'yinm agan karbon kislota hosil bo'ladi: Д H2N -C H 2-C H 2-C O O H ----------------- ► CH2 = C H -CO O H + N H 3 P -a m in o p ro p io n akril k islota kislota 3. y- yoki e~am inokislotalar qizdirilganda, laktam lar hosil bo'ladi: H 2C - CH2 - CH2 H2C - CH2 - CH2 H2N HO - с = О H N ----------- С = О y-am inom oy kislota y -butirolaktam A in in ok islotalarn in g ayrim vakillari H j N — C H j— C O O H am in o sirk a k is lo ta (glitsin, glikokol) 292°C da suyuqlanadigan rangsiz kristall m odda. Suvda yaxshi eriydi. U deyarli barcha oqsillarning tarkibida uchraydi, ayniqsa, jelatin va tabiiy ip a k (fibroin oqsili)da k o 'p m iqdorda bo'ladi. NH2 (CH3)2CH-CH2-CH-COOH cc-aniinoizokap ron k islo ta (leytsin) 337°C da suyulanadigan tovlanuvchi kristall m odda. U gem oglobin, kazein, tuxum album ini kabi oqsil m oddalarning asosini tashkil etib, gidroliz natijasida k o 'p m iqdorda hosil bo'ladi. NH H2N-CH2-(CH2) 3 - lizin ) 224UC da suyuqlanadigan kristall, oqsillar tarkibida uchraydi. H 2N -C 6H 4-C O O H para-aminobenzoy kislota. Uning ikki m uhim hosilalari anestezin va novokain nomlari bilan og'riqni qoldiruvchi vosita sifatida keng ishlatiladi: H2N -C 6H ,-C O O C 2H , H2N -C 6H j -C O O C H ; - N ( C 2H ,)2 h c i anestezin novokain Peptid va polipeptidlar Peptid vapolipeptidlar —N H —C O — peptid bog‘lar bilan xarakterlanadilar. Amid bog'lari deb ataladigan bu bog‘ am in va karboksil guruhdan bir molekula suv ajralib chiqishi natijasida hosil bo'ladi. 1861- yilda bu haqidagi fikrni dastlab A.Ya. Danilevskiy aytgan edi. Bunday bog‘lar oqsil asosini tashkil qiladi va shuning uchun peptid bog' deb ataladi. Oqsillar tuzilishining peptid nazariyasi keyinchalik E. Fisher va G ofm eyster tom onlaridan rivojlantirildi. Oqsil m oddalarining optik faolligini birinchi m arta 1852- yilda L. P aster isboiladi va sinxonin alkaloidi yordam ida ularni ajratdi. 1903-1907- yillar davomida E. Fisher oqsil moddalarini sintez qildi. Bugungi kunda oqsillarning tuzilishi va peptid bog‘lardan iborat tabiiy polim er ekanligi to ‘liq isbotlandi. Ikki a -a m in o k islo ta m olekulasidan bir m olekula suv ajratib olinsa, dipep tid lar deb ataluvchi chala angidridlar hosil bo'ladi: О H II I H2N-CH2-COOH +- H2N-CH 2 -COOH ----- ► H2N-CH2-C -N -C H 2-COOH + H2o glitsilglitsin (dipeptid) D ip ep tid lar yangi am inokislota m olekulasi bilan reaksiyaga kirishish qobiliyatiga egabo‘lib, ular yana yangi chala angidrid-tri peptid hosil qiladi: О H CH3 0 I I H2N - C H - - C - N - C H 2-COOH + h 2 n - c h - c o o h -----► О Н О Н СНз II I I I I ----- ► H2N - C H 2 - C - N - C H 2- C - N - C H - C O O H + H20 glitsilglitsilalanin (tripeptid) Xuddi shu usulda tetra-, penta-, geksa- va hokazo peptidlar olish mum kin. U lar um um iy qilib polipeptidlar deb ataladi. Peptid bog'lari sintezining ju da qulay va perspektiv usulini 1960- yilda AQSH olimi M erifild ta k lif etdi. Bu usul qattiq fa za d a peptidlar olish usuli degan nom bilan m ash h u r bo'ldi. P olipeptidlar oqsil molekulasi hosil bo'lishida jud a m uhim rol o'ynaydi. Peptidlar oqsillarning qism an gidrolizlanishidan hosil bo'ladi. Hozirgi kunda a-am inokislotalarni peptidlarga aylantirishning ko'pgina m ukam m al usullari ishlab chiqilgan. Bir m uncha oddiy tuzilishdagi tabiiy oqsillardan insulin, ribonukleaza, vazopressin, oksitotsin va boshqa vakillari olim lar tom onidan sintez qilingan. OQ SILLA R Oqsil m oddalar barcha o'sim lik, hayvon va m ikroorganizm lar hayoti uchun juda zarur moddalardir. Tirik organizm oqsilsiz yashay olmaydi. Oqsilni b ilish h a y o tiy ja ra y o n la rn i o 'rg a n is h d e m a k d ir. H a r q a n d a y oqsil m akrom olekulasi zanjir uzunligi, tarkibi va tuzilishi bilangina belgilanib qolm asdan, balki bu peptid zvenolarining m etastabil konform atsiyalar hosil qilishi bilan ham farq qiladi. Oqsil m oddalarining to 'liq kislotali yoki fermentativ gidrolizlanishi natijasida am inokislotalar aralashmasi hosil bo'ladi. Oqsil tarkibida 25 tagacha turli a-am inokislotalar bo'ladi va ulardan cheksiz miqdoriy nisbatda va turli taitibdagi polimer zanjirlarini hosil qilishi m um kin. Bu oqsil m oddalarining juda katta m olekulyar massasi (IO11 - 107) va g'oyat xilma-xilligini belgilaydi. Ayrim oqsillar suvda eriydi, am m o ko'pchiligi kolloid eritm a hosil qiladi. Ularning eritmasiga anorganik tuz eritm alari, o g 'ir m etallarning tuzi, organik erituvchilar yoki harorat bilan t a ’sir etilganda cho'km a hosil qiladi. Bu hodisa oqsillarning denaturatlanishi deyiladi. Oqsillar quyidagi sifat reaksiyalariga kirishadi va ularni aniqlashda m uhim 1) Biuret reaksiyasi Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|