Baqo umarov
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
|
3 H 6 0 2 tarkibli ikki m oddalarning biri suvda eriganda lakm us qog'ozini qizartiradi, ikkinchisi gidrolizlanganda metil spirti hosil qiladi. Bu ikki birikm aning tuzilish form ulalarini yozing. 10. Karbon kislota galogenangidridlari qanday usullar bilan olinadi? 11. Halqali angidridlar qaysi kislotalardan olinishi m unkin? Reaksiya tenglam alarini yozing. 12. Malein angidridi 20 g butadien bilan reaksiyaga kirishsa, necha gram m bitsiklik birikm a olinadi? Oiingan m ahsulotni nom lang. 13. Sintetik kir yuvuvchi vositalam ing sovundan farqi borm i? 14. Nega oddiy xo'jalik sovuni “qattiq” suvda ko'pirm aydi? 15. Q attiq va suyuq sovun orasida qanday farq m avjud? U larning olinish reaksiya tenglamasiga misol yozing. 16. M um lar tarkibida qaysi yuqori m olekulali spirtlar uchraydi? 17. M urakkab lipidlarning tarkibi oddiy lipidlardan nima bilan farq qiladi? 18. Letsitin va kefalin formulalari tarkib jihatdan nimasi bilan farqlanadi? 19. 20 g m ochevina olish uchun qancha am m iak sarflanadi? 2 0 . 10 g karbam id term ik parchalanganda, qancha karbonat angidridi ajralib chiqadi? 21. Q uyidagi reaksiya ten glam alarin i y ozing, dastlabki va olingan m ahsulotlarni t o ‘g‘ri nomlang: a) CH3- C H ,-C O O H + C,H7OH — ► b) CH3-C H 2-C H 2-COOCH.-, + Br2 — ► d ) C H = C -C O N H 2 + HCI — ► CH3 e) H -C O O H + C2H5-O H *■ 22. M ochevina bilan 100 g malon efiri reaksiyaga kirishsa, qancha barbitur kislotasi olinadi? 23. Bir molekula qahrabo kislota va ikki m olekula etilam ining reaksiyasi tenglam asini yozing. 24. Aromatik mono- va dikarbon kislotalarining angidridlari qanday olinadi? Reaksiya tenglam alarini yozing. 25. Bir mol tereftal kislota bilan 2 mol etil spirtining o ‘zaro reaksiya tenglam asini yozing va qancha m urakkab efir hosil b o ‘lishini hisoblang. 26. M oylarning taxirlanishi nim a bilan izohlanadi? 27 Quriydigan va qurim aydigan m oylarning farqini k o ‘rsatib bering. Fikringizni reaksiya tenglam alari bilan isbotlang. 28. Linol, linolen va olein kislotalari 20 g glitserin bilan reaksiyaga kirishsa, qancha m urakkab efir hosil bo'ladi? 29. Ikki molekula stearin kislota va bir molekula olein kislota qoldigi tutgan 50 g triglitserid katalizator ishtirokida gidrogenlanganda qancha hajm (n.sh.da) vodorod sarflanadi? 30. Suyuq m oylarni gidrogenlash sanoat m iqyosida q and ay am alga oshiriladi? Bu reaksiyaning kundalik turm ush uchun aham iyatini bilasizmi? 31. Yog* va m oylar tarkibida qanday karbon kislotalar uchraydi? 32. T ristearat glitseridi gidrolizlanganda, 85 % unum bilan glitserin hosil bo'ladi. 60 g so f glitserin olish uchun qancha yog* sarflanadi? A d a b i y o t l a r 1. Грандберг И .И . О рганическая химия.- М осква.- “Д ро ф а” . - 2002.- С. 370 - 407. 2. Pirm uxam edov I. Organik x im iy a .-T o sh k e n t.- “ M editsina” .- 1987.- 379-386- betlar. 3. Вивю рский В.Я. Вопросы, упраж нения и задачи по органической химии с ответам и и р еш ен и ям и ,- М оск ва.- “ В ладос” .- С. 69 — 71. 4. Л адингтон Э ., Д ейль Г. Гамлеш ко И. Ключи к здоровью ,- Тула,- И зд -в о И сто ч н и к ж и зн и ,- 2003,- С. 29 — 36. G IDRO K SI- VA OKSOKISLOTALAR M olekulasi tarkibida karboksil va gidroksil guruhlari tu tg an organik birikm alarga g i d г о к s i k i s l o t a l a r deyiladi. Alifatik oksikislotalar N o m e n k l a t u r a v a i z o m e r i y a s i Ayrim oksikislotalar (aslida gidroksikislotalar deyish o ‘rinli bo'ladi) tarixiy nom enklatura bo'yicha nomlanadi: СН2-С О О Н С Н , - C H -C O O H HOOC-CH-CH2-COOH о н A h <*)h glikol kislota sut kislota olma kislota K o 'p in c h a oksikislotalar tegishli bir asosli karbon kislotalarning nom iga oksi- so'zi q o'shib, gidroksil guruhining o 'rn i esa grek alfavitidagi harflar bilan belgilangan holda nom lanadi; p a 0 a H 2 C-COOH CH 3 - (Г Н - COOH HO - CH2- CH2-COOH OH OH p- oksipropion oksisirka a-oksipropion kislota kislota kislota Sistematik (IU PA C) nomenklatura qoidasiga binoan oksikislotalar tegishli karbon kislotalar nom iga oksi- qo 'sh im ch a q o 'shib, gidroksil guruhi tutgan uglerod atom i raqam bilan ko'rsatiladi: 3 2 1 4 .1 2 1 С Н з - (p(OH)-COOH С Н з - <рн - CH - COOH C H j H 3C O H 2-oksi-2-m etiI propan kislota 2-oksi-3-m etil butan kislota O ksikislotalarda izom eriya uglerod skeletining tuzilishiga va uglerod zanjiridagi gidroksil guruh holatiga bog'liq; CH 3 -CH 2 -CH-COOH c h :-^ h - c h 2- c o o h CH 2 -CH 2 -CH2-COOH OH oh oh a-oksimoy kislota P-oksimoy kislota y-oksimoy kislota B undan tashqari, oksikislotalar uchun fazoviy izom eriya tu rlarid an biri — ko'zgu izom eriyasi ham xarakterlidir. O k s i k i s l o t a l a r n i n g o l i n i s h i Bu b irik m alar laboratoriya va san oatda, asosan, sp irtlar va karbon kislotalaridan olinadi: 1 . G l i k o l l a r n i o k s i d l a s h н2|: - рн 2 [О] H2f - с о о н + h 2o h o o h * о н etilenglikol glikol kislota 2. a —Galogenalmashingan karbon kislotalardagi galogenni gidroksil guruhiga alm ashinishi Reaksiya suv yoki ishqor ta ’sirida qizdirilganda amalga oshadi: H2 + h-,0 --- ► н2<р-соон + hci Cl OH xlorsirka kislota 3. Karboksil guruhiga nisbatan a —holatda uchlamchi uglerod atom i tutgan karbon kislotatarini KMn 0 4 ta 'sirida oksidlash: ?H Hr,C - <рн - C O O H + [O ] H 5C - С Н з C H j iz o m o y k islo ta ot-oksiizom oy k islo ta 4 . K a r b o n i l b i r i k m a l a r d a n o l in is h i A ldegid va ketonlarga nitril kislota t a ’sir ettirib o ling an oksinitril birikm alam ing m a ’dan kislotalar ishtirokida gidrolizlanishi natijasida a — oksikislotalar hosil bo'ladi: H H + O H + 2 H 20 . [ H +] O H C H 3- C = 0 + H - C = N -------► C H j - C H - C N -------------------- ► C H , - C H - C O O H sirka oksinitril - NHj sut kislota aldegid H O H + 2 H 20 , [ H +] O H C H 3- C = 0 + H - C = N -------► C H j - C H - C N -------------------- ► C H j - C H - C O O H C H j CH j - N H j CH j atseton atseton a-oksiizomoy siangidrini kislota 5 . L a k t o n v a l a k t i d l a r d a n g i d r o l i z o r q a l i o l in is h i H2C — C H , H O H I I ---------------► H 2C - C H , - C H , - C O O H H 2 C 4 , C = 0 N aO H OH u y-oksimoy kislota y-butiro lakton 5 у p a H2£ - CH 2 - CH2- CH 2 - COOH 5-valerian kislota CW A / Сн’ 2 C H 3 - £ H - C O O N sut kislota ut kislotaning laktidi F i z i k v a k i m y o v i y x o s s a l a r i Bir asosli oksikislotalarning dastlabki vakillari m oysim on suyuqlik, ikki asoslilari - kristall m oddalar, suvda yaxshi eriydi. U lar tegishli to'yingan karbon kislotalarga nisbatan kuchli hisoblanadi. Oksikislotalar tuz, efir karbon kislota amidi va nitrili, galogenangidridlar hosil qiladi. O ksikislotalarning m olekulasida gidroksil va karboksil guruhlari borligi uchun ular spirtlar va kislotalarga xos barcha kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. O ksikislotalar tuz, efir, karbon kislota amidi va nitrili, galogenangidridlar hosil qiladi. O ksikislo talar m olekulasi tarkibida gidroksil va karbonil g u ruhlari borligidan, ular spirtlar va kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi: [H +] HOCH2-COOH + HOS 2 H 5 ------------ ► HOCH 2 COOC 2 Hs glikol kislota - H: О glikol kislotaning etil efiri ( CH 3 C 0)20 + HOCH2COOH ---- ► CH 3 COO-CH2-COOH + CH3COOH sirka glikol atsetilglikol kislota a-oksikislotalar suyultirilgan sulfat kislota bilan qizdirilganda, aldegidlar va chum oli kislotasigacha parchalanadi; P R-CH-COOH H R - c ; + H -C O O H OH * H с C H A I,С о 0 + 2 H 2 0 . |H 1 Н 2 Л и 2 I I « V HOH НзС^^С = О NaOH 5-valerolakton G idroksil guruhining zanjirdagi o 'rniga qarab oksikislotalar qizdirish jarayonida suv m olekulasini ajratib, turli xil m oddalar hosil qiladi. a - Oksikislotalar a-O ksik islotalar qizdirilganda olti a ’zoli siklik m urakkab efir laktid hosil qiladi; О О H3C - CH - c f Д t I IohIhJ-O - CH - CH 3 - 2 H 26 НзС-НС^ xo о-1н .. но I I I I V C H " CI su t k islota (3 sut kislota laktidi L ak tid lar kristall m odda. K islota yoki ishqor ish tiro k id a suv bilan qaynatilganda gidrolizlanib, dastlabki a-oksikislotani hosil qiladi. (3- O k s i k i s l o t a l a r P-oksikislota qizdirilganda suv molekulasini ajratib, to 'y in m ag an karbon kislota hosil qiladi: C H 3- C H - C H 2- C O O H ---------- ► Н з С - С Н = C H - C O O H + H 20 OH kroton kislota P- oksimoy kislota y - v a S - o k s i k i s l o t a l a r Erkin holda beqaror m odda. U lar qizdirilm asdan asta-sekin o 'z id a n bir m olekula suv ajratib, besh yoki olti a ’zoli siklik birikm a — lak to n lar hosil qiladi. Masalan: H 2C - C H 2 H 2C - C H 2 / \ / \ H 2C с = о ________ ► H 2C с = о \ но - Н 20 о^ ОН у -oksimoy kislotaning у- oksimoy kislota laktoni (y-butirolakton) Bu usul yordam ida hosil bo'lg an m oddalarnin g tuzilishiga yoki xiliga qarab a - ,p - , y-oksikislotalarni b ir-biridan farqini bilib olish m um kin. O k s i k i s l o t a l a r n i n g o p t i k f a o l l i g i O rganik birikm alardagi fazoviy yoki stereoizom eriyaning bir turi — optik izomeriya hodisasi kuzatiladi. A n i q l a n i s h i : agar, organik m oddalardagi b iro n uglerod ato m i t o 'r t xil atom yoki a to m la r guruhi bilan birikkan b o ‘lsa, b u n d ay ug lero d atom i asim m etrik uglerod atom i deb ataladi va y u ld u zch a bilan n ish o n lan ad i. B unday m o d d alar asim m etrik m arkazga ega b o 'lad i: A sim m etrik uglerod atom iga ega bo'lgan birikm alar m olekulalari fazoda ikki xil shakldagi ikkita izomerni vujudga keltiradi. Izom erlarning h ar ikkala m odeli b ir-b irig a o 'x sh a sh , am m o sinchiklab q aralg an d a u la rd a n biri ikkinchisiga nicbatan ko'zgudagi tasviri ekanligi seziladi. O ptik izom erlar o'zining fizik-kimyoviy xossalari bilan bir xil bo'ladi, lekin ularning eritm asidan qutblangan n u r o'tkazilganda qutblanish tekisligi o'ngga yoki chapga buriladi. Bu xossa optik faollik deyiladi. Qutblangan nurdagi tebranish tekisligiga perpendikulyar bo 'lgan tekislik qutblanish tekisligi deyiladi. Q utblanish tekisligini o'ngga va chapga buradigan m o dd alar bir- biriga izom er hisoblanadi va ular a n t i p o d l a r deyiladi. O rganik m oddalarning optik faollik kattaligi polyarim etrda aniqlanadi. Polyarim etr, asosan, ikkita Nikol prizm alaridan tarkib topgan. Prizm alar o'raligida tekshiriladigan moddaning eritmasi solingan kyuveta joylashtiriladi. Tekshirilayotgan m odda eritmasi solingan naychaga qutblangan yorug'lik nuri tushiriladi. Agar m odda optik faol b o'lsa, qutblangan n u r tekisligini o'ngga yoki chapga buradi. Q u tb la n ish tek islig in in g b u rilish i ( a ) tek sh irilay o tg an m o d d an in g (e ritm a ) qalinligiga, konsen tratsiy asig a, h a ro ra tg a , unga tu sh ay o tg an yorug'lik nurining to 'lq in uzunligiga bog'liq va u quyidagicha ifodalanadi; COOH h 3 c — * о н H COOH COOH S o l i s h t i r m a b u r u v c h a n l i k г V « 1 0 0 [ а ]л = ---------- 1-С bu yerda; а - burish burchagi; С — konsentratsiya, g /sm 3; / — eritm a qalinligi, sm; A s i m m e t r i k o p t i k f a o l b i r i k m a l a r Achitish yo‘li bilan olingan sut kislotada optik burish xususiyatining yo'qligi uning bir xil m iqdordagi o'ngga va chapga buruvchi shakllar aralashm asidan, ya’ni ik k ita o p tik a n tip o d lar aralashm asidan iborat ekanligining natijasidir. Bunday optik anti podlarning teng m olekulyar aralashm asi r a t s e m a t l a r deyiladi. Sut kislotaanti podining tuzilishi Fisherning proyeksion form ulasi yordamida quyidagicha tasvirianadi: COOH h — ( J : — о н C H , D(+) s u t k islo ta CO O H HO — C — H C H 3 L ( - ) su t k islo ta F orm uladan ko'rinib turibdiki, asim m etrik uglerod atom iga birikkan o'rinbosar (vodorod va gidroksil) fazoda turlicha joylashgan. Bu esa sut kislota proyeksion form ulalarining bir-biridan farq qilishini ko'rsatadi. M olekulasi bir nechta asim m etrik uglerod atom tutgan m oddalar fazoviy diastereomerlar juftiga ega. Ularda molekulaning yarim konfiguratsiyasi o'zaro mos tushadi, ikkinchi yarmi farq qiladi. D iastereom er juftini tashkil etuvchi m oddalar optik burishi bilangina emas, balki barcha fizik-kimyoviy xossalari bilan ham o'zaro farq qiladi. Buni xlorolma kislota misolida ko'rib chiqam iz. X lorolm a kislota H O O S —C H (C l)-C H (O H )—C O O H u ch u n asim m etrik uglerod atom idagi konfiguratsiyasi bilan farqlanu vch i (I IV) to 'r tta stereoizom erlarni yozish m um kin: COOH H H OH ci COOH 1 HO" Cl - COOH - H - H COOH II H Cl COOH -O H - H COOH III H O - H - COOH " H -Cl COOH IV Xlorolma kislota stereoizomerlarining birinchisi ikkinchisi bilan, uchinchisi to'rtin ch isi bilan o 'z a ro optik anti podlardir, chunki ular bir-birining k o ‘z- gudagi aksiga o'xshaydi. Biroq I-III, I-IV , II -III , II-IV ju ftla r o 'z a ro diastereom er, ya’ni ularning ko'zgudagi tasviri bir-biriga o'xsham aydi. T abiiy vino kislota optik faol bo'lib, qutblanish tekisligini o'ngga buradi. O 'ngga buruvchi D -vino kislotaga suv q o 'shib, asta-sekin qizdirilganda, mezovino kislota, so'ngra uzum kislota hosil bo'ladi. Mezovino va uzum kislota optik jih atd an faolligini yo'qotgan birikm a hisoblanadi. F ransuz olimi L. Paster birinchi bo'lib o ptik izom erlar aralashm asini o p tik an tip o d larg a ajratdi. Paster uzum kislota m isolida ilgari m a ’lum b o 'l- m a g a n a-cvin<& kislota borligini aniqladi. Hozirgi vaqtda vino kislotaning quyidagi to 'rtta optik izomeri m a’lum ; 0 H- H . C O O H - H - O H CO O H ( - ) H- H O - COO H - о н - H COO H ( + ) H OH J-J n u HO H HO u CO O H C O O H mezovino kislota (+ ) v a ( —) vino kislota optik anti podlar (enantiom erlar) hisoblansa, m ezovino kislota ularning diastereom erlaridir. R a t s e m a t l a r n i o p t i k a n t i p o d l a r g a a j r a t i s h Sintetik usulda olingan asim m etrik birikm alar, odatda, ratsem atlar holida bo'ladi. R atsem at m oddalarni optik anti podlarga ajratish an ch a m urakkab bo'lib, bu jarayon m uhim aham iyatga ega. L. P aster uzum kislota m isolida ratsem atlarni ajratishning qator klassik usullarini ishlab chiqdi. 1. K i m y o v i y u s u l R atsem atlarga optik faol d iastereo m erlar optik anti po d lard an va bir- biridan fizik-kimyoviy xossalari bilan ham farq qiladi. U larni bir-biridan qayta kristallash usuli bilan ajratish m um kin. Bu usul yordam ida (±) vino kislo ta a n tip o d la rg a ajratilg an . B u n d a o p tik faol asos sifatid a chapga b u ru v ch i sinxonin alkaloidi ishlatilgan(Paster, 1852- yil ). 2 . B i o l o g i k u s u l Ayrim m ikroorganizm lar o'zinin g hayot faoliyatida m uayyan bir optik antinodni iste’mol qilishga moslashgan bo'ladi. M asalan, siyoh zam burug'i, asosan, o 'n g a buruvchi vino kislotaning D -a n tip o d in i iste’m ol qiladi. S hu ning u ch u n ham , siyoh zam burug'i iste’m olidan so 'n g ra tsem at uzum kislotada faqatgina chapga buruvchi L — vino kislota qoladi. Ferm entativ usul bilan ham ratsem atlarni anti podlarga ajratish m um kin 3 . M e x a n i k u s u l R atsem at birikm alar kristallanish vaqtida ikki xil shaklga ega bo'lgan kristallardan, ya’ni o ‘nga va chapga buruvchi izom erlardan tarkib topadi. M asalan, uzum kislotaning natriy-am m oniyli tuzlari N a O O C -C H (O H )- C H (O H )-C O O N H 4- 4 H 20 28"C dan past haroratda kristallanib, (+ ) va (-) vino kislotaning tuzlari aralashm asini hosil qiladi. Bu kristallar tashqi k o ‘rinishdan bir-biridan farq qilganligi uchun ularni m exanik usul bilan, ya’ni pinset yordamida ajratish m um kin. So'ngra bu kristallarga kuchli kislota ta ’sir ettirib, vino kislota enantiom erlariga aylantiriladi. Bu usul yordam ida boshqa ratsem ikm oddalarni ham antipodlarga ajratish m um kin (m asalan, izogidrobenzoin, glutam in kislota, va kamfora). O k s i k i s l o t a l a r n i n g m u h im v a k i l l a r i H O O C -C H (O H )-C H 2-C O O H o lm a k is lo ta molekulasida bitta asimmetrik uglerod atomi bor. Bu kislota uch xil shaklda ya’ni o ‘ngga va chapga buruvchi izom er va ratsem at holida b o ‘ladi. C hapga buruvchi olm a kislota, ryabina, uzum va boshqa m ev alard ab o ‘ladi. Shuningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasida akadem ik O.S. Sodiqov va uning shogirdlari tom onidan olm a kislotani g‘o ‘za bargidan ajratib olish usuli ham ishlab chiqilgan. Tabiiy olm a kislota 100°C da, sintetik usulda olingan ratsem at olm a kislota esa 130°C da suyuqlanadi. H O O C -C H (O H )-C H (O H )-C O O H v in o k is lo ta . Tabiatda ko‘pgina meva- laming tarkibida, masalan uzum da uchraydi. Uning tarkibida ikkita asimmetrik uglerod atomi mavjudligi uchun to ‘rtta stereoizomerga ega. Tabiiy vino kislota optik faol bo'lib, qutblangan nur tekisligini o'ngga buradi. U kristall m odda, 170“ da suyuqlanadi, suvda va spirtda yaxshi eriydi. O 'ngga buruvchi D-vino kislota uzum sharbatini achitish usuli bilan vino tayyorlashda bochkada qoladigan ch o 'k m a - vino toshidan ajratib olinadi. C h o 'k m a , asosan, vino kislotaning nordon kaliy tuzidan K O O C—C H (O H )—C H (O H )-C O O H iborat bo'ladi. Vino kislotaning tuzlari turli sanoat tarm oqlarida, tibbiyotda va radiotexnikada ishlatiladi. H O O C -C H 2-(p (O H )-C H 2-C O O H lim o n k is lo ta . C O O H U ch asosli, to 'rt atom li kislotadir. U , asosan, xom lim on sharbatida, sitrus m evalarda, sm orodina, olcha, uzum , m alina kabi m evalarda va lavlagi tarkibida bo'ladi. Hozirgi vaqtda uni g 'o'za bargidan olish usuli ishlab chiqilgan. Limon kislota sanoatda shakarsimon moddalarni m ikroorganizmlar yordamida bijg'itish yo'li bilan olinadi: |
