Barkamol avlod – Vatanning baxti sog‘lom avlod uchun
Download 373.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Umida JIYANBOYEVA, psixolog
- Sanoat NURMATOVA, pedagog
- Xizr suvi QoRAcHA JeF
- Fan va zakovat Sog‘lom avlod uchun | 7
- Xurshida RAHMONOVA, O‘zMU magis- tranti
|
Sog‘lom avlod uchun |
7 |
2014 26 Izlanganga imkon keng bu mavzuda siz bilan muhobasaga kirisha oladi”, deyishadi biroz mubolag‘a bilan. – Kimyo va biologiyaga oid kitoblarni o‘qish mening asosiy vazifam. Masalalar yechish, laboratoriya ishlarini bajarish, turli o‘sim- liklar o‘stirish sevimli mashg‘ulotimga ay- langan. Hikoya, roman, qissalar esa odamni boshqa bir olamlarga olib ketadi. Ruhingga sokinlik bag‘ishlaydi. Hayot haqida teran- roq mushohada yuritishga chorlaydi, – dey- di Dilnora. Dilnoraning orzu va maqsadlari asosan kimyo fani bilan bog‘liq esa-da, undagi maqsadlarni ro‘yobga chiqarish istagining qan chalik ulkanligi uni badiiy kitoblar, xa- yoliy qahramonlar bilan yaqin va maslak- dosh qilib qo‘ygan. Chunki badiiy adabiyot deb atalgan saltanatning o‘zi ham u yoki bu ko‘rinishda o‘zini dunyoga, o‘ziga isbot etish qasdidagi qahramonlar kechmishlari- dan bunyod bo‘ladi. Dilnora balki o‘zidagi bu ehtiyojning mohiyatini hali anglamas, biroq uning intilishlari va muvaffaqiyatlari fikrimiz dalilidir. Dilnora shu damgacha qo‘lga kiritgan yutuqlarini ham aslida kitobga bo‘lgan mu- habbatning natijasi, samarasi deb atash mumkin. Dilnora shu yili Moskva shahrida o‘tkazilgan kimyo bo‘yicha Xalqaro olimpi- adada bronza medali bilan taqdirlandi. Ho- zirda akademik litseyning 2-bosqich talaba- siligini inobatga olsak, ehtimol kelgusi yil u oltin medalni olmoqqa ham sazovor bo‘lar. Dilnoradagi harakat va g‘ayrat, qiziqishi bizda shunday umid uyg‘otadi. Dilnora ke- lajakda jarroh otasining yoki kardiolog onasining izidan borib, yaxshi shifokor bo‘lib yetishishiga ishonchimiz komil. Sa- babi Dilnora izlanuvchan qiz. Qaysi kasbni egallamasin, hayotda o‘z yo‘lini topishga qodir inson. Tole ham harakat qilganlar, intilganlarga yor bo‘lishini dildan o‘tkazib, biz uning yo‘li oydin, iqboli porloq bo‘lishi- ga ishondik. Ortiqboy ESHONQUlOV, Toshkent pediatriya tibbiyot instituti qo shi- dagi Yunusobod akademik litseyi direktori. Allergik ta’sir to‘qima va hujayralarda gijjalarga nisbatan o‘ta sezuvchanlik ho- lati yuzaga kelishi bilan tavsiflanadi. Ya’ni moddalar ta’sirida turli allergik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bemorning ta- na harorati ko‘tarilishi, allergik toshma- lar toshishi, teri qichishishi kabi belgilar namoyon bo‘ladi. Mexanik ta’sir, birinchi navbatda, pa- razitlar so‘rg‘ichlari, tishlari bilan yopis- hgan joyida organizm a’zosini jarohat- lashi, o‘rnashgan joyidagi tana ezilishi va to‘qimalarning buzilishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Oqibatda jarohatlangan a’zoning faoliyati buzilishi, shu joydan qon ketishi mumkin.
Gijjalarning lichinkalari o‘zlaridan aj- ratadigan ferment (organik birikma) ta’- sirida atrofdagi hujayralarda bir qancha fermentativ o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Oqibatda yallig‘lanish jarayoni yuzaga keladi. Gijjalar o‘z xo‘jayinining organiz- mida tekinxo‘r bo‘lib, tayyor ozuqa moddalari hisobiga yashashi bemor salo- matligiga katta zarar yetkazadi. Odam organizmida oziq-ovqat yetishmasligi, kamqonlik, avitaminoz rivojlanishiga, bolalarning esa nimjon va kasalmand bo‘lib o‘sishiga olib keladi. Rivojlanib borayotgan bu yetishmov- chiliklar va umuma’zoda sodir bo‘lgan murakkab patogenetik jarayonlar sababli odam organizmida immunologik reaksi- ya buziladi. Ayrim gijjalar bevosita orga- nizmning immunologik reaksiyasini faol ravishda buzadi. Natijada gijja kasallik- lari bilan og‘rigan bemorlarda boshqa yuqumli kasalliklar og‘ir kechishi, i chak infeksiyalarida bakteriya tashuv- chilik ortishi kuzatiladi. O‘zida gijja kasalliklari belgilari borli- giga gu mon qilgan bemorlar vaqtni boy bermay yuqumli kasalliklar shifokoriga yoki parazitolog shifokorga murojaat etishlarini tavsiya qilamiz. Mavjuda KARIMOVA, Toshkent tibbiyot akademiyasi “Yuqumli va bolalar yuqumli kasalliklari” kafedrasi dotsenti.
Sog‘lom avlod uchun |
7 |
2014 27 Ruhiyat manzili Milliy qadriyatlarga boy tariximiz asrlar osha kishilik jamiyatining eng yuksak e’tibori- da bo‘lgan desak, adashmaymiz. Ijtimoiy-si- yosiy, adabiy-ma’rifiy sohadagi fanlar bizning o‘lkada keng taraqqiy topgan. Ayniqsa, XIV– XV asrlarga kelib, yuqoridagi fanlar bilan bir qatorda xattotlik sohasi ham jadal rivoj topa boshlagan. Buyuk xattot vatandoshlarimizdan Sultonali Mashhadiy, Abduljamil Kotib, Dar- vesh Muhammad Samarqandiylarni alohida tilga olishimiz mumkin. Navoiy asarlarida esa xattotlik san’atining 36 turi qayd etilgani bu sohaning qanchalik taraqqiy topganidan dalo- lat beradi. Fan texnologiyalari shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir paytda “Xattotlik, husnixat bugungi kun uchun kerakmi?” degan savol tug‘iladi. Haqiqatan ham bugungi kunimiz- ning hech bir sohasini kompyuter texnologi- yalarisiz tasavvur qila olmaymiz. Yangi peda- gogik texnologiyalarga ko‘ra, maktab darslari- ning aksariyat soatlari ham texnika vositalari yordamida olib boriladi. Bundan bir necha yillar ilgari maktabda o‘qib yurgan kezlari- mizda, o‘quvchilar orasida “Kimning xati chiroyli?” deb nomlangan ko‘rik tanlovlari bo‘lib o‘tardi. Har bir o‘quvchi g‘olib bo‘lishi uchun chiroyli yozishga harakat qilardi. Biz bir guruh pedagog va psixologlarga “Husnixat bugungi texnika asrida ahamiyatli- mi?” degan savol bilan murojaat qildik. Umida JIYANBOYEVA, psixolog: — Albatta, bugungi kunimizni hech bir so- ha vakili texnika vositalarisiz tasavvur eta ol- maydi. Ammo har qanday rivojlangan davrda ham husnixat o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. Psixologiyada insonning yozuviga qarab uning qanday shaxs ekanini, ayni chog‘da qalbidan nima kechayotganini aniqlash mum- kin. Aytaylik, so‘zlardagi harflar katta-katta qilib yozilsa, bu o‘sha insonning yuragi keng, samimiyligidan dalolatdir. Harflar jingalak qi- lib, biroz yonboshga qarab yozilsa, bu roman- tiklikning belgisi hisoblanadi. Ruchkani qattiq bosib yozish o‘sha insonning asabiyligidan dalolat bersa, kichik-kichik yumaloq yozadi- ganlar ichi tor, birovga o‘z hasratini dasturxon qilavermaydiganlar sirasiga kirishadi. Yana psixologik tadqiqotlar natijasida shu narsa aniqlanganki, bolalarning qanchalik chiroyli yoki xunuk yozishi ularning ota-onalari yozu- viga ham bog‘liq. Bu bolaga genetik yo‘l or qali o‘tishi fanda isbotlangan. Sanoat NURMATOVA, pedagog: – Men husnixat qonun-qoidalariga rioya qi- lib yozish tarafdoriman. Bu ko‘p hollarda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiga bog‘liq. Bola boshidan nimaga o‘rgatilsa, o‘shanga ko‘nika boradi. Insonning yozuvi – ko‘ngil oynasi de- yishadi, shu sabab har bir o‘quvchimning husnixatiga alohida e’tibor qarataman. Shu narsani alohida ta’kidlashim joizki, chiroyli husnixatga ega bo‘lganlarning barchasi ham a’lochi o‘quvchi bo‘lmasligi mumkin, ammo ularning hech biri yomon xulq-atvorli inson bo‘lib yetishmaydi. Ayrim o‘qituvchilarning “Falon o‘quvchining yozuvi boshlang‘ich sinflarda yaxshi edi, yuqori sinfga o‘tgandan so‘ng o‘zgardi” kabi so‘zlarini eshitib qolamiz va aksariyat hollarda bunga ota-onalarni sa- bab chi qilib ko‘rsatamiz. To‘g‘ri, bu fikrda ham jon bor, ko‘p yillik tajribamga suyanib YOZUV –
KO‘NGIL OYNASI
Yoxud unutilib borilayotgan an’analar (Davomi 32-betda) Sog‘lom avlod uchun |
7 |
2014 28 Ot qo‘shilgan to‘rt g‘ildirakli arava ko‘prik ustiga kelib to‘xtagach, odamlar o‘z aravala- ridan tushdilar. Barcha otliqlar, shular qatori Deyvs ham otidan tushib, negr bola ortilgan arava atrofiga yig‘ilishdi. Deyvs turgan joyida ko‘prik tagidagi suv uzra taralib yotgan uzun-uzun chiroq nurlarini kuzatib turar, boshqa erkaklar esa ustunga arqon bog‘lash bilan band edilar, shu payt birdan Deyvs tit- rab ketdi, ular arqonning bir uchini negr bo- laning bo‘yni atrofidan bog‘lay boshlashdi. Nihoyat tomoshatalab olomon ishlarini bitirib, joy-joylariga qaytishdi, Deyvs esa bu manzaraga dosh berolmay, yuzini o‘girdi. – Aytadigan biron gaping bormi? – shu payt olomon orasidan tahdidli bir ovoz yang- radi. Javob bo‘lmadi. Negr bola jon talvasa- sida inqillab qiynalar, aftidan u ancha vaqt- dan buyon behush bo‘lib yotardi. Shu vaqt o‘n-o‘n ikki chog‘li kishi ataylab kelishib olishganday birgalikda bu zanji ta- nani havoga baland ko‘tardilar, Deyvs bo‘lsa arqonning g‘ichirlagan tovushi ostida majaq- lanib ketgan kichik jussani dam pastga, dam tepaga tushirib – chiqarilishini ko‘rib, ichi tuzdek achib ketdi. Xira oy yog‘dusida behush vujud xuddi kurashmoqchiday bo‘lib ko‘rinar, ammo baribir uning zaboni harakatga kelmasdi. Deyvs og‘zi keng ochilgan, so‘zsiz-sadosiz tanani va nihoyat qimirlashdan to‘xtaganini kuzatib turdi. Biroz fursat o‘tgach esa u olomonning ketishga shaylanayotganini es- hitdi, oxiri ular yosh muxbirning bir o‘zini xayollari bilan birga yolg‘iz qoldirgancha jo‘nab ketishdi. Deyvs sukunat ichida, suvga termulgan- cha qirg‘oq chetiga cho‘k tushib qoldi. Mana endi bor dahshat adog‘iga yetdi. Azoblanish ham barham topdi. U ortiq vasvasaga tush- maydi. Mana endi hayot go‘zal va beg‘ubor. Bor fojea izsiz yo‘qoldi; oy ham oxiri suv i chiga g‘arq bo‘ldi... Aslida Deyvs Boldvindagi kichkinagina poch- taga zudlik bilan borib, bo‘lib o‘tgan voqea bo‘yicha qo‘shimcha tafsilotlarni yozib yu- borish bilan shug‘ullansa ham bo‘lardi... Juda kech bo‘lgandi, biroq ayni damda vaqtning, lahzalarning nima ahamiyati bor? Hech qanday boshqa muxbir hodisa jarayo- nida ishtirok etmagach, ertaga voqyeaning o‘zidan-da oshirib, ta’sirliroq biror hikoya yozish Deyvsning o‘zining ham qo‘lidan ke- ladi-ku. Yosh muxbir to tong yorishgunicha o‘sha yerda o‘tiraverdi... Jonsiz negr tanasi esa osmonga tikka holda egilib-bukilgancha, qo- rayib osilib turarkan, ertalabki yengil shaba- dada xiyol tebranib qo‘yardi. Axiyri Deyvs o‘rnidan turib, otiga mindi- da, yuragi tungi fojeadan g‘am-g‘ussaga to‘l- gan alfozda Plezent vodiysiga qaytib ketdi. Peshingacha bironta poyezd kelmagach, u tobora ko‘proq tafsilotlar to‘plab olishga qa- ror qildi. Xizr suvi QoRAcHA JeF
(hikoya) Teodor Drayzer, Amerika adibi Sog‘lom avlod uchun |
7 |
2014 29 Xizr suvi Yana bir kun so‘nggiga yetib, quyosh bo- tishi bilan u tuyqusdan murdani qayerga olib ketilganidan voqif bo‘lmay qolganini esladi. Vaholanki u negrning nima maqsadda ortga qaytgani-yu, aynan qayerda qo‘lga olinganli- gi to‘g‘risida ham na bironta ma’lumot bila olgandi, va na eshitgandi. Negrning kulbasi esa ikki mil narida, qarag‘ay shoxlari soya solib turgan yo‘l yoqasiga joylashgandi. E shik oldida biroz kalovlanib turgach Deyvs yurak yutib eshikni taqillatdi. Hech qanday sado bo‘lmagach, u ichkariga bosh suqib qaradi. Bu oddiygina bir kulba edi. Andak fursat o‘tib, ichkaridagi eshik ochildi va bitta qoracha qizcha ostonada paydo bo‘ldi. Deyvs bir daqiqa qizchaga tikilib qoldi-da, keyin asta so‘radi: – Jef Ingols yashaydigan uy shumi? Qiz bosh irg‘ab, “Ha” ishorasini berdi. U ko‘zyoshlarini arang tiyib turar, go‘yo mana hozir, hozir yig‘lab yuboradiganday bo‘lib ko‘rinardi. – Jasadni shu yerga olib kelishdimi? – Ha, janob, – negrlarga xos yumshoq ta- laffuz bilan javob berdi qizcha. – Sen uning singlisimisan? – Shunday, janob. – Yaxshi, uning qanday qilib tutib olingani- ni menga aytib bera olasanmi? U qanday qilib va nima maqsadda ortiga qaytib kelgandi? – Akam peshin paytida kelgandi, soat taxminan 2:00da. – Nima maqsadda? – deb savolini takrorla- di Deyvs. – Bizlarni ko‘rgani kelgandi, – deb javob berdi qiz. – Onamizni ko‘rgani kelgandi. – Shunaqa degin, u yana nimadir istagan- midi? Shunchaki onasinigina ko‘rib ketish uchun kelmagandir, to‘g‘rimi? – Gapim rost, janob, – deya ta’kidladi qizcha, – akam xayrlashgani kelgandi. Ular akamni qay paytda tutib ketishganini biz bilmay ham qoldik. Qizchaning ovozi qaltirab chiqdi. – Ha, mayli, uning o‘zi qo‘lga tushishidan xabari bormidi? – so‘radi Deyvs xayrixohlik bilan.
– Shunday, janob, menimcha xabari bo‘l- gandi.
Qizcha hamon ma’yus ko‘zlarini yerga qadagancha, bosh egib turardi. – Yaxshi, u nimadir dedimi? – U onamni ko‘rgisi kelganini gapirdi, xolos. – Uning jasadini ko‘rsam bo‘ladimi? – deb izn so‘ragan bo‘ldi Deyvs. Qizcha javob be- rish o‘rniga xuddi yo‘l boshlagan kabi oldin- ga yurib ketdi. – Dafn marosimi qachon bo‘ladi? – yo‘l- yo‘lakay savol tashladi Deyvs yana. – Ertaga. Shunday deb negr qizcha uni o‘lik yotgan xonaga boshlab kirdi. Yosh muxbir o‘kirgan faryod qulog‘iga kirguncha jasadga tikilib turaverdi. Bu faryod zim-ziyo xonani portlatguday bo‘lib yangrab ketdi. Birdan uning yuragi aqldan ozgan jinni singari dukur-dukur qilib ura boshladi. Deyvs avvaliga bu sado ehtimol o‘lik tanadan chiqayotganmikan, deya dong qotib qoldi. “Oo-o-ohh!” – ovoz tag‘in takrorlandi, bu gal Deyvsga bu tovush zorlanib chiqayotgan yig‘iday, go‘yo kimdir bo‘zlab-bo‘zlab o‘ki- rayotganday bo‘lib tuyuldi. Deyvs joni halak bo‘lib, tez o‘girilib qaradi-da, nimaningdir soyasi kabi bo‘lib ko‘ringan bir ayol vujudiga urilib ketguday bo‘ldi. “Oh, oh, oh” – endi faryodli ovozning o‘zigina qaytalandi. Deyvsning hushi boshiga kela boshladi. U keksa qora ona huzurida turardi. Ayol ikki devor o‘rtasidagi ko‘rimsizgina javon tagida, boshini tizzalari orasiga olgancha, butun vujudi bilan nihoyasiz g‘urbatga botib o‘ti- rardi. “Oh, oh, oh” – Deyvs ayolga yaqin kelishi bilan u tag‘in nola qila boshladi. Deyvs jimgina ortiga chekindi. Uning ko‘zlariga yosh quyilib keldi. Yigit zudlik bi- lan negr bolaning murdasini yopdi-da, xona- dan chiqib ketdi. Tashqarida, oy shu’lasida Deyvs ortiga o‘gi- rilib qaradi. Butun motamsaro kulba o‘zi ning birgina ko‘rimlik jihozi – eshigi bilangina shunchalar achinarli bo‘lib ko‘rinardiki! Xona burchagida bir o‘zi bo‘zlab o‘tirgan ona – va unga “Xayr!” aytish uchun kelgan sho‘rlik qoracha Jef! Deyvsning qalbi qayg‘u-hasrat- dan yorilib ketay dedi. O‘tgan tun, o‘tgan fojea, ko‘ngilni parmalab qolgan azob – yosh muxbir Deyvs bularning barini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib, qalbiga muhrlab qolgandi. “Men hammasini yozaman”, deb xitob qildi u. “Men hammasini yozaman!” Ingliz tilidan Qandilat YUSUPOVA tarjimasi.
Sog‘lom avlod uchun |
7 |
2014 30 Sutemizuvchilar qanday paydo bo‘lgan? Sayyoramizning o‘simliklar dunyosida yuz bergan qadimgi jarayonlar g‘aroyib o‘zgarish- larga sabab bo‘lgan. Masalan, gullaydigan o‘simlik turlari vujudga kelishi bilan sutemi- zuvchi hayvonlar turi rivojlandi. Bundan 200 million yil avval dinozavrlar bilan bir paytda paydo bo‘lib, kaynazoy erasiga kelgandagina yer yuzidagi umurtqalilar orasida ko‘payish, rivojlanish jihatidan ustunlik qiladi. Sutemizuvchilar doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi hayot sharoitlariga moslasha olgan- liklari tufayli tez rivojlanishdi. Hozirgacha ular umurtqali hayvonlar orasida eng yuqori pog‘onada turadi.
Barcha maymunlar ichida odamga har to- monlama yaqini shimpanze sanaladi. Ko‘p yillik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, shimpan- zelar ma’lum darajada mantiqan fikrlash qo- biliyatiga ega. Ular qo‘llari bilan turli buyum- lardan foydalana olishi mumkin. Shimpanze murakkab harakatlarni bajarish- da kerakli vositalarni yasab, uni ishlata oladi. Masalan, xum ichidan asalni olishi, yong‘oq daraxtini silkitib mevasini tushirishi, termit yoki chumolilarni inidan cho‘pga ilintirib chiqarib olishi mumkin. Shimpanzelar Ekvatorial Afrikaning tropik o‘rmonlarida yashaydi. Bu hayvonlarning bir- biri bilan muomalasi ham xuddi odamlarniki- ga o‘xshab ketadi.
Gorilla eng yirik odamsimon maymun bo‘- lib, katta gorillaning bo‘yi 2 metrcha, og‘irligi 300 kg keladi. Ilgari gavdasining kattaligi va qo‘rqinchli ko‘rinishi bois u yirtqich va tajo- vuzkor hayvon sanalgan. Ular vegetarian bo‘lib, asosan o‘tlar bilan oziqlanadi. Ular boshqa erkak maymunlarga kuchini ko‘rsa- tish uchun qichqirib, o‘z ko‘kragiga musht- laydi.
Kenguruning bolasi nega xaltasida yu- radi? Xaltalilar eng qadimgi sutemizuvchilar hi- soblanadi. Ular ko‘proq Avstraliya, Tasmani- ya va Yangi Gvineyada yashaydi. Amerikada kemiruvchilarga o‘xshab ketadigan xaltali hayvon turi – opposum uchraydi. Bu hayvonlarning sut bezlari bel burmasida – xaltalarida joylashgan. Xaltali hayvonlarning bolalari to‘liq rivojlanmay tug‘iladi. Ular tu- g‘ilgach onalarining xaltasiga tirmashib chi- qib, sut emadi. Mustaqil harakatlanishni bosh- lagach kenguru bolasi xavf tug‘ilsa, darhol Fan va zakovat Sog‘lom avlod uchun |
7 |
2014 31 onasining xaltasiga kirib oladi. Kenguru, koa- la, vombatlar xaltali hayvonlar sanaladi.
Dunyo hayvonot olamida ikki donagina sutemizuvchilar tuxum qo‘yish xususiyatiga ega: yexidna va o‘rdakburun (utkonos). Ular- ni ba’zan tuxum qo‘yuvchi sutemizuvchilar deb atashadi. Sher nega hayvonlar podshosi sanaladi? Yo‘lbarslar, leopard va yaguarlar bilan bir- ga sher ham Pantera oilasiga mansub. Erkak sherlarning boshi va bo‘yni qalin jun bilan qoplangan. Aynan shu narsa unga “shoh” kabi salobatli ko‘rinish beradi. Odamlar uni shu ko‘rinishi va kuchliligi uchun hayvonlar podshosi deyishadi.
Hamma hayvonlardan eng tez chopadigani – bu, gepard sanaladi. U soatiga 110 km tezlikda yugurishi mumkin. Agar u bir necha yuz metrdan so‘ng o‘z o‘ljasini tuta olmasa, quvish- dan to‘xtaydi. Savannadagi hayvonlar hayot tarzi Savanna tropik o‘rmonlar va cho‘l o‘rtasida joylashgan bo‘lib, Afrikaning 40 foiz hududini tashkil etadi. Bu yerda o‘t-o‘lanlarning ko‘pligi o‘simlikxo‘r hayvonlar va yirtqichlarning ko‘- payishiga olib kelgan. Ko‘pgina o‘simlikxo‘r hayvonlar to‘p-to‘p bo‘lib yasvhaydi. Bu ular- ning yirtqichlardan himoyalanishiga yordam beradi. Poda soni ko‘paygan sari yirtqichlar- ning hujumi ham kamayadi. Poda bo‘lib ya- shaydigan hayvonlar sirasiga antiloplarning bir necha turi, shuningdek, zebra kabilar kira- di.
Xartum ko‘pgina vazifalarni bajaruvchi or- gan sanaladi. U ovqatlanish, suv ichish uchun, shuningdek, buyumlarni paypaslab ushlash va, albatta, hid bilishda ham xizmat qiladi. Fillarning oldingi avlodi jussasi kichikroq, xartumi esa cho‘zinchoq burunga o‘xshash bo‘lgan. Evolyutsiya jarayonida ularning gav- dasi va tabiiyki, xartumi ham kattalashgan. Xartum fillar uchun asosiy ishchi a’zo sanala- di. Ularning yashashi uchun kuniga bir necha o‘n kilogramm ozuqa va 300 litrgacha suv kerak bo‘ladi. Shunisi qiziqki, u suvning 100 litrini ichishga, qolgan 200 litrni cho‘milib salqinlanishga sarflaydi.
Jun bilan qoplangan itlar tanasida ter bez- lar yo‘q. Ular itlarning tilida joylashgan. Shu sababli itlar uzoq payt chopganda tilini chiqa- rish orqali namlikni bug‘lantiradi. Natijada it tanasidagi issiqlik chiqib ketadi.
Afrika savannalarida yashovchi jirafa sute- mizuvchi hayvon bo‘lib, bo‘yi 5,5 metrgacha yetadi. Katta jirafaning vazni 1000 kg atrofida. Uning yaxshi ko‘rgan ozuqasi akatsiya va boshqa daraxtlarning tepa qismi sanaladi. Olimlarning fikricha, evolyutsiya jarayonida ular aynan bo‘yning uzunligi sabab yashab qolgan. Bu narsa boshqa o‘txo‘r hayvonlar bilan raqobatlashuvda va yirtqichlarni uzoqdan ko‘rishda yordam bergan.
Tuyalar cho‘l va sahro hayvoni sanaladi. Ular juda chidamli bo‘lib, uzoq vaqt suvsiz va ovqatsiz yashay oladi. Bunga aynan uning o‘rkachlari sabab. O‘rkach yog‘dan iborat bo‘lib, asosiy kuch-quvvat manbayidir. Bun- dan tashqari yog‘ ovqat hazm qilish jarayoni- da ko‘p miqdorda suv ajratib chiqaradi. Tuya- lardan yuk tashishda, qiyin sahro sharoitida yo‘l bosishda foydalaniladi. Ularning bir va ikki o‘rkachli turlari mavjud.
XIX asr boshida Shimoliy Amerika dashtlari (preriyalari)da 50 million atrofida bizonlar bo‘lgan. Ular hindular uchun asosiy oziq- ovqat, kiyim-kechak manbayi bo‘lib, hatto mehnat qurollari yasashda ulardan ham foy- dalanishgan. Bir necha o‘n yil davomida hin- dularni asosiy yeb-ichish manbayidan mah- rum qilish uchun bizonlar ayovsiz qirib tash- langan. Natijada atigi bir necha yuzta bizon qolgan.
Sog‘lom avlod uchun |
7 |
2014 32 Fan va zakovat Hozirda bu hayvonlar himoyaga olin- gan va qo‘riqxonalarda yashaydi.
Bu ajoyib hayvon turi tutqunlikda, hatto zooparkda ham yashay olmaydi. Chunki bu yerda ularga kerakli sharoit yaratishning imkoni yo‘q. Koala evkalipt daraxtining ayrim turlari bilan oziqlanadi. Ular faqat Avstraliyada o‘sadi. Koalalar evkaliptning eng baland shox- lariga kuchli tirnoqlari bilan osilib oladi. Ular shu tarzda yoki daraxt tanasini qu- choqlab uyquga ham ketishadi.
Ayiqlar yirtqich sutemizuvchilar qato- riga kiradi. Ular hamma narsani yeydi. Oq ayiq bundan mustasno, albatta. Ayniqsa, yovvoyi asalari uyasidan asal olib yeyish- ni xush ko‘radi. Shuningdek, turli meva- lar, hatto hasharotlar, chuvalchang va kaltakesaklarni ham yeyaveradi. Ularning ayrimlari baliq ovlashga juda usta bo‘ladi.
Oq ayiqlar Shimoliy qutbda yashaydi. Qalin oq jun tanasida issiqlik kamayishi- ning oldini oladi va muz, qorda unchalik ko‘zga tashlanmaslikka yordam beradi. Terisi ostidagi qalin yog‘ qatlami Arktika- ning eng past haroratida ham muzlashga yo‘l qo‘ymaydi. Ular Shimoliy muz okea- nida bemalol suzib, tyulen, shimol bug‘usi va baliqlarni ovlaydi. Ko‘rshapalak tunda qanday uchadi? Ularning ko‘rish a’zosi juda zaif. Shun- day bo‘lsa-da hatto qorong‘u tunda ham hech narsaga urilmay ucha oladi. Sababi shundaki, ko‘rshapalaklar o‘zidan yuqori chastotali tovush chiqaradi. Tovush ro‘paradagi jismga urilib qaytadi. Ko‘rs- hapalakka o‘sha jism va ungacha bo‘lgan masofa to‘g‘risida ma’lumot yetib keladi. Jonli navigatsiya tizimi yordamida to‘siqqa urilib ketmaydi. Rustam BOYTO‘RA tayyorladi. ayta olishim mumkinki, oiladagi noto‘kislik, aytaylik, ota-onaning janjali kabi holatlar ham bolaning husnixatiga ta’sir qiladi. Shu bilan bir qatorda o‘quvchilar yuqori sinfga o‘tganlaridan so‘ng o‘qituvchining tizginidan o‘zlarini biroz olib qochishadi. Shu holat sa- bab yozuvida o‘zgarishlar kelib chiqa bosh- laydi. Kompyuter vositalari ijtimoiy jarayonga chu qur kirib kelayotgan vaziyatda esa bola- larni qo‘lda yozishga yanada ko‘proq jalb etish kerak. Avvalo, bu bolalarni mehnatga o‘rgatsa, miyadagi hujayralarning tezroq ri- vojlanishiga olib kelishi ham afzallik jihatini ko‘rsatadi.
– Ma’lumotlarga qaraganda, ba’zi chet dav latlarda kishilarni yuqori lavozimlarga ta- yinlashayotganda, ularning husnixatini teks- hirib ko‘rishar ekan. Bu orqali ishga olinayot- gan shaxsning ko‘nglidan ayni shu tobda ni- malar kechayotgani, xarakter xususiyatlariga baho beriladi. Farzandlarimizga zamonaviy texnologiyalar bilan bir qatorda husnixat qoi- dalarini ham, yozuvdan qanday foydalanish sir-asrorlarini ham o‘rgatish ota-onalarning vazifasi. Chunki inson so‘z bilan ayta olmay- digan ba’zi fikrlarini yozuv, xat orqali ochiq ifoda etishi mumkin. Xulosa o‘rnida aytish joizki, texnika qan- chalik taraqqiy topmasin, inson ko‘nglining nozik nuqtalaridan toshib chiqadigan ko‘ngil bitiklari husnixatimizda aks etadi. Navbahor RAHMONOVA. (Davomi. Boshi 27-betda) Download 373.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|