Barkamol avlod
Bolalar folklor qo‘shiqlari va raqs harakatlari
Download 420.97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5. Xorazm folklor qo‘shiqlari.
- 6. Surxon folklor qo‘shiqlari.
- “Buxoro mavrigisi”
- B) Yozgi mavsumlarga aloqador marosimlar
|
4. Bolalar folklor qo‘shiqlari va raqs harakatlari. O‘zbeklar bolalar folkloriga oid asarlarni bir necha asrlar oldinoq hozirgi zamon pedagogikasi talablarini his etgandek yaratganlar. Aslida xalq bu talablarni o‘zicha hisobga olgan. Pedagogika fani esa ularni keyinchalik kashf qilgan. Xususan bolalar uchun
yaratilgan asarlarning tili sodda,mazmuni esa esda qoladigan bo‘lishi lozim. Shuningdek bu asarlar albatta tarbiyaviy ahamiyat kasb etgani holda, bolalarda, xalqiga, 9
vataniga, qadriyatlariga, ajdodlariga hurmat ruhini shakllantirishi kerak. Bunday namunalar farzandlarimizning ma’rifiy ozuqasi hisoblanadi. Bo‘rinig yirtqichligini, tulkining ayyorligini ular dastlab o‘zlariga atalgan ertaklardan bilib oladilar. Ayni paytda, bunday asarlar bolada go‘zallikka intilish tuyg‘usini uyg‘otishga ham mo‘ljallangan bo‘ladi . Ota-bobolarimizdan avloddan–avlodga o‘tib kelayotgan bolalar folklor qo‘shiqlari, raqslarini kelajak avlodga etkazish bizning burchimizdir. Ijro etish
ko‘nikmalari shakllantiriladi.“Oftob chiqdi olamga” qo‘shig‘i va raqsi magnitafon orqali eshittiriladi. “Oftob chiqdi olamga” qo‘shigi matniga mos ovoz mashqi va raqs xarakatlari ijro etiladi. Qo‘shiqqa mos kiyimlar tanlay olish ham muhimdir. Folklor qo‘shiqlarini aytish va raqslarini ijro etishda bolalar qayroq, rubob, maxsus yasalgan ot, toy qamchi va shu kabi asboblardan foydalanadilar. Bolalar tomonidan yoki bolalar uchun kattalar tomonidan yaratilgan og‘zaki
ijod namunalari bolalar folkloriga kiradi. Bola
tarbiyasida folklorning roli juda katta. Folklor ba’zan raqslar bilan ijro etiladi. Bolalar folklorining doirasi nixoyatda keng bo‘lib, uning namunalari xalq og‘zaki ijodining deyarli barcha janrlarida mavjud. Bular beshik qo‘shig‘i; Alla, to‘y
bilan aytiladigan qo‘shiqlarning ko‘plari yil fasllari bilan bog‘langan. «Boychechak », «Laylak keldi-yoz bo‘ldi», «Qurbaqa», «Qaldirg‘och» singari qo‘shiklarni bolalar tom boshlarida, dalalarda, qishloq ko‘chalarida, devor-tomlarida aytishadi. Ko‘p qo‘shiqlar ota-onalarning mehnat jarayoni bilan bog‘langan. Ular bolalarning «Tepdim sandik ochildi» singari qo‘shiqlariga o‘xshab to‘qilgan. Ular mavzu jihatdan juda ko‘p turlarga bo‘linadi. Bolalarning yoshligidan boshlab ruhiy
chiniqtirishda qofiyadosh so‘zlarni ohangdor qilib aytishga o‘rgatishda folklor qo‘shiqlar va o‘yinlarining tarbiyaviy ahamiyati katta. O‘yin raqs folklori Chitti guley, chitti gul, Etagingga gul bosdim. Hayu chitti gul, Hayu chitti gul.
10
Qo‘ling gulbog‘da bo‘lsin, Beling belbog‘da bo‘lsin. Hayu chitti gul, Hayu chitti gul.
Bolalar folklorida shunday qo‘shiqlar borki, ularning ayrimlari qadimgi davrlarda muayyan marosim va urf–odatlar bilan bog‘liq bo‘lgan. SHundaylardan biri “Boychechak” qo‘shig‘i.
Boychechagim bolasi, Qulog‘ida donasi. Donasin olay desam, Chiqib qoldi onasi. Qattiq erdan qatalab chiqqan boychechak, Yumshoq erdan yugurib chiqqan boychechak.
Bolalarning fikrlash doirasini kengaytirishda, ularni voqea va fasllar bilan tanishtirishda mavsum qo‘shiqlarining ahamiyati katta. “Oftob chiqdi olamga” kabi qo‘shiqlar shular jumlasidandir. Oftob chiqdi olamga, Yugurib bordim xolamga. Ana dala, er. Dedi, Xolam o‘tin ter dedi. O‘tin terdim bir quchoq, Bilmadim sira charchoq. Xolam kulcha yopdilar, Peshonamdan o‘pdilar.
Birim-bilan,
Ikkim-ilon,
Ettim-etov. Uchim-uchak,
Sakkizim-saqlan, To‘rtim-to‘shak,
To‘qqizim-to‘qlan, Beshi-beshov,
O‘nim-bujmak.
Bu qo‘shiq koptokning er yoki devorga urilishiga hamohang bo‘lib, u orqali yutuqlar soni hisoblanadi. To‘p o‘yinida yutgan qiz o‘z shodligini qo‘shiq qilib kuylashi yoki biror o‘yinda yutqazgan o‘rtog‘iga shart qo‘yishi mumkin.
5. Xorazm folklor qo‘shiqlari. Xorazmda asosan xalfachilik yo‘nalishidagi ijro yo‘llari keng tarqalgan. “Aylanayin galinni qaddi bo‘yinan” qo‘shig‘i Xorazm ijro yo‘lida ijro etiladigan qo‘shiqlardan biridir. Qo‘shiq matni, qo‘shiqdagi o‘z shevasiga xos so‘zlar o‘rni va ularning ishlatilishi, audio tasma orqali o‘quvchilarga eshittirib, qo‘shiq matni yozdirish va sahnalashtirish orqali o‘quvchilarning bilim va malakalarini shakllantirish zarur. Bu 11
Xorazm bolalar folklor qo‘shiqlarini ijro etish va unga xos bo‘lgan raqslarni ijro etish orqali amalga oshiriladi. Xalfalarning qo‘ng‘iroqdek jarangdor va mayin ovozi piyolaning nozik va o‘ynoqi jarangi bilan qo‘shilib, o‘ziga xos musiiylik kashf etgan. Ular ma’rakalarning fayzi, qizlar majlisi va ayollar bazmining malikalari, to‘y va ma’rakalarda quvonchga – quvonch qo‘shib, o‘ynoqi kuylar, nafis raqslar, dilbar ashulalar bilan qalblarda ezgu xis- tuyg‘ularni shakllantirganlar. Xalfa ijodkorlari bu vohadagi to‘y, sayl va aza marosimlarida qatnashgan, xotin-qizlar davrasini mazmunli, ibratli va quvnoq o‘tishi ular faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan. Xorazmda ayol ashulachilar “xalfa” deb yuritilsa ham ular faqat ashula aytish bilan cheklanmaganlar. Xalfachilik san’atining ko‘p turlaridan xabardor bo‘lganlar. Xalfachilik san’atini o‘rganish ham o‘ziga xos maktabga ega bo‘lgan, ustoz-shogird an’anasi hozirgi davrgacha saqlanib kelmoda. Ustoz xalfa ijrochilarining ijro uslubi, kuylash yo‘li, repertuari shogirdlar tomonidan puxta o‘zlashtirgandan keyin ular mustaqil ijod qilishgan va san’atkorlar orasida tan olingan. Xorazmda ma’lum va mashhur bo‘lib kelgan xalfa ijodkorlari XX asrning boshlarigacha faqat xotin-qizlar orasida kuylab kelishgan va xalq hurmatini qozonganlar.
Galin bilka galar qadamin bosib, Etgay birga o‘ynab gulmaklar nasib. Ikkisi ham bir-biriga munosib, Aylanaman galinni qaddi bo‘yinnan.
Galin bilka kiyganlari baroyi, Guyov bola qaddi bo‘yi chiroyli. Ikkisin ham o‘n to‘rt kunlikdir oyi, Aylanaman galinni qaddi bo‘yinnan.
Galin bika xino yoqar qo‘lina, Guyov yigit chaman bog‘lar bo‘ynina. Taqib qo‘yar tillo uzuk qo‘lina, Aylanaman galinni qaddi bo‘yinnan.
12
Surxondaryo kushonlar Baqteriyasi davriga xos qadimiy madaniyat unsurlarini o‘zida saqlab kelayotgan etnofolklor hudud hisoblanadi. Bu vohada turkiy va eroniy xalqlar tarixi hamda madaniyati chatishib ketgan. Shuning uchun aholisining asosiy qismi o‘zbek va tojik tillarida bemalol gaplashadi. Bu esa xalq ijodiyotida ham ma’lum darajada aks etadi. Surxondaryo san’ati, urf odatlari va moddiy madaniyatida qadimiy so‘g‘d, turkiy va sharqiy eron xalqlari etnomadaniyatini o‘zaro chatishuvi seziladi. Bu an’ana va odatlar, folklor janrlari va ularning ijrosi, musiqa, raqs, tasviriy va amaliy san’at kabilarda ko‘rinadi. Surxondaryoning xalq musiqiy ijodiyoti etnosning ijtimoiy-maishiy, ijtimoiy ruhiy xusuiyatlarga bog‘liq holda asrlar osha shakllanib kelgan. Ko‘pgina xalq qo‘shiqlari, aytishuvlari, laparlari, motam qo‘shiqlari va cholg‘u kuylari xalq urf odatlariga bog‘liqdir. Musiqiy ijod vohaning barcha tumanlarida keng tarqalgan urf odatlar (mavsum, to‘y, motam, diniy) beshikka solish, mehnat, ba’zan tarixiy va maishiy mavzular bilan bog‘liq qo‘shiqlar ijod qilingan. Terma, qo‘shiq, lapar, yalla va ashula kabi mahsus qo‘shiq janrlari ham keng tarqalgan. Vohaning o‘ziga xos etnik tarkibi musiqiy folklorning ayrim tur va janrlariga ma’lum darajada ta’sir qilgan. Ko‘pchilik tumanlar va ayrim qishloqlarda marosim va mehnat qo‘shiqlari asosiy o‘rin tutadi. Ularda to‘y tantanalarida surnay va doira jo‘rligida musiqalar yangraydi. Ayrim tumanlarda esa o‘zigagina xos qo‘shiq turlari va janrlari mavjud. Xususan, Boysun tumani qishloqlarida kasallikni haydash bilan bog‘liq so‘fiylar urf odatlariga xos “jaxr” qo‘shiqlari saqlanib keladi. Jahr qo‘shiqlari kuchli hissiyot –jazava bilan, cholg‘u asboblar jo‘rligisiz Qur’on suralari va Ahmad YAssaviy she’rlari aytilgan holda ijro qilinadi. Muayyan mehnat jarayonlari bilan bog‘liq ko‘plab mehnat qo‘shiqlari yaratilgan. Boysunda hozir ham omoch bilan er haydaladi. Qo‘l tegirmon, yorg‘ichoq, suv tegirmoni, moyjuvoz ishlatib kelinadi. Ayollar sigir, echki, qo‘y sog‘ish chog‘ida ijro etadigan “Xo‘sh-xo‘sh”, “Turey-turey”, ”CHurey-churey” kabi jozibali ohangli qo‘shiqlar juda qadimiyligi bilan ajralib turadi. To‘qish, junga ishlov berish va qo‘l tegirmoni ishlatish paytida ijro etiladigan “CHarx”, ”YOrg‘ichoq”, ”O‘rmak” kabilar ham ayollar qo‘shig‘i hisoblanadi. Bir qator mehnat va mavsum qo‘shiqlarini o‘z yo‘nalishiga ko‘ra totemizm va shamanizm bilan bog‘liq, otashparastlik, animistik afsun, sehr jodu qo‘shiqlari qatoriga kiritish mumkin. Ular Surxondaryo vohasining qadim tarixi bilan bog‘liqdir. Bu qo‘shiqlarda tabiat qudrati, afsonaviy mavjudotlar madh etiladi. “Jahr”, “Sadr” kabi turli yig‘inlarda ijro etiladigan qo‘shiqlar baxshiyona ohangda kuchli hayajon bilan kuylanadi. Qat’iy ohang mazkur qo‘shiqlarning musiqiy jihat o‘ziga xosligini belgilaydi. Muayyan bir kasb va hunar bilan bog‘liq “Novvoylar qo‘shig‘i”, “Zan-zan”, “Xavor-xavor”, “Tegirmon qo‘shig‘i” kabi mehnat qo‘shiqlari ham qadimiy ildizga ega. Ayrim tumanlarda “Bahor keldi”, “Turnalar keldi”, “Qor yog‘di” kabi lirik mavsumiy qo‘shiqlar ham keng tarqalgan. “Yig‘i”, “Yo‘qlov”, “Ovoz solish”, ”Ovoz barovardi”, “Nola” kabi motam qo‘shiqlari hudud aholisi orasida hozir ham qo‘llanib kelinadi. 13
Ularni odatda, ayollar faqat motam marosimlarida emas, balki boshqa qayg‘uli voqealar munosabati bilan ham alamli ohangda ijro etadi. Badiha tarzida, cholg‘u asbobisiz, faqat ayollar ijro etadigan “Alla” qo‘shig‘i alohida qatlamni tashkil etadi. Musiqa to‘y tantanalari jarayonlarida ham muhim o‘rin tutadi. “YOr-yor”, “O‘lan”, “Al muborak”, “To‘y muborak”, “Kelin salom” yoki “Hazor ali” kabi qo‘shiqlar shular jumlasidandir. Surxondaryoning ayrim tumanlarida o‘tkaziladigan tantanalar changqobuz yoki doira ohanglari jo‘rligida o‘tqaziladi. Baxshilar tomonidan ijro etiladigan dostonlar to‘y tantanalarida muhim o‘rin tutadi. Xalq sayillari yoki mavsumiy tantanalar chog‘ida dorbozlar masxarobozlar chiqishlari kurash ko‘pkari yoki uloq musobaqalari o‘tkaziladi. Shuningdek vohadagi sayil va tantanali marosimlarda ovchilik udumlari chorvachilik halq xunarmandchiligi bilan bog‘liq bolalar va kattalar turli o‘yinlari ommalashib ketgan. Surxon raqsiga xos harakatlardan tashkil topgan erkaklar va ayollar raqslari ham alohida e’tiborni tortadi. Boysun raqslari ayniqsa keng tarqalgan. Ayniqsa “Qoshiq o‘yin” “Qayroq o‘yin” kabi ayollar raqslari o‘zining jozibasi bilan diqqatni jalb etadi. “Sarbozcha”, “Qilich o‘yin” kabi erkaklar raqslari o‘zining jangovar xususiyati bilan ajralib turadi. Surxondaryo epik xalq ijodiyoti rang barang janri mavzusi tasvir imkoniyatlari va ijro usullari kengligi bilan o‘ziga xosdir. Voha epik xalq ijodiyoti o‘ziga xos mahalliy uslubga egaligi bilan ham ajralib turadi. Xalq og‘zaki ijodining umrboqiyligi uning xalq tomonidan doimiy e’zozlanishi bilan belgilanadi. Insoniyatning asriy orzusi ayniqsa qahramonlik eposida yorqin aks etadi. “Alpomish” dostoni xuddi shunday o‘lmas adabiy obidadir. “Alpomish” dostoni aynan Surxondaryoda 1926-1929 yillardan Abdukarim baxshidan yozib olingan. Uning ommaviyligi va qadrliligi shundaki bu asarda ezgulikning yovuzlik ustidan g‘alabasi haqiqat va insonparvarlik kabi azaliy mavzular aks etgan. Surxondaryo epik baxshilar maktabi qator mahalliy maktablarga bo‘linadi. Doston va termalar baxshilar tomonidan do‘mbira jo‘rligida aytiladi. Dostonlar ijrosi sohasida Sherobod-Boysun, Denov, Qumqo‘rg‘on kabi baxshichilik maktablari alohida ajralib turadi. Hozirgi paytda O‘zbekiston xalq baxshilardan SHoberdi Boltaev Xushvaqt Mardonqulov kabilar ijrochilik an’analarini davom ettirib kelmoqda. Surxondaryo musiqasida torli puflab chalinadigan va zarbli cholg‘u asboblarining deyarli barcha turlari mavjud. Arxeologik qazilmalar chog‘ida topilgan cholg‘u asboblari orqali bu cholg‘u asboblarining qadimiy ko‘rinishlari to‘g‘risida ham tasavvur hosil qilish mumkin. Surxondaryo janubidagi Ayritom qishlog‘idan topilgan uch jussali haykalchaning har birining qo‘lida uch xil cholg‘u asbobi aks ettirilgan. Surxondaryoda do‘mbira dutor, kalta dutor, chiltor, rubob, qobuz va g‘ijjak-changqobuz kabi torli surnay, cho‘pon nay, gajir nay, nay, nay shuvullak, sibizg‘a, qamish nay kabi puflab chalinadigan, doira, nog‘ora, zilbom, do‘l yoki dovul kabi zarbli musiqa asboblari keng tarqalgan. Bu asboblardan ham yakka ham jamoa ijrolarida keng foydalaniladi. Bu erda do‘mbira baxshilar cholg‘usi sifatida changqobuz va doira ayollar cholg‘usi sifatida keng ommalashgan.
14
Qadimiy qo‘shiq va kuy raqs dostonlar faqat xalq yodidagina yashamayapti. Ular “Shalola” xalq ansambli “Boysun”, “Qo‘ng‘irot” folklor ansambllari “Quralay” bolalar folklor-estrada ansambli kabi jamolar repertuariga ham kiritilgan. Qo‘shiq-kishilar tarixi hayoti va maishiy turmushi ularning orzu va umidlari dunyoqarashi va ruhiyati ifodasidir. Hozirgi paytda vohadagi ansambllar respublika milliy qo‘shiqchilik an’analarini xususan Surxondaryo musiqa folklorini asrash yuzasidan katta ishlarni amalga oshirmoqda. 7.Oraliq nazorat ishi O‘tilgan mavzular bo‘yicha to‘garak a’zolarining bilim va ko‘nikmalari aniqlanadi.
1-topshiriq.Surxon folklor qo‘shiqlarini ijro etib bering. 2-topshiiriq.Xorazm folklor qo‘shiqlarini ijroetib bering.
3-topshiriq. O‘yin raqs folklori
Toshkent, Farg‘ona folklor qo‘shiqlari asosan yalla va laparlardan iborat. “Jamalagi tillo qizgina” hamda “Yalla jonim, yalla” qo‘shiqlarini Toshkent, Farg‘ona ijro yo‘lida ijro etish uslublari shakllantiriladi. Qo‘shiq matni, qo‘shiqdagi o‘z shevasiga xos so‘zlar o‘rni va ularning ishlatilishi, audio tasma orqali eshittiriltb ko‘nikma hosil qilinadi. Toshkent, Farg‘ona folklorlarini, unga xos bo‘lgan raqslarni ijro etish orqali bilimliri yanada mukammallashtiriladi.
Yallolashaylik
YAllama-yorim yallola, yallolashaylik. Uchtami-to‘rtta bir bo‘lib, xandonlashaylik. Keldi bahor jo‘ralar, o‘lkam yashnaydi bu kun. Xandon otib yigit-qizlar, xursandlashaylik.
Jamalagin tortmangiz, qizlar xafa bo‘lmasin. Noxush so‘zlar aytmangiz, ko‘ngli g‘amga to‘lmasin. 15
Keling qizlar, qalbimiz nurga to‘lsin, o‘ynaylik, Koshonamiz-uyimiz gulga to‘lsin, kuylaylik.
Mehr- vafo andisha shiorimiz-va’damiz. Qo‘lni qo‘lga beraylik gullolashaylik.
Buxoro folklor yo‘nalishi musiqa uslubida sozandachilik san’ati ham shakllangan bo‘lib, u ayollar ijodi bilan bog‘liqdir. Sozanda-bu yakkaxon aytimchi bo‘lib, u qo‘lida qayrok hamda doira bilan kuylaydi. Mazkur uslubning o‘ziga xos jihatlaridan biri-ikki tillilik, ya’ni o‘zbek va tojik tillari an’anasining namoyon bo‘lishidir. Faqat bir tilda–yo o‘zbek, yo tojik tilida kuylash uchun ijod etilgan xalq qo‘shiqlari ham uchraydi. Bu qadimiy shahar Buxoroda cholg‘u asboblari turlarining boyligi bilan ajralib turadi. Buxoro musiqa folklori ko‘p jihatdan tojik musiqasi ma’lum darajada umumiylikka ega bo‘lib, tarixiy taqdiri deyarli o‘xshashdir.
o‘zbekcha varianti
Dilbarim uyg‘onmadi deb shubhalanma ko‘zlarim,
Uyg‘onib yupqa tomoqqa boqsa marjondan.
Sen ey Laylidek, Ra’nodek
Ajoyib dilravo derlar. Mani Majnuni shaydodek
Ko‘yingda bir gado derlar.
Kecha-kunduz eshigingda, Firoqu nolalar qilsam.
Ki har chi ne navo qilsam, Hanuzam be navo derlar.
Bu dardimga davo bormi
Tabib ayturki, ey nodon, Bu dardni bedavo derlar.
Qani SHirin bilan Farhod,
Ular o‘tdi bu olamdin, Bu olamni bedavo derlar.
Hey, yoring mani yoring mani,
YOri vafodoring mani ey. Xasta g‘uloming bo‘layin,
Sochingga bandi bo‘layin.
Soching belingga tushgan ey, Belbog‘ing erga tushgan ey.
Qoshing kamonga tushgan ey, Jonim nishonga tushgan ey.
Baq baqi dandonat zanad.
Hamto‘ ravam da peshaton, CHaq chaqi dandonat zanad.
Az g‘amaton muram mani, Baq baqi dandonat zanad...
shaydolari Baqoev Nasriddin va Baqoeva Istat opa yordamida yozib olindi)
16
Folklorning mavsumiy qo‘shiqlari markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari oilaviy va jamoaviy bayramlarni o‘tkazishda, dehqonchilik, diniy marosimlar vaqtida musiqadan keng foydalanilgan. To‘y marosimlarida cholg‘u kuylari, qo‘shiq va raqslar muhim o‘rin tutadi. Turli xil tadbirlarda bolalar qo‘shiq va raqslaridan o‘rinli foydalanish shu tadbirning maroqli kechishiga, badiiy timsollarning aniq ravshan echimiga sharoit yaratadi.
Folklor qo‘shiqlarining xalq sayilllarida kuylanishi, ularning mehnat qo‘shiqlari, fasliy qo‘shiqlar va mavsumiy qo‘shiqlarga bo‘linishi. Qo‘shiqlarda xalqning orzu-istaklarini bayon etilishi, rag‘batlantirilishi, baxt va quvonchni tarannum etilishi, mehnatga ishtiyoqni oshirish. Mavsumiy qo‘shiqlarini va unga xos bo‘lgan raqslarni ijro etish. A) Bahorgi mavsumlarga aloqador marosimlar
Sust xotun, sulton xotun, Ko‘lankasi maydon xotun, Xavo yog‘mas bo‘lsa, Sust xotun, Tomchi tommas bo‘lama, Sust xotun, Sel opketmas bulama, Sust xotun,
Choy, choy, choy momo, Choy momosi o‘libdi, Bosa-bosa beringlar, Bosilib qolsin bu shamol. Uga-uga beringlar, Ug‘ilib qolsin quv shamol.
Download 420.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|