Barkamol avlod
Toshkent, Farg‘ona qo‘shiqchilik uslubi
Download 420.97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Ho‘sh-ho‘sh” yoki “Govmishim”
- “Turey-turey” qo‘shiqlari.
- “Xurshidi jahon galdi” ko‘rik tanlovining mutloq g‘olibi, shoira, ijodkor xalfa Rohatoy Xo‘janiyazova (1955-2010) o‘rtada, o‘ngda muallif
|
3. Toshkent, Farg‘ona qo‘shiqchilik uslubi.
Farg‘ona vodiysi va Toshkent viloyatida katta ashula janri keng tarqalgan. Toshkent, Farg‘ona folklor qo‘shiqlari asosan yalla va laparlardan iborat. “Jamalagi tillo qizgina” hamda “Yalla jonim, yalla” qo‘shiqlarini Toshkent, Farg‘ona ijro yo‘lida ijro etish uslublari shakllantiriladi. Qo‘shiq matni, qo‘shiqdagi o‘z shevasiga xos so‘zlar o‘rni va ularning ishlatilishi, audio tasma orqali eshittiriltb ko‘nikma hosil qilinadi. Toshkent, Farg‘ona folklorlarini, unga xos bo‘lgan raqslarni ijro etish orqali bilimliri yanada mukammallashtiriladi. Laparlarning musiqiy asoslari ko‘pgina belgilari bilan qo‘shiq uchun xosdir. Lapar aytish Farg‘ona, Toshkent, Xorazm, CHimkent va O‘sh viloyatlarida keng tarqalgan. Biz Farg‘ona, Toshkent va Xorazm laparlarini bir-biriga qiyos qilib, kuyning ta’sirchanligi va ijro uslubining o‘ziga xosligi bilan ajralib turish ahamiyati.
Agar Farg‘ona vodiysida laparlar ijrosi ikki qo‘shiqchi tomonidan dialog shaklida dutor, doira jo‘rligida aytilsa, Xorazmda garmon, g‘ijjak, dutor jo‘rligida yakka ijrochilar tomonidan ijro etiladi. 4. Surxondaryo qo‘shiqchilik uslubi.
Surxondaryo musiqasida torli puflab chalinadigan va zarbli cholg‘u asboblarining deyarli barcha turlari mavjud. Arxeologik qazilmalar chog‘ida topilgan cholg‘u asboblari orqali bu cholg‘u asboblarining qadimiy ko‘rinishlari to‘g‘risida ham tasavvur hosil qilish mumkin. Surxondaryo janubidagi Ayritom qishlog‘idan topilgan uch jussali haykalchaning har birining qo‘lida uch xil cholg‘u asbobi aks ettirilgan. Surxondaryoda do‘mbira dutor, kalta dutor, chiltor, rubob, qobuz va g‘ijjak-changqobuz kabi torli surnay, cho‘pon nay, gajir nay, nay, nay shuvullak, sibizg‘a, qamish nay kabi puflab chalinadigan, doira, nog‘ora, zilbom, do‘l yoki dovul kabi zarbli musiqa asboblari keng tarqalgan. Bu asboblardan ham yakka ham jamoa ijrolarida keng foydalaniladi. Bu erda do‘mbira baxshilar cholg‘usi sifatida changqobuz va doira ayollar cholg‘usi sifatida keng ommalashgan. Qadimiy qo‘shiq va kuy raqs dostonlar faqat xalq yodidagina yashamayapti. Ular “Shalola” xalq ansambli “Boysun”, “Qo‘ng‘irot” folklor ansambllari “Quralay” bolalar folklor-estrada ansambli kabi jamolar repertuariga ham kiritilgan. Qo‘shiq- kishilar tarixi hayoti va maishiy turmushi ularning orzu va umidlari dunyoqarashi va ruhiyati ifodasidir. Hozirgi paytda vohadagi ansambllar respublika milliy qo‘shiqchilik an’analarini xususan Surxondaryo musiqa folklorini asrash yuzasidan katta ishlarni amalga oshirmoqda.
27
Muayyan mehnat jarayonlari bilan bog‘liq ko‘plab mehnat qo‘shiqlari yaratilgan. Boysunda hozir ham omoch bilan er haydaladi. Qo‘l tegirmon, yorg‘ichoq, suv tegirmoni, moyjuvoz ishlatib kelinadi. Ayollar sigir, echki, qo‘y sog‘ish chog‘ida ijro etadigan “Xo‘sh-xo‘sh”, “Turey-turey”, ”Churey-churey” kabi jozibali ohangli qo‘shiqlar juda qadimiyligi bilan ajralib turadi. To‘qish, junga ishlov berish va qo‘l tegirmoni ishlatish paytida ijro etiladigan “Charx”, ”Yorg‘ichoq”, ”O‘rmak” kabilar ham ayollar qo‘shig‘i hisoblanadi. Bir qator mehnat va mavsum qo‘shiqlarini o‘z yo‘nalishiga ko‘ra totemizm va shamanizm bilan bog‘liq, otashparastlik, animistik afsun, sehr jodu qo‘shiqlari qatoriga kiritish mumkin. Ular Surxondaryo vohasining qadim tarixi bilan bog‘liqdir. Bu qo‘shiqlarda tabiat qudrati, afsonaviy mavjudotlar madh etiladi.
Boysun tuman folklor ansambli
sog‘ilayotgan sigirni tinchlantirish, uni ko‘proq sut sog‘ib olish hisoblanadi.
Ho‘sh-ho‘sh, jonivor, qo‘ng‘ir, Suting oqadi shir-shir
Oltin xurmo qo‘limda Iyib sut bilan to‘ldir, ho‘sh-ho‘sh. Seni haydab boqaman, Ko‘ztumorlar taqaman Normurodim fe’li bo‘sh, Govmish molim ho‘sh-ho‘sh.
“Turey-turey” qo‘shiqlari. Bu qo‘shiqlar qo‘ylarni sog‘ish va qo‘zilarni emizishda aytiladi. SHuning uchun ham turey-turey qo‘shiqlarida ona sog‘ishni madh etish, uni iydirish uchun aytiladigan erkalash ohanglari etakchilik qiladi.
Esli molim, turey-turey,
Elkamdagi kokilim, turey-turey.
SHuncha molim ichida,
Bog‘da ochilgan gulim, turey-turey. Qo‘ylarni hid sezuvchi organlari taraqqiy etgan bo‘lib, yangi tug‘ilgan qo‘zilarga boshqa hayvonning hidi urib qolsa, ona qo‘y o‘z bolasini emizmay
28
qo‘yadi.shunda sog‘uvchi “agar bolangni olmasang, seni bozorga olib chiqib sotaman”, deb sovliqqa do‘q-po‘pisa qiladi.
Qo‘y ichida qorasan, turey-turey,
Aqllisan donosan, turey-turey.
Agar bolangni olmasang, turey-turey,
Bozorlarga borasan, turey-turey.
“Churey” qo‘shiqlari. Sog‘im qo‘shiqlarining bu turi echkilarni sog‘ish yoki uloqlarni emizish paytida aytiladi. Churey qo‘shiqlari uloq yoxud echkining xarakteri, biror belgisi, ko‘pincha soqoli, shoxi yoki qashqasi aytilib ularning tashqi qiyofasi tasvirlanadi.
Minoraga qushlar qo‘naro, churey-churey.
Bolang olib iskasango, churey-churey,
Olgan shu echkim yaxshi echki churey. Sog‘ish paytida echki qarshilik qilmay tik turib bersa, sog‘uvchi uni maqtab, erkalab, ba’zan engil hazil bilan tegajoqlik qilib qo‘shiq kuylaydi.
Dikraygan qulog‘i bor, churey-churey
Chashmadek bulog‘i bor, churey-churey
Ichida egiz ulog‘i bor, churey-churey Shu echkim yaxshi echki churey. 5. Xorazm qo‘shiqchilik uslubi.
“Omon-omon” qo‘shig‘i Xorazm ijro yo‘lida ijro etiladigan qo‘shiqlardan biridir. Qo‘shiq
matni, qo‘shiqdagi o‘z shevasiga xos so‘zlar o‘rni va ularning ishlatilishi, audio tasma orqali o‘quvchilarga eshittirib, qo‘shiq matni yozdirish va sahnalashtirish orqali o‘quvchilarning bilim va malakalarini shakllantirish zarur. Bu Xorazm bolalar folklor qo‘shiqlarini ijro etish va unga xos bo‘lgan raqslarni ijro etish orqali amalga oshiriladi. Xorazm laparlaridan “Xiva dutori”, “Onajondek dilbar janona galdi”, “Ey dilbarim” kabilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
29
Bo‘ynima osganim qalampir la’li, Shu yorni go‘rmasam bo‘larman dali, Yigitlar ichinda bo‘ylari balli, Shul yorni axtarib getmasam bo‘lmas, Allarin bo‘ynima solmasam bo‘lmas.
Juyan akdim kandir bilan aralash, Bir yor topdim o‘rta bo‘yli, qalam qosh, Qora qora deyvarmanglar yorimni, Qora minjiq hinji bilan aralash, SHul yorni axtarib getmasam bo‘lmas, Allarin bo‘nima solmasam bo‘lmas. Bo‘nima osganim qalampir tumor, Shul yorni go‘masam bo‘laman xumor, Yigitlar ichinda bo‘ylari chinor, Shul yorni axtarib getmasam bo‘lmas, Allarin bo‘ynima solmasam bo‘lmas.
30
Onajonni xotin - qizlar topadi, U galganda yaxshi so‘zlar aytadi Yangi zamon maqsudina etirdi Onajondek dilbar jahona galdi Xonimlardan avval hurriyat oldi
Onajonni harna ilm doshinda Siyo zulfi o‘rim - o‘rim boshinda Saksona girsa ham o‘n besh yoshinda Onajondek dilbar jahona galdi Xonimlardan avval hurriyat oldi
Labinda xoli bor doridan kichchi Izina tushibdi kattadan - kichchi So‘zlaganda so‘zi boldan ham suji Onajondek dilbar jahona galdi Xonimlardan avval hurriyat oldi
Onajonni Nurlavoydan galishi Dor galibdi oyoqina kavishi Davralarda qah-qah urib gulishi Onajondek dilbar jahona galdi Xonimlardan avval hurriyat oldi
Boshina giyipdi yapon baxmali Alimni olibdi labdagi xoli Bir gormasam endi tutar xumori Onajondek dilbar jaona galdi Xonimlardan avval hurriyat oldi
Vaqti-bevaqt intizoringda qilurman nolalar, Bo‘lg‘oli muhtoji ishq to‘lg‘onaman, ey dilbarim.
Shodi xandon aylamak o‘z ixtiyoringda meni, Ayt qachon la’ling mehridin qonaman, ey dilbarim.
Harna amr etsang qilay joni dil birla qabul, Justi jo‘ aylab chopay har yona man, ey dilbarim.
Orzu aylab men Ojiz ixlos ila yozdim g‘azal, Yod etar albatta deb o‘ylanaman, ey dilbarim. 31
Xorazmda asosan xalfachilik yo‘nalishidagi ijro yo‘llari keng tarqalgan. O‘zbek xalq musiqa ijodi jumladan, xalfachilik san’atini musiqiy ta’lim jarayonida xalfachilik darslarida o‘rganishdan asosiy maqsad, o‘quvchilarni an’analarga boy va badiiy etuk, xalfachilik qo‘shiqlari namunalaridan bahramand etish. Ularni o‘rganish asosida o‘tkir did, yuqori badiiy saviya, nafis tuyg‘ularni shakllantirishdan iborat. Ayni vaqtda ko‘p asrlar davomida yashab kelgan ota- bobolarimiz, avlod-ajdodlarimiz ma’naviyatining barkamol ruhiyati sadolaridagi natijasi bo‘lgan xalfa qo‘shiqlarini yosh avlod qalbidan o‘rin toptirishdan, bu an’analarni e’zozlashni, ona-yurt merosini bugungi kundagi haqqoniy vorislari bo‘lishini tarbiyalaydi. Xalfa qo‘shiqlari xalq ruhini, xalq orzu-armonlarini yorqin aks ettirib, odamlar yuragiga ta’sir etib xususan ayollar tomonidan ijro etiladigan san’at turi. Aynan xalfa qo‘shiqlari mehatkash ommaning ozodlik va baxt uchun kurashida madadkor bo‘lib, xalqning dardi aynisa, ayollarning hayoti, nohaqlik, ayollarning manfaati kuylangan, g‘oyalarni jonli gavdalantirib sodda, ravshan til bilan kuylarga solib badiiy shaklda tarannum qilgan janrdir. Faqat Xorazm mahalliy uslubiga xos bo‘lgan xalfachilik san’at turi an’analari esa uzoq davrlar mobaynida shakllangan bo‘lib, ular xalqimizning turli sharoitlardagi turmushi, mehat mashg‘ulotlari marosim va urf-odatlar jarayoni bilan uzviy bog‘liq holda yuzaga kelgan. Xorazm xalfachilik an’analarini o‘z mohiyatiga qarab, bir necha guruhga ajratish mumkin. Ular jumlasiga ijodkor shoira xalfalar va dostonlarini kuysiz qiroat bilan o‘qib eshittiruvchi xalfalar kiradi. Hozirgi davrda Xorazm vohasida xalfachilik san’atining asosan uch turini belgilash mumkin. Birinchisi: shoira ijodkor xalfalar; Ikkinchisi: ijrochi soziy xalfalar; Uchinchi: diniy mavzudagi kitoblarni jo‘rsozsiz mungli ohangda kuyga solib ijro qiladigan xalfalar turlari. Birinchi guruhda o‘zining ijodkorligi, shoiraligi va garmon cholg‘usini mohir ijrochisi, jarangdor ovoz sohibi, qo‘shiqchi va ashulachi, doirachisi va raqqosasi bilan birgalikda ansambl bo‘lib ijrochilik qiladigan xalfalar kiradi. Ijodkor
shoira xalfalar guruhiga SHukur
Ollaqulixon qizi
(1857-1932), Xonim suvchi Saidahmat qizi (1858-1926), Onabibi Otajanova (Ojiza) (1899-1952), Onajon Sobirova (Anash xalfa) (1885-1952), xazorasplik Saodat xalfa Xudayberganova (1905-1972), Mohira Sabirova (1909-1966), Roziya xalfa Matniyoz qizi (1899-1951), Rohatoy Xo‘janiyazova (1955-2010) kabi 32
ijodkorlar shoira xalfalar guruhni tashkil qiladi. Bu xalfalar xalq dostonlarining to‘la matnini yoddan bilganlar va ularni musiqa jo‘rligida maromiga etkazib kuylaganlar. SHu bilan birga badiiy ijod bilan ham shug‘ullanib, ajoyib she’rlar ham yaratganlar.
Anarbibi Otajanova (Ojiza taxallusi bilan elga tanilgan) mashhur xonanda bo‘lishi bilan birga iste’dodli shoira ham edi. U xalq qo‘shilariga hamohang bo‘lgan ko‘plab qo‘shiqlar ijod qildi va zo‘r mahorat bilan kuyga solib xalq orasiga yoydi. Ojizaning “Uyolaman”, “Targ‘uncha”, “Galmadi-galmadi”, “Tuninay”, “Ey dilbarim” kabi qo‘shiqlar hozirgi davrda ham xalfalar tomonidan ijro qilinadi. Ana shunday xonanda, shoira, ijodkor xalfalardan Rohatoy Xo‘janiyazova XX asr oxiri XXI asr boshlarida ijod qilgan mashhur xalfa bo‘lib, uning “Sabr ayla ko‘nglim mani”, “Armonim yo‘qdir mani” kabi she’riy to‘plamlari bilan elga ma’lum va mashhur bo‘lgan. U “Mustaqil O‘zbekiston”, “Do‘stlarim”, “Onajon” kabi she`rlariga kuy bastalab ijro qilgan. SHuningdek, ustoz xalfalarning qo‘shiqlari va oshilik dostonlaridan parchalar kuylagan. Ikkinchi guruh xalfalar asosan “garmon” cholg‘uchisi va ashulachi sifatida o‘rin egallasa uning yonida albatta doirachisi va raqosasi ham bir guruh bo‘lib janrni shakllantirishda va tashkil qilishadi. Ko‘pincha xalfalar guruh bo‘lib o‘zlari ijodiy yondashganlar. Ular dasturlarini turli mavzudagi qo‘shiqlar, dostonlardan parchalar va nasixatgo‘y lirik mazmundagi keng diapazonli lirik qo‘shiqlar asosida tashkil etganlar. Nazira Sobirova, Sarajon Ollaberganova, Sorabibi Axmedova, Sorabibi Jumaniyozova, Ullibibi Boyjanova, kabi xalfalar kiradi. Ular dostonlar va laparlarning to‘la
matnini yoddan
yoki kitob
vositasida o‘qish
bilan shug‘ullanmasdan faqat xalq qo‘shilari va doston tarkibidagi ayrim she’rlarni kuyga solib maromiga etkazib kuylashgan. Ular ma’lum ansamblga uyushgan garmonchi, doirachi va raqqosa bo‘lib, to‘y, bayramlarda xizmat qilishgan. Xalfa janriga xos bo‘lgan ijodkor xalfalar va ijrochi sozanda xalfalar to‘y va ziyofatlarda xizmat qilsalar, diniy mavzudagi kitob va dostonlarni kuylovchi xalfalar to‘ylarda, azalarda, ma’rakalarda ham ishtirok etganlar va hozirgi davrgacha ana shunday yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatib kelmoqdalar. Uchinchi guruhga hozirgi davrda diniy mavzudagi kitob va dostonlarni kuylovchi xalfa ayollar qatoriga o‘z ustozlarini ijro uslublari kuylash variantlari asosida ijro etib kelishmokda. Suna Eshmatova, Niyozjon Musaeva kabi xalfalar juda zeni baland diniy mavzularda erkin mushohada qila oladigan chuqur bilimga ega xalfalar bo‘lgan. Sozanda shoira xalfalar guruhi a’zolari asosan oshiqlik dostonlardan kuylashgan. Xorazmda yashagan mashhur xalfalardan Xonim Suvchi, Ojiza, Onajon xalfa kabi xalfalar “Oshiq G‘arib va SHoxsanam”, “Asli va Karam”, “Oshiq Mahmud”, “Oshiq Alband”, “Go‘ro‘g‘li” turkumiga oid ayrim dostonlarni tugal yoddan bilganlar va maromiga etkazib kuylaganlar. 33
“Olti xalfa” qo‘shig‘i raqsi Xorazm ijro yo‘lida ijro etiladigan raqslardan biridir. Qo‘shiq matni, qo‘shiqdagi o‘z shevasiga xos so‘zlar o‘rni va ularning ishlatilishi, audio tasma orqali o‘quvchilarga eshittirib, qo‘shiq matni yozdirish va sahnalashtirish orqali o‘quvchilarning bilim va malakalarini shakllantirish zarur. Bu Xorazm bolalar folklor qo‘shiqlarini ijro etish va unga xos bo‘lgan raqslarni ijro etish orqali amalga oshiriladi.
Olti xalfa biri To‘ti, Chellere bitgan suv oti? Yurakimda bordir oti? Elga balli olti xalfa.
Olti xalfa biri Bo‘ston, Otlari olamga doston. Yurgan eri bog‘u bo‘ston, Elga balli olti xalfa.
Olti xalfa biri Tursin, Arvaga sakrab o‘tirsin. Arvani ko‘chari sinsin, Elga balli olti xalfa.
Olti xalfa biri Fotma, Uzin bo‘yli o‘zi qatma. Qizil yuzli, qoshi chatma, Elga balli olti xalfa.
Xiva folklor ansambli 7. Buxoro folklor-raqs uslubi.
Qo‘shiqni audio tasma orqali eshittiriladi. Qo‘shiq matni. Sahnalashtirish. Buxoro bolalari folklorini ijro etish, unga xos bo‘lgan folklor-raqslarini ijro etish. 34
Yor-yor denglar qudolar, kelin keldi yor-yor. Kelaydigon shu kelin baxtli bo‘lsin yor-yor. Oltin bilan kumushdan raxti to‘lsin yor-yor.
Assalomu alaykum kelinjon, shunday kelgan karamli sulton. Xush kelibsiz ana manzil, ana joy. Ka’bada ko‘rdim yuzingni, qibladan qildim tavob. Ikki qoshingni orasi oy bila obtob.
Nuri diydam sarvarim xush keldingiz, Yo‘li iroqizdaydim. Oy yuzizni ko‘rgali men ishtiyoqizdayidim.
Kelin o‘tirsalar uyni berdik, O‘tirmasalar to‘rni berdik. Unga ham yoq desalar, Qafasda sayragan bulbulni berdik. Ungayam ko‘nmasalar, Qoziqda kishnagan duldurni berdik. Ungayam ko‘nmasalar, Shunay jononga, o‘tirgan kiyovni berdik.
Qizning onasi: Endi chiqib ketarsan, ilojing yo‘q yor-yor, Xizmatimda bor eding, jonim qizim yor-yor. Jonim qizim bo‘yloringdan aylonayin yor-yor, Og‘olaring buqchangni tugishdilar yor-yor. Sani olib ketishga yuzlandilar yor-yor. Nuri diydam, munisim, jonim qizim yor-yor. Borgan ering bog‘ ila bo‘ston bo‘lsin yor-yor. Oltin bilan kumushdan baxting to‘lsin yor-yor. Yor-yor denglar qudolar, kelin keldi yor-yor. Kelaydigon shu kelin baxtli bo‘lsin yor-yor.
Har bir inson bolaligidan boshlab o‘zi bilmagan holda katta odamlarning e’tibori qaratilgan mo‘‘jizaviy mavjudotga aylanadi. Kattalar unga ism qo‘yadilar, beshikka belaydilar, allalar aytadilar, qo‘lchalariga ovoz chiqaruvchi o‘yinchoqlar tutqazishadi. Bir oz gap eshitadigan bo‘lgani zahoti ovunmachoqlar aytishadi. Keyinchalik esa farzand topishmoqlar, ertaklar, qo‘shiqlar olamiga kirib xalq rasm –rusumlari, og‘zaki ijodi og‘ushida ulg‘aya boradi. Xalq qadim zamonlardan farzandlarning ma’naviy va jismoniy tarbiyasiga alohida e’tibor bilan qaragan. Agar allalar, ertaklar uning ma’naviy dunyosini boyitsa, turli o‘yinlar: quvlashmachoq, bekinmachoq, chillak, varrak uchirish kabilar jismonan chiniqtirgan. Yosh bolalar alohida e’tiborga loyiq halqlarda esa ular uchun maxsus so‘z namunalari yaratilgan. O‘zbeklar ana shunday xalqlar 35
qatoridan munosib o‘rin oladilar. Tez aytishlardan tortib allalargacha, topishmoqlardan tortib sanamachoqlargacha bevosita yosh avlod tarbiyasiga bag‘ishlangan bolalar folklori janrlarini, namunalarini tashkil etadi. O‘zbeklar bolalar folkloriga oid asarlarni bir necha asrlar oldinoq hozirgi zamon pedagogikasi talablarini his etgandek yaratganlar. Aslida xalq bu talablarni o‘zicha hisobga olgan. Pedagogika fani esa ularni keyinchalik kashf qilgan. Xususan bolalar uchun yaratilgan asarlarning tili sodda, mazmuni esa esda qoladigan bo‘lishi lozim. SHuningdek bu asarlar albatta tarbiyaviy ahamiyat kasb etgani holda, bolalarda, xalqiga, vataniga, qadriyatlariga, ajdodlariga hurmat ruhini shakllantirishi kerak. Bunday namunalar farzandlarimizning ma’rifiy ozuqasi hisoblanadi. Bo‘rinig yirtqichligini, tulkining ayyorligini ular dastlab o‘zlariga atalgan ertaklardan bilib oladilar. Ayni paytda, bunday asarlar bolada go‘zallikka intilish tuyg‘usini uyg‘otishga ham mo‘ljallangan bo‘ladi .
Download 420.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|