Batafsil bayon etilgan

 
92 
Birinchisi -oddiy gaz 24 barmoqqa teng. Har bir barmoq (Xorazmdagidek) 2,078 sm qilib 
olingan. Shunda 1 gaz = 24 barmoq = 49,875 sm bo'lgan. Ikkinchisi - Buxoro qarisining uchdan 
biriga teng bo'lgan Buxoro shox gazi 106,82 sm ga teng. 
Yana  gazning  ikki  shox  gaziga  teng  bo'lgan  qiymati  ham  bo'lgan  va  u  xalq  orasida  katta 
gaz  deb  ham  yuritilgan.  Shunday  qilib,  1  katta  gaz  =  2  shox  gazi  =  213,064  sm  bo'lgan. 
Buxoroda  1740-yildan  boshlab  qiymati  36  barmoqqa  teng  bo'lgan  gaz  ham  qo'llanilgan.  Uning 
qiymati  bir  gaz  =  36  barmoq  =36x2,18  =  78,48  sm  bo'lgan,  3)  Samarqand,  Toshkent  va 
Farg'onada ham  gazning ikki xil qiymati qo'llanilgan. Ulardan biri 40 barmoqqa, ikkinchisi esa 
49  barmoqqa  teng  bo'lgan.  1  barmoq  =  2,18  sm  ekanligidan,  birinchisi  -1  gaz  =  40  barmoq  = 
87,2  sm;  ikkinchisi  -1  gaz  =  49  barmoq  =  106,82  sm.  Toshkent  va  Samarqandda  ko'p  roq  bir 
barmoq = 2,28 sm bo'yicha aniqlangan, Xo'jandda bir barmoq 2,18 -2,28 sm bo'yicha aniqlangan 
1  gaz  =  67,58-70,68  sm  ga  teng  bo'lgan.  Yuqorida  keltirilganlarga  asoslanib  shuni  aytish 
mumkinki,  gaz  o'lchovining  qiymati  qo'llanish  davri,  joyi  va  nimani  o'lchashga  qarab  har  xil 
bo'lgan.  Lekin  shunga  qaramasdan,  bu  o'lchov  birligi  amalda  1000  yillardan  beri  qo'llanilib 
kelingan hatto hozirgi kunda ham xalq orasida, ya'ni muomalada miqdori 0,71 m bo'lgan uzunlik 
o'lchovi birligi sifatida qo'llanilmoqda. 
2) Azaldan xalqimiz orasida qo'llanilib kelingan uzunlik jihatidan 0,71 m ga teng bo'lgan 
arshin yoki olchin kabi uzunlik o'lchov vositasi; 3) Respublikamizning ba'zi joylarida gaz hajm 
o'lchashda ham qo'llanilgan. Masalan; gaz bilan moy hajmi o'lchangan. l gaz hajmi = 310 - 325 
kub sm ga teng bo'lgan,  bu esa 0,310 - 0,325 1 ga to'g'ri keladi. 
Xiva  xonligining  harbiy  ahvoli  haqida  rus  sayohatchisi  Nikolay  Muravyov  mana  bu 
ma'lumotlarni  beradi:  ‖Muhammad  Rahimxon‖  saltanat  kursiga  o‘lturgunga  qadar  qabilalar 
orasida  avjiga  mingan  o'zaro  urush-talashlar  va  tashqaridan  qilingan  bosqinlar  oqibatida  xalq, 
(ayniqsa)  badavlat  kishilar  o'zini  bosqin  va  talon-talojlardan  saqlash  uchun  uylarini 
mustahkamlab  qal'aga  aylantirganlar.  Bu  mustaxkamlangan  (kichik)  qal'alar,  yoki  qo'rg'onlar 
ko'pincha o'zlarining dala bog'lari o'rtasida qurilgan. Uning ichida turar joylar, hovuzlar, qo'rg'on 
sohibi  va  xizmatkorlarning  uylari,  tegirmon,  qushxona,  molxona,  omborxona  va  boshqalar 
favquloldda yuz bergan hodisalar vaqtida 100-150 kishini saqlaydigan narsalar bor. Bu qal'alalar 
to'rt  burchakli  paxsadan  bino  qilingan,  ba'zilarida  devor  tagida  tosh  qo'yilgan.  Devorning  past 
qismi to'rt arshin (Arshin-Rossiyada amalda bo'lgan uzunlik o'lchovi; 0,711 metrga teng bo'lgan) 
tepa qismi yarim arshin balandligi 3 sajen (sajen- 2,13 metrga barobar bo'lgan uzunlik o'lchovi) 
atrofida,  devor  tashqarisida,  (har  yer-har  yerdaj  paxsadan  dumaloq  suyanchiqlar  qo'yilgan. 
Devorning  tepa  qismiga      ko'ngiralar      qilingan...  Xonlikning      yuqorida      tilga  olingan  beshta 
shahari: 
Xiva, yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan ham mustahkam paxsa devor bilan o'ralgan. 
Shu sababdan Xivaliklar qal'a deb ataydilar... Qal'alarda birorta ham zambarak yo'q; ularda askar 
ham  yo'q  shaharlarini  aholisining  o'zi  himoya  qilishi  kerak  bo'ladi.  Xivaliklarda  muntazam 
qo'shin yo'q. Urush chiqib qolgudek bo'lsa, qo'shin o'zbeklar va turkmanlardan tuziladi. Qo'shin 
asosan sipohiylar tabaqasidan. U xonning buyrug'i bilan belgilangan  yerga to'planadi va asosan 
otliq askarlardan iborat bo'ladi. 
N.  Muravyovning  esdaliklarida  o'zbeklarning  fe'l  atvori,  tabiati  va  qiyofasi  haqida  ham 
e'tiborga  loyiq  ma'lum  otlar  keltirilgan.  Unda  xususan  o‘qiymiz:  ‖O'zbeklar  umuman  aqlli  va 
yokimli,  hazil  mutoyibani  yaxshi  ko'radigan,  biror  ishga  jazm  qilgudek  bo'lsa,  qaroriga  qat'iy 
to'g'ri so'z, yolg‘onni va egrilikni yomon ko'radigan, ruhi tetik, xushbichim va jismonan kuchli 
xalq ...Harbiy        ishlarda    xorib    charchamaydiganlar, qo‘rqmas va jasur 
 
kishilardir ‖.
53
 
Chorak (fors -tojik ) - 1) O'rta Osiyoda, shu jumladan respublikamizda uzunlik o'lchovi - 
gaz yoki olchinning 1/4 ini belgilash uchun ishlatiladigan o'lchov. Agar 1 gaz = 1 olchin = 52 : 
107  sm  bo'lsa  ,u  holda  1  chorak  =1/4  oilchin-1/4  x  52-107)  =13-26,75  sm  bo'ladi;  2)  O'rta 
Osiyoda eng ko'p qo'llaniladigan og'irlik o'lchov birligi. U ba'zi joylarda 5 pudga, ba'zi joylarda 5 
qadoqqa  ya'ni 2,04756 kg ga teng bo'lgan . 
                                                 
53
 Bo‘riboy Axmedov. O‘zbekiston tarixi manbalari. T ., 2001. 343 – 344- betlar 

---