Baxtiyor mengliyev

 
Adabiyotlar 
1.  Ne’matov  H.,  Bozorov  O.  Til  va  nutq.  −Toshkent: 
O‘qituvchi, 1993.  
2.Nurmonov  A.  Lingvistik  belgi  nazariyasi.  –  Toshkent:  Fan, 
2008. 
3.Sayfullayeva  R.,  Mengliyev  B.,  Boqiyeva  G.  Hozirgi  o‘zbek 
adabiy tili. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010. 
4.Tulenov J., G‘afurov Z. Falsafa. – Toshkent: O‘qituvchi, 
1997. 
5.Mirtojiyev M. O‘zbek tili fonetikasi. – Toshkent: Mumtoz 
so‘z, 2015. 
 
9-§. Unli fonemalar paradigmasi 
 
Tayanch tushunchalar: 
fonetika,  tovush,  nutq  tovush,  tovushning  akustik  jihati, 
tovushning  fiziologik  jihati,  tovushning  sotsial  jihati,  fonema, 
fonetik  paradigma,  bir  o‘lchovli  ziddiyat,  ko‘p  o‘lchovli  ziddiyat, 
muntazam ziddiyat, ajralgan ziddiyat 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar 
unli  fonema,  lablanmagan  unli,  lablangan  unli,  tor  unli,  keng 
unli, yuqori unli, o‘rta unli, quyi unli 
90

---

Unli  tovushlar  og‘iz  bo‘shlig‘ida  tovush  paychalarida  hosil 
bo‘lgan  ovozning  turli  to‘siqlarga  uchrashi  natijasida  vujudga 
keladi. Lablarning harakati, tilning tanglayga ko‘tarilishi ovoz duch 
keladigan  to‘siqlardir.  Tilning  ko‘tarilish  darajasi  (yuqori,  o‘rta, 
quyi)  va  lablanganlik-lablanmaganlik  –  kuchli  pozitsiyadagi  unli 
fonemalarning asosiy, sistema hosil qiluvchi belgisi. Unlilarning til 
gorizontal  holatiga  ko‘ra  (old  qator,  o‘rta  qator  va  orqa  qator) 
belgilari asosiy hisoblanmaydi. Chunki bu belgilar yondosh tovush 
ta’sirida  hosil  bo‘ladi  va  o‘zgarib  turadi.  Masalan,  [q]  undoshi 
bilan  sintagmatik  munosabatida  [a]  unlisi  “til  orqa”  xossasiga  ega 
bo‘lsa, [k] undoshi qurshovida til o‘rta, [m] undoshlari qurshovida 
esa til oldi unlisi sifatida namoyon bo‘ladi.