Bazasi boshqarish

Nazoart uchun savollar. 
1. MBBT samaradorligi deganda nimani tushunasiz? 
2. Import-eksport tushunchasi nima? 
3. MBBT arxitekturasi yoki yadrosi qanday modullardan tashkil 
topgan. 
4. MB larini standartlashtirish va rivojlanish istiqbollari haqida 
bayon qiling. 
5. Markazlashtirilgan 
ma’lumotlar 
bazasi 
deganda 
nimani 
tushunasiz? 
6. MBBT sinfining afzalliklarini tushuntiring. 
7. Ilova serveri modeli nima? 
8. Ma`lumotlarni boshqarishning o‘lchov modeli nima? 

---

121 
VII BOB. MA’LUMOTLAR BAZASI BILAN ISHLASHNING
KENGAYTIRILGAN IMKONIYATLARI 
Ma’lumotlar bazasi bilan ishlashning kengaytirilgan 
imkoniyatlari 
Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni 
hisobga olmoq zarur: 

ma’lumotlarning turi va kо’rinishi ularni qо’llaydigan
dasturlarga 
bog‘liq 
bо’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi 
ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini о’zgartirganda, 
dasturlarni о’zgartirish talab etilmasligi lozim; 

MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur 
tuzishga hojat qolmasin. 
Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va 
qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot sо’zini ma’lumot 
sо’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot sо’zini umumiy tushuncha sifatida 
qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa 
sifatlarini nazarda tutamiz. 
Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan 
vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda 
saqlanadigan MB maxsus formatga ega bо’lgan muayyan tuzilmali 
fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan 
bir xil turdagi qismlardan iborat bо’ladi. Yozuv-о’zaro bog‘langan 
ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan 
ma’lumotning о’lchoviga bog‘liq. Har bir yozuv esa maydon deb 
ataladigan bо’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa 
tо’plamidan iborat bо’lishi lozim. Har bir maydon, о’zi ifodalaydigan 
ma’lumotlariga kо’ra, biror nomga ega bо’ladi.
MB tashkil qilish, ularga qо’shimcha ma’lumotlarni kiritish va 
mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan 
dasturlar zarur bо’ladi. Bunday dasturlar majmui ma’lumotlar bazasini 
boshqarish tizimlari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, 
MBBT–bu kо’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga 
qо’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun 
zarur bо’lgan dasturlar majmuidir. MBBTning asosiy tarkibiy qismi–
ma’lumotlar bо’lsa, boshqa tarkibiy qismi–foydalanuvchilardir. 
Bulardan tashqari Hardware- texnik va Software-dasturiy ta’minoti

---

122 
ham MBBTning samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar 
hisoblanadi. Hardware tashqi qо’shimcha qurilma iborat bо’lsa, dastur 
qismi esa MB bilan foydalanuvchi о’rtasidagi muloqotni tashkil 
qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi о’rganilayotgan obyektning 
ma’lumotlari kо’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog‘liq bо’ladi.
Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bо’linadilar:

foydalanuvchi-dastur tuzuvchi; 

tizimli dastur tuzuvchi; 

ma’lumotlar bazasi administratori. 
Bunda dastur tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan 
dasturga javob beradi, tizimli dastur tuzuvchi esa butun tizimning 
ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori 
tizimning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi. 
MBBT quyidagicha tavsiflanadi: 

Bajarilishlik 
(Ispolnimost)- 
foydalanuvchi 
sо’roviga 
hozirjavoblik bilan muloqotga kirishish; 

Minimal 
takrorlanishlik 
(Minimalnaya 
povtoryayemost)- 
MBdagi ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda 
ma’lumotlarni izlash susayadi; 

Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar 
orasidagi bog‘liqlikni asragan holda bо’lgani, ayni muddao; 

Xavfsizlik (Bezopasnost)- MB ruxsat berilmagan kirishdan 
ishonchli himoya qilingan bо’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va 
tegishli tashkilotgina ma’lumotlarga kira olish va foydalanish 
huquqiga egalik qilishi mumkin; 

Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan 
tez ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. 
Shuning uchun ma’lumotlar tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni
shunday tashkil qilish kerakki, eng kо’p ishlatiladigan ma’lumotlarga 
murojaat qilish qulay bо’lsin. 
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida har bir MB modeli 
quyidagi xususiyatlari bо’yicha tavsiflanadi: 
1. Ma’lumotlar tuzilmalarining turi; 
2. Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar; 
3. Butunlikning cheklanganligi. 
Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda ma’lumotlar bazasi 
modellari quyidagi turlarga bо’linadi: 

---

123 

Daraxtsimon (iyerarxik) modellar; 

Tarmoqli (tо’rli) modellar; 

Relyatsion modellar. 
Yana shu narsani ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasi 
modellarining faqatgina yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish 
notо’g‘ri. Chunki bulardan tashqari yana ma’lumotlar bazasining binar 
munosabatlar modeli, ER – modellari, semantik model kabi boshqa 
turlari ham mavjud. Lekin amalda asosan dastlabki ta’kidlangan 3 turli 
modellar kо’proq qо’llanilib kelinmoqda. Shuning uchun ham biz 
ushbu modellarga qisqacha tо’xtalib о’tamiz. 
Iyerarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bog‘langan bо’lsa, 
unday ma’lumotlar tarmoqli (tо’rli) modelda ifodalangan deyiladi. 
Tarmoqli modellarda ham obyektlar daraxtsimon modellardagi kabi 
yozuvlar kо’rinishida tasvirlanadi. Obyektlarning о’zaro aloqalari 
yozuvlar о’rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi. 
Relyatsion modellarda esa obyektlar va ularning о’zaro aloqalari 
ikki о’lchovli jadval kо’rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning 
bunday kо’rinishda tasvirlanishi obyektlarning о’zaro aloqalarini
yaqqol tasvirlanishiga asos bо’ldi.