Bekdurdiyeva nargizaning hayot faoliyati xavfsizligi fanidan mustaqil ishi

Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish.
3

---

Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalarning mexaniq tebranishidir.
Bu tebranishlar to’lqinsimon ravishda tarkalib kishi kulogiga borib yetadi va kulok
pardasini bosadi, natijada tovush eshitiladi. Tovush eshitilishi uchun to’lqin ma’lum
kuchga ega bo’lishi kerak. Bu kuch esa tovush to’lqining paskalda (Pa) uchlanadigan
bosimi bilan belgilanadi. 
Kishi kulogi tovush bosimining 2x10
-5
dan 2x10
2
Pa gacha bo’lgan diapazonini kabul
kila oladi. Pastki chegara ya’ni (R
0
=2x10
-5
Pa) kishi kulogi ilgay oladigan minimal tovush
bosimi - eshitish chegarasi deb ataladi. Yukorigi chegara, ya’ni (R
max
=2x10
2
Pa), kishi
kulogi ogrik sezguncha chiday oladigan maksimal tovush bosimi -ogrik chegarasi deb
ataladi. Ogrik chegarasidan yukorida kuloklardan kon sizib chiqishi va kulok pardasining
yirtilishi xollari bo’lishi mumkin. Ikki kishining uzaro suxbati odatda 0,1 Pa bosimda
kechadi. 
Chastotalari bo’yicha kishi kulogi 20 dan 20000 Gers oraligidagi tovushlarni kabul
kiladi. Bu kichik va urta yoshdagi odamlarga xos. Kishi kariganda esa yukorigi chegara
15000 Gs larga tushib koladi, shuning uchun kupchilik kishilar kariganda yomon
eshitadigan bulib koladi. Kishi kulogi ayniksa 37,5-9600 Gs oraligidagi chastotalar
diapazonini yaxshi kabul kiladi. 20 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta chastotali
tovushlar infratovush va ultratovush deyiladi. Bu olastlardagi tovushlarni kishi kulogi eshita
olmaydi. 
Kishi kulogining eshitish kobiliyatini tovush bosimining absolyo’t uzgarishi bo’yicha
emas, balki uning nisbiy uzgarishi bo’yicha olish kabul kilingan. Tovush bosimning
bunday nisbiy uzgarishi shovqin kuchining boshlangich darajasi (nulevoy uroven) deb
ataladi va etalon sifatida kabul kilingan. 
Boshlagich darajada (etalon) qilib tebranish chastotasi 1000 Gs, tovush bosimi 2x10
-5
Pa kabul kilingan. Bu eshitish kobiliyati normal bo’lgan kishilardagi eshitish chegarasi
bilan mos keladi. Bu chastotasi 2000 Gs bo’lganda tovush kuvvati 10
-12
Vt/m
2
mos keladi.
Shovqin kuchini ulchash uchun logarifmik shkala kabul kilingan, xar bir keyingi
pogona, oldingi pogonadan un marta kattadir. Shovqinlarning bunday nisbati shartli
ravishda bel (B) atalib, kuyidagi formula bilan ifodalanadi:
(5.1)
bu yerda J
j
- tovush bosimining ulchangan kiyimati, Pa.. J
0
- tovush bosimining etalon
kiymati, 2x10
-5
Pa.
Agar bir qancha shovqinlar birgalikda ta’sir kilganda, birinchisi boshlangichdan, ya’ni
asos qilib olinganigdan 10 marta katta bulsa, J
j
/J
0
=10. Bunda shovqin 1 B ga katta deb
olinadi, chunki 1g10=1. Agar J
j
/J
0
=100 bulsa 2B ga katta deb olinadi, chunki 1g 100=2 va
xokazo. Bel ancha katta kiymat. Odamning kulogi odatda tovush kuchi uzgarishning 0,1B
ni paykaydi. Shuning uchun tovush kuchining ulchov birligi qilib amaliyotda Belning undan
bir bulagi bo’lgan detsibel (dB) kabul kilingan. Eshtishning yukorigi maksimal chegarasi 13
B (130 dB) ga to’g’ri keladi. Bundan yukori shovqinlarda kulokda ogrik paydo bo’ladi. 
Chastotasi bo’yicha shovqinlar uch sinfga bulinadi:
past chastotali-350 Gs gacha;
urta chastotali-350 dan 800 Gs gacha;
4

---

yukori chastotali-800 Gs dan yukori bo’lgan chastotali. Inson tanasiga ta’siri bo’yicha
yukori chastotali shovqinlar zararli hisoblanadi. 
Shovqinlar tovush bosimi, chastotasi, shovqin turi (tonal, keng mintaqali, impulsli) va
ta’sir qilish vaqtining uzunligi bilan normalashtiriladi. 
Xar xil chastotali shovqinlar kishi kulogiga xar xil ta’sir kiladi. Shuning uchun xar bir
urta geometrik chastotaning oktava chizigi shovqining yo’l kuysa bo’ladigan meyori
belgilangan.
Oktava chizigi - tovushlar chastotasining yukorisiga pastkisidan ikki marta kiymatga
teng bo’lgan intervalidir, ya’ni
(5.2)
Shovqinlarni meyorlashtirishda urta geometrik chastotalarning kuyidagi oktava
chiziklari kabul kilingan: 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs.
Oktava chiziklarning urta geometrik chastotasi kuiydagi formula bo’yicha aniqlanadi:
(5.3)
Shovqinlar chastotasining spektri bo’yicha keng mintaqali (bunda tarkibida kup tovush
chastotalari bo’ladi, masalan, tukuv dastgoxidan chikayotgan shovqin) va tonal turlariga
ulinadi. Tonal shovqinlarda ma’lum ton aniq eshitilib turadi. Masalan, ventilyatorlardan
ajralib chikayotgan shovqin. Tonal shovqin keng polosali shovqinga nisbatan kishi
organizmiga kuprok salbiy ta’sir ko’rsatadi 
Shovqining turiga va uning ta’sir ko’rsatish davomiyligiga karab tovush bosimining
ruxsat etilgan darajalariga jadvalda keltirilgan tuzatishlar kiritiladi. 
Pilla tortish va ipak yigirish mashinalari ishlayotganda yuzaga keladigan ishlab
chiqarish shovqining jadalligi (dBA) kuyidagicha bo’lishi kerak: pilla tortish sexida-94-96;
yigiruv sexida -100-105; tukuv sexida -95-98.
Shovqinni ulchash va taxlil qilish xar xil tuzilishdagi shovqin ulchagichlar,
analizatorlar, uziyozar uskunalar, magnitofonlar hamda ossillograflardan foydalaniladi. 
Ulchash yo’nalish bo’yicha shovqinni ulchash usullarini nazorat va muxandis
usullariga ajratish mumkin. 
Nazorat usuli - asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarning sanitariya
talablariga mosligini tekshirish uchun qo’llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari
bo’lgan analizatorlar va shovqin ulchagichlardan foydalaniladi. 
Muxandis usuli - shovqin manbalarini tekshirish, uning paydo bo’lish sabablarini taxlil
qilish, shovqini sundirish vositalarini ishlab chiqish. Bu usulda ulchash uchun uchdan bir
oktavali tor polosali analizatorlar, yorug’lik nurlari hisoblash asbobi va boshka asboblar
ishlatiladi. 
Respublikamizda keng qo’llaniladigan turli xil shovqin ulchagichlar va shovqin spektri
analizatorining akustik ulchashlarni amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan texnik
ko’rsatkichlari 15-va 16 jadvallarda keltirilgan. 
5

---

“FT” hamda “Bryo’l va Kyer” firmalarida chiqarilgan asboblar aniqrok vibroakustik
ulchovlar doirasi kengdir. 
Ulchashni boshlaridan oldini xamma akustik asboblar graduslarga bulib chiqilishi
hamda standartlar, ulchovlar va ulchash asboblari bo’yicha davlat kumitasi tashkilotlarida
kamida uch yilda bir marta tekshirilib turishi kerak.