Ben Koen va Djerri Grinfild 1960 yillarning oxirida Bermingtonda (aqshning shimoli-harbida) maktabda birga o‘qishgan

Savollar:
1. Siz Preskott va Xiggins tomonidan kullanilgan amerikacha kadrlar siyosatini YAponiyada amalga oshirish munosabatlariga kanday karaysiz?
2. Bu yondashuvlarning asosiy farki nimada?
3. Agar siz YAponiyada mana shu bosh korxonaning vakolatchisi bulganingizda, Preskott va Xigginsning o‘zaro kelishmovchiliklarini qanday xal kilgan bulardingiz? Avvalam bor muammoga bir nechta echim toping, o‘ndan so‘ng maslaxat berishga xarakat qiling.


7. Keys - “Po‘lat importi”
1984 yili AKSH pulat importiga yangi kvotalar o‘rnatdi. Uning amal kilish muddati 1989 yildan 1992 yil 3 martgacha uzaytirildi, shu yul bilan xorij po‘latini etkazib berish butun bir AKSH buyicha 19,1% dan 20,26% ga kupaytirildi. Bu umumiy kvota barcha pulat etkazib beruvchi mamlakatlarni kungilli cheklashlar borasida aloxida uzaro kelishuvlar imzolashlarini talab kildi. Bu xolat kanday yuzaga keldi?
Ikkinchi jaxon urushining oxirlariga kelib pulat kuyish sanoati buyicha AKSH eng kudratli xisoblanardi va unga xech kim teng kelolmaydigandek edi. 1950 yilga kelib uglerodli po‘lat ishlab chikarish buyicha Amerika maxsulotlari dune taklifining 47% tashkil kildi. Birok, 80 yilning boshida bu kursatkich 10%gacha tushib ketdi va shu birlikda barkaror koldi, AKSH esa xakikiy pulat importeriga aylandi. AKSH pulat kuyish kompaniyalarining ta’kidlashlaricha import kursatkichlari chet el rakobatini pasaytiradi, bunga sabab pulatning kup kismi tayyor maxsulot sifatida mamlakatga kirishidir. 80 yillarda pulat kuyish sanoatida band ishchi o‘rinlari 200 va undan ko‘payib ketdi.
Rakobat xolatlarini kuchaytirishda duneda bir nechta faktorlar amal kiladi. Bu faktorlardan biri pulat ishlab chikarishda nisbatan yangi bulagan davlatlarda kushimcha ishlab chikarish kuvvatlarini tashkil etilishi bilan bilan boglik. Rivojlangan davlatlar ishlab chikarishda kuzlangan maksadlarga erishish uchun maxalliy zavodlarning urni bekies deb xisoblaydilar. Bu davlatlarda ishlab chikarishning yuksalishiga sabab, pulatning aloxida turlariga muljallangan texnologiyada ishlashning osonligi keng tarkalganligidir. Bularning ustunliklarini xisobga olib, kup mamlakatlar pulat ishlab chikarishda boshka xil rivojlanish loyixalarini, jumladan pulat eritish zavodlarini kurish eki chet eldan moddiy erdam olish orkali qurish, chikarishga xarakat kilishdi. 70 yillarda bu tarmok buyicha ishlab chikarish kuvvatlarini maksimal kengaytirilishi “uchinchi dune” mamlakatlarida buldi. 80 yillarda Braziliya va Janubiy Koreya pulat eritish buyicha duneda 10 va 18 urinlardan 6 va 8 uringa chikib olishdi. AKSH, Evropa va YAponiyada ortikcha kuvvatlarning mavjudligi pulat erituvchilarni uz ishlab chikarish kuvvatlarini kiskartirishga majbur etdi.
Pulat sanoatida doimiy va yukori xarajatlarni xisobga olib, rakobatga ta’sir kiluvchi ikkinchi faktor – bu dune pulat sanoatining katta kismi davlatga tegishli ekanligidir. Kuzatuvchilarning ta’kidlashlaricha davlat pulat erituvchi firmalari uz xarajatlaridan kat’iy nazar uz faoliyatlarini davom ettirardilar, masalan Fransiyada bandlikni tashkil kilish talabi ta’siri ostida siesiy jixatdan davlat tashkilotlarida ishlab chikarishni kiskartirish juda kiyin bulgan. Eksport bozorlaridan esa ishlab chikarishning katta xajmini saklab koluvchi kurol sifatida foydalanilgan. Ispaniya va Argentina davlat kompaniyalari uzlarining katta yukotishlari xakida xabar berishlariga karamay maxsulotlarini past baxoda eksport kilishni davom ettirganlar. Davlat tomonidan tashkilotlarga tugridan tugri egalik kilishga ko‘rsatilgan ko‘shimcha erdam, ya’ni solik imtiezlari, kayta tashkillashtirish dasturlari, uzok muddatli ssudalarning past foizlarda berilishi va ekologik talablardan voz kechilganligi amerika pulat ishlab chikaruvchilarining ba’zi bir xorijiy ishlab chikaruvchilarga nisbatan samarasiz xolatga kelib qolganligi ta’kidlangandi.
Xorijiy pulat ishlab chikaruvchining AKSH ichki bozorlarida muvaffakiyatli rakobatlasha boshlaganligiga boshka bir kator faktorlar ta’sir kildi. Va bu faktorlardan biri-texnologiyadir. Amerika firmalari uzlarining yangi zavodlarini boshka davlatlardagidek etakchi urinda turishini ta’kidlaganligi bilan, pulat ishlab chikaruvchi zavodlarning urtacha faoliyat muddati ba’zi davlatlarda AKSH zavodlariga nisbatan kam, shundan kelib chikib ularda ishlab chikarish unumdoroligi yukori buladi. Misol uchun pulat chikindi pechning xizmat kilish muddati 25 yil deb kabul kilingan. Lekin 1982 yili bu kursatkich amerika zavodlarida 41%ga, YAponiyada esa 2% ga oshgan. 1958 yilda yapon ishchilaridan soatiga 36 kishidan ishlashni talab kilindi, bu kursatkich amerika zavodlarida 12 kishi/soat edi. 1975 yil YAponiyaning ishlab chikarishi kuvvati Amerika bilan tenglashdi, 1983 yilga kelib esa Amerikadan oshib ketdi. Xatto bir safar Amerika firmalari uz ishchilariga mexnat shartnomalaridagi xar xil tamoyillardan voz kechish sharti bilan maoshlarini oshirish xakida kafolatlar berishgan. Bu esa metallurglarning amerika ishchilariga nisbatan xar kanday kayta ishlovchi tarmoklardan xam kuprok xak olishlariga olib keldi. Ammo tarmoklardagi xolat 1982 va 1988 yillar orasida amerika kompaniyalarini ish xakini kutarishlarini tuxtatishga olib keldi. 1987 yil Kasaba uyushmasi va USX kompaniyasining kelishuviga binoan ish xaki kamaytirgandi.
Keyingi faktor ishlab chikarishni yulga solishga karatiladi. Kupchilik amerika zavodlari bundan 10 yil oldin shtatlarning chegarisi Buyuk Kullar oldiga kurilgan. Va bunday joylashishi xom ashe va tayer maxssulotlarni ishlab chikaruvchilarga etkazishda transport xarajatlarini kamaytirdi. Ammo bugunga kelib agar firmalar nisbatan arzon Braziliya temirlaridan foydalanishni xoxlashsa va uz maxsulotlarini AKSHning janubiy va garbiy sanoati rivojlanaetgan markazalariga sotishni boshlasalar, bu xudud eng samarador xudud bula olmaydi. YAponiya AKSHga pulat importi buyicha etakchilardan xisoblanib uzining ishlab chikarish kuvvatlarini chukur suvli portlarda joylashtirmokda. YApon rivojining sababini xom asheni sotib olishning tugri va anik yulni tanlaganliklarida kurish mumkin, xatto u import kilayotgan takdirda xam. SHunga karamasdan YAponiya Tayvan va J.Koreyadan borgan sari kuprok pulat import kilmokda, chunki u erda urtacha ishchi kuchi va yangi zavodlar arzon xisoblanadi. Bugungi kunda J.Koreyaning “Poang ayron end stil” kompaniyasi pulat sanoatida dune buyicha eng samarali xisoblanadi. Vaxolanki, J.Koreyalik metallurg xam YAponiyalik metallurgning ish xakisini oladi.
O‘z-o‘zidan ravshanki, maxalliy xarajatlar va olib kelingan pulatni ishlab chikarishga ketgan xarajatlarni koplash uchun yirik investitsiyalar va amerika metallurgiya sanoatini tarkiban kayta kurish zarurdir. AKSHda metallurgiya tarmogining namoendalari bunday investitsiyalarning kam daromadliligini va tarmoklarning istikbolsiz rivojlanaetganliklaridan shikoyat kilganlar. USSTEEL kompaniyasi MARATHON OILni uziga biriktirgan vaktda mablag yukligi kupgina analitiklar tomonidan tankid ostiga olinadi. USXning raisi tankidchilarga kuyidagicha javob beradi:
“Pulat kuyish zavodini kayta kurish? Nima uchun? YAna zanglab utirish uchunmi?” Tankidchilar shu tarmok boshkaruvchilarini pulni kerakli ishlarga ishlatish urniga keraksiz narsalarga sarflaganliklarini xam ayblab chikishdi.
Oltita chorali javoblar, AKSHning pulat erituvchi kompaniyalariga kandaydir umid bagishladi. Birinchi chora, minizavodlarga utish buldi. Minizavodlar bozorlarga juda yakin joylashgan va u erda eng yangi texnologiya mavjud bulib maxsus tovarlar ishlab chikariladi. Misol kilib NUCOR firmasini olish mumkin. Va bu zavodlarning kuvvati 80 yillarning oxirlariga kelib maxsulot ishlab chikarish buyicha butun amerika ishlab chikarishini 25%ni tashkil kildi. Bundan tashkari, ular AKSH uchun kerakli bulagn maxsulotlarni ishlab chikarishga utishdi, masalan avtomobil sanoati uchun pulat listlari.
Ikkinchi chora esa, xorij metallurgiya firmalarining ta’siri buldi. YAponiyaning NIPPON KOKAN va KOBE STEEL kabi firmalari amerika sanoat tashkilotlarining aksiyalarini sotib olishi eki amerika bilan kushma korxonalar tuzishiga olib keldi. SHu yul bilan chet elliklar uz imkoniyatlarini tugri amerika firmalari bilan rakobatlashmasdan yangi texnologiyalarga yunaltirdilar.
Uchinchi chora amerika sanoatchilarining pulat yarim fabrikatlarini xorijdan sotib olishlari edi, bu esa ishlab chikarishning asosiy etapida xarajatlarni kamaytirardi. Masalan, Koreyaning “Poang” firmasi AKSHning “USX” kompaniyasi bilan kushilishi.
Turtinchi chora, firmalarning ichki tarmoklarining kushilishi buldi. Maksad shundaki, assortimentlarni kengaytirish va ishlab chikarish xajmini saklagan, rakobatbardoshligi pastrok zavodlarni epilishi edi. Misol tarikasida, “Republic Steel” va “LTV” ning kurilishini aytish mumkin.
Beshinchi chora, pulat bilan boglik bulmagan faoliyatlar bekor kilindi va eskirib kolgan pulat kuyish kuvvatlarining likvidatsiyasidir. Bu usuldan “Bethlehem” va “Inland” foydalandilar.
Oxirgi chora esa, pulat sanoatining chegaralaridan chikishi va farklanishidan iborat edi. Ayni paytda, “ARMKO” va “USX” dunedagi eng yirik pulat kuyish kompaniyalarining asosiy faoliyatlari pulat bilan boglik emas, xattoki, 90 yillarda “USX” uzining faoliyatini bu soxada butunlay tuxtatish xakida kurib chikkan. YAponiyaning 5ta yirik kompaniyalari esa yangi tarmokka utishni boshlaganlar.
AKSHning pulat sanoati bu xarakatlarga karamasdan, uz faoliyatini davom ettirdi. Lekin AKSHdagi pulat xaridorlari kvota bilan birgalikda ishlab chikarish kuvvatini pasaytirilsa, kerakli darajada pulat sotib olmasliklarini va pulatning sifati pasayishini ta’kidlashgan.