Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti ximiya-texnologiya fakulteti

Nikeldin’ birikpeleri
Nikel diftorid, NiF2 - jasil-sarg’ish tetroganal reshyotkali kristall zat. Suyiqlaniw temperaturasi 1452°C,tig’izlig’I 4,72g/sm3.gigroskopik ,suwda jaqsi eriydi.Suwli eritpelerinen jasil ren’li geksagidrat NiBr2*6H2O halinda ajiralip shig’adi.NiO ,NiCl2 yaki nikeldin’ basqa birikpelerine ftor ta’sir ettirip alinadi.Ximiyaliq reaikciyalarda katalzator , tok ko’zlerinde katod ,lazer materiallarinin’ komponenti sipatinda qollaniladi.
Nikel triftorid - NiF3-KHF2 eritpesin elektroliz qiliwda rozoviy ren’li qaldiq ko’rinisinde payda boladi. Ku’shli oksidlewshi , suwda idirap, odan kislorod ajiralip shig’adi.

1. 
   NiF2*24H2O=NiF2+4H2O
   
2. 
   NiF2+2NaOH=Ni(NO)2↓+2NaF+H2O
   
3. 
   NiF2+6(NH3*H2O)=[Ni(NH3)6]F2+6H2O
   
4. 
   NiF2+H2=Ni+2HF (600°C)
   
5. 
   NiF2+MF(kons)=(MNi)F3↓ (M=Li,Na,K,Rb,Cs)
   
6. 
   2NiF2+3K(HF2)=(KNi)F3+K2[NiF4]+3HF (800°C vacuum)
   
7. 
   2(MNi)F3+F2+4MF=2M3[NiF6] (fiol) (600°C M=Li,Na,K)
   

Nikel dixlorid NiCl2 - jasil ren’li trigonal reshyotkali birikpeler.Suyiqlaniw temperaturasi - 1009°C,tig’izlig’I 3,54g/sm3.Suwda jaqsi eriydi.Nikellewde nikel untag’in aliwda, katalizator sipatinda, sondayaq termosezgir boyawlar aliwda qollaniladi.

1. 
   NiCl2*6H2O=NiCl2+6H2O (175-250°C)
   
2. 
   NiCl2+6H2O=[Ni(H2O)6] +2Clˉ (pH<7, sm865 sm3)
   
3. 
   NiCl2+H2SO4=NiSO4+2HCl↑
   
4. 
   3NiCl2+8HNO3=3Ni(NO3)2 +3Cl2↑+2NO↑+4H2O
   
5. 
   NiCl2+NaOH=NiCl(OH)↓+NaCl
   
6. 
   NiCl2+2NaOH=Ni(OH)2↓+2NaCl
   
7. 
   NiCl2+6(NH3*H2O)=[Ni(NH3)6]Cl2 +6H2O
   
8. 
   NiCl2+H2=Ni+2HCl (400-500°C)
   
9. 
   2NiCl2+O2=2NiO+2Cl2 (700°C)
   
10. 
    NiCl2+F2=NiF2+Cl2 (150-400°C)
    

Nikel dibromid NiBr2 -sarg’ishqon’ir trigonal reshyotkali kristall birikpeler.Suyiqlaniw temperaturasi 963°C ,tig’izlig’I 5,45g/sm3.Gigroskopik suwda jaqsi eriydi. Suwli eritpelerinen jasil ren’li geksagidrat NiBr2*6H2O halinda ajiralip shig’adi.
Nikel diyodid NiI2 - polatt kibi ku’lren’ yaki qaramtir ,trigonal kristall reshyotkali birikpeler. Suyiqlaniw temperaturasi 797°C , tig’izlig’I 5,83g/sm3. Gigroskopik suwda jaqsi eriydi. Nikel bromid ha’m nikel diyodid katalizator sipatinda ken’ qollaniladi.
Nikel oksidlerinen tek g’ana nikel monooksid,NiO haqqinda isenimli mag’luwmatlar bar.Aliniw usilina qarap ash jasil ren’nenn toq jasil ren’ge deyin o’zgeredi. a ha’m R-formalari bar.Ku’shsiz tiykarli qa’siyetke iye.Suwda erimeydi. 2 valentli nikel duzlarin 1000-1100 gradusta qizdiriw joli menen alinadi.

1. 
   NiO+7H2O=[Ni(H2O)6]+2OH
   
2. 
   NiO+2HCl=NiCl2+H2O
   
3. 
   NiO+H2SO4=NiSO4+H2O
   
4. 
   NiO+2HNO3=Ni(NO3)2+H2O
   
5. 
   NiO+2NaOH=Na2NiO2+H2O
   
6. 
   NiO+BaO=(BaNi)O2
   
7. 
   NiO+6(NH3*H2O)=[Ni(NH3)6(OH)2]+5H2O
   
8. 
   NiO+H2=Ni+H2O (200-400°C)
   
9. 
   NiO+C(koks)=Ni+CO (300-400°C)
   
10. 
    2NiO+SiO2=Ni2SiO4 (1200°C)
    

Nikel karbonat , NiCO3 - jasil (tig’izlig’I 4,39g/sm3) yamasa sari (tig’izlig’I 4,6g/sm3) ren’li kristall birikpeler. 300°C –tan joqari temperaturada idiraydi.Keramika ha’m shisha islep shig’ariwda qollaniladi.
Nikel nitrat , Ni(NO3)2 - kub singoniyali jasil kristall bolip esaplanadi. Qizdirilg’anda a’weli 200-250° ta Ni(NO2)2 ge shekem , son’inan 300-350° de NiO aylanadi. Nikelli katalizator aliwda , ren’li keramika islep shig’ariliwda qollaniladi.

1. 
   2Ni(NO3)2=2NiO+4NO2+O2 (500°C)
   
2. 
   Ni(NO3)2=Ni(NO2)2+O2 (150°C,vak)
   
3. 
   4{Ni(NO3)2*6H2O}=4NiO(OH)+8NO2+O2+22H2O (100-140°C)
   
4. 
   2{Ni(NO3)2*6H2O}=2NiO+4NO2+O2+12H2O (300°C)
   
5. 
   Ni(NO3)2+6H2O=[Ni(H2O)6]+2NO3ˉ
   
6. 
   Ni(NO3)2+2NaOH=Ni(OH)2↓+2NaNO3
   
7. 
   Ni(NO3)2+NH3*H2O=Ni(NO3)OH↓+NH4NO3
   

Nikel sulfat NiSO4 -romb ta’rizli ashiq sari ren’li kristall zat.Tig’izlig’I

3,65g/sm3,suwda jaqsi eriydi.Hawadan izg’arr jutip jasil ren’ge kiredi.
Suwdag’I eritpelerinen romb ta’rizli a’jayip ko’riniske iye suliw tuz nikel
kuporosi NiSO4*7H2O halinda ajiralip shig’adi. Taza nikel aliwda , galva-
notexnikada , metallardi nikellewde qollaniladi.
2NiSO4=2NiO+4SO2+O2
NiSO4*7H2O=NiSO4+7H2O
2NiSO4+H2O=2Ni(katod)+O2(anod)+2H2SO4

Nikel sulfat kuporosi.

Nikel altingu’girt penen NiS, NiS2, Ni2S2, Ni3S4, Ni6S5, Ni7S6 siyaqli sulfidler payda etedi. Nikel sulfidleri ta’biyatta millerit -NiS.Xizlevudit - Ni3S2 , godlevskit Ni7S6, polidimit Ni3S4, voesit NiS2 ko’rinisinde ushiraydi.Pentlandit , milleritli rudalar nikel islep shig’ariwda shiykizat bolip esaplanadi.NiS,Ni3S2 - gidrogenizaciya ha’m degidrogenizasiya katalizatorlari,NiS2 - organic sintezde katalizator sipatinda qollaniladi. Nikel CO2 menen ushiwshan’ suyiq birikpe -nikel tetrakarbonil Ni(CO4) payda etedi. Bul zat qizdirilg’anda nikel ajiralip shig’adi.

1. 
   NiS+2HCl=NiCl2+H2S
   
2. 
   NiS+8HNO3=NiSO4+8NO2+4H2O
   
3. 
   2NiS+2H2O=(NiOH)2S+H2S
   
4. 
   2NiS+3O2=2NiO+2SO2
   
5. 
   NiS+S=Ni(S)2
   
6. 
   2NiS+2CO=2Ni+CO2+CS2
   

Sanaatta basqa metallar menen aralaspalar halinda isletiledi.Mis,temir,xrom ha’m basqa elementlerdin’ nikelli birikpeleri korroziyag’a shidamli joqari mexanik, magnit, elektr qa’siyetke iye.Sonin’ ushin nikel atom reaktorlari qurilisinda isletiledi.Nikeldin’ ko’p bo’legi akkumlyatorlar , korroziyag’a shidamli qaplamalar ,qubirlar islep shig’ariwg’a sariplanadi.
Nikel organizm ushin ziyanli mikroelementlerden esaplanadi.O’simlik quraminda 5*10ˉ⁶%, qurg’aqliqtagi haywanlar organizminde 1*10ˉ⁶% nikel boladi.Nikel argizana fermentin aktivlestiredi ha’m oksidleniw reakciyasina ta’sir ko’rsetedi.
Juwmaqlaw
Uliwma ximiya sanatinda nikel elementinin’ a’hmiyeti ju’da u’ken bolip esaplanadi. Onin’ birikpeleri ju’da ko’p tarawlarda kerekli shiykizat.Alimlar, nikeldin’ jer ju’zinde temirden keyin tarqalg’an element ekenligine isenim bildirgen. Nikel ha’m onin’ birikpeleri kanserojenik bolip esaplanadi. Nikel birikpelerin dem aliw ha’m o’kpe ragi ha’m su’rinkeli bronxitke alip keliwi mu’mkin. Adamlar nikelden paydalanbasa da , o’simlikler ushin ju’da’ za’ru’r ha’m ta’biyiy ra’wishte miywe, paliz o’nimleri ha’m jan’g’aqlarda ushiraydi.
Paydalanilg’an a’debiyatlar.

1. 
   Parpiev Nusrat Azamovich, Raximov Xakim Raximovich, Muftarov Asqar Gaynutdinovich << Anorganik kimyo >> nazariy sirlari << Узбекистон>> -2000.
   

2. 
   Q.Ahmerov, A. Jalilov, R.Sayfutdinov << Umumiy va anorganik kimyo >> Toshkent << Узбекистон>>- 2003.
   

3. 
   X.R.Rahimov << Anorganik kimyo >> O”qituvchi nashriyoti
   

Toshkent – 1974 j.

4. 
   Ziyonet.uz.
   

5. 
   Chemport.ru.