Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti biologiya fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

3.Ekologik nazorat va ekologik ekspertizaning huquqiy holati.

Xar bir fan soxasi shu jumladan ekologiya xukuki Fani ijtimoiy 
munosabatlarni tartibga solish jaraёnida uz yunalishlari yani tamoyillariga ega 
bulib, uz navbatida xar bir fan soxasining maksad va vazifasidan kelib chikadi. 
Ekologiya xukukining tamoyillari tabiat jamiyat tizmidagi uzaro munosabatlar 
yunalishi chegaralarini belgilab berishda ekologik xukukiy mexanizmning 
barkarorligini kafolatlashda va konunchilik koida talablarining ekologik 
munosabatlarini tartibga solish tartibini belgilashda muxim axamiyatga egadir. 
Bizga malumki ekologiya xukuki tabiat bilan jamiyatning urtasidagi uzaro 
munosabatlarni xukukiy tartibga soladi. Shu jumladan tabiatning inkor etib 
bulmaydigan konuniyatlari va xarakatlarining tartibga soluvchi davlat 
konunlari mavjud. Ekologik xukukiy tamoyillarning asosiy vazifasi shundan 
iboratki konuniyatlarning ustuvorligini tan olgan xolda jamiyat azolarining 
tabiatga bulgan xarakatlarni ilmiy asoslangan xolda yunaltirishdan iborat.
Tabiat va jamiyat urtasidagi uzaro munosabatlar juda xilma – xil bulganligi 
uchun ekologiya xukukining tamoyillarini kuyidagi bulishimiz mumkin.
1. Davlat va xukukning umumiy tamoyillari.
2. Atrof tabiiy muxitni muxofaza kilishga oid tamoyillar.
3. Tabiiy resurslardan okilona foydalanishga karatilgan tamoyillar.
Ekologiy xukuki tizimining soxasi sifatida ekologiya munosabatlarni tartibga 
solishda davlat va xukukning kuyidagi tamoyillaridan foydalaniladi.
• Konuniylik
• İjtimoiy, adolat.
• Oshkoralik.
Shaxslarning xukuk va burchlarining birligi va boshkalar. Atrof tabiiy muxit 
barkarorligini taminlash va muxofaza kilishning tamoyillari kuyidagilarni uz ichiga 
oladi. Biosfera va ekologiya tizimlari barkarorligi xozirgi va kelgusi avlodning 
genetik fondini saklash fukarolarning xaёt uchun kulay tabiiy muxitga ega bulish 
xukukini taminlash. Jamiyatning ekologik siёsiy iktisodiy va ijtimoiy 
manfaatlarini uygunlashtirish. Tabiatni muxofaza kilish chora – tadbirlarining 
tabiiy resurslardan foydalanish tadbirlaridan ustuvorligini tan olish.
• tabiiy resurslar xolatini tiklash majburiylishi.
• Ekologiya espertizasini utkazishning majburiyligi, tabiiy resurslardan
fakat ilmiy asoslangan xolatlardan okilona foydalanishning zarurligi, er 
osti va er usti boyliklari, usimlik va xayvonot dunёsi maxsulotlari
foydalanganlik uchun xak tulash kishlok xujaligiga muljallangan eralrning 
ustuvorligi, tabiiy resurslar kadastrining yuritish majburiyligi va boshkalar.
Tabiat va jamiyat urtasidagi uzaro munosabatlar davlat va ekologik 
funktsiyasi Ushbu tamoyillar asosida va doirasida amalga oshirilib tabiiy 
resurslardan okilona foydalanishga xizmat kiladi.  Ekologiy xukuki uz predmeti
yunalishlariva vazifalariga bulgani kabi uz usullariga ega bulib, Ushbu usullar 
tabiat va jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar xolatiga tasir eti shorkali katta 
axamiyatga ega. Xozirgi paytda ekologik munosabatlar katnashaёtgan jismoniy va yuridik shaxslar xatti-xarakatlarini tugri yunaltirish uchun turli usullar kulami
ortib bormokda. Ekologik xukukiy munosabatlar tizimida usullardan foydalaniladi.
1. Ekologizatsiyalashtirish 
2. Mamuriy xukukiy.
3. Fukroviy xukukiy.
Ekologizatsiyalashtirish 
usuli bugungi kunda jamiyat xaёtining siyosiy 
ijtimoiy iktisodiy manaviy jabxalariga tobora kirir borib tabiat konuniyatlarining 
ustuvorligini taminlash uni muxofaza kilish chora tadbirlari ishlab chikarish 
jarayoniga kullanilishi soglom ekologik muxitga erishish zaruriyatini oldimizga 
kuymokda. Ushbu usul orkali shaxs davlat va jamiyat xaёtining barcha 
jabxalarining ekologik koida va talablar asosida olib boirishini takazo etadi. 
Mamuriy xukukiy usul davlat va xukukning muxim usullaridan biri bulib 
davlatning majburlov chora – tadbirlarining kurranilishi namoyon buladi.
Ekologik xukukda bu usul keng kullanilib atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish 
tabiiy resurslardan okilona foydalanish ekologik koida talablarini belgilanishi
barcha koidani buzganlik uchun javobgarlik chora tadbirlarning kullanilishida 
katta axamiyatga ega.
Fukaroviy xukukiy usul ekologiya xukukida tobora rivojlanib boraёtgan
usul sifatida bevosita ekologik xukukiy munosabatga ishtirokchilarning kengligi, 
mulkning daxlsizligi moddiy ragbatlantirish tabiatni muxofaza kilish chora – 
tadbirlarini kullanilishida namoёn buladi. Ekologiya xukuki tabiat va jamiyat 
tizimidagi murakkab munosabatlarni tartibga soladi. Buning uchun xam turli
tushunchalar toifalar keng kullanilib ekologik xukukiy koida talablarini 
kullanilishi va mazmunini ochib beradi. Ekologik xukukiy munosabatlar tizimi 
urganish oson bulishi uchun uziga xos institut toifa va nazariy koidalar majmuini 
birlashtirgan xolda ekologik xukuki uz tizimiga ega. Ekologik xukukning tizimi 
ekologik munosabatlarni tartibga solishdagi axamiyati va mazmuniga kura asosiy 
institut toifa masalalarining malum tartibda joylashishidir. Biz murakkab
ekalogik xukukiy munosabatlar yunalishlariga taxlili kilish va urganishni
engillashtirish maksadida ekalogiya xukuki tizimini ikkki kismga bulib 
urganamiz.
Ekalogiya xukukining umumiy kismi. Tabiat va jamiyat urtasidagi uzaro 
bogliklik. Tabiiy resurslarga nisbatan mulk xukuki. Ekalogiya nazorati va
ekalogik ekspertizaning xukukiy xolati.
Ekalogik konunchilikni buzganlik uchun 
javobgarlik kabi mavzularni uz ichigo olib tabiatni muxofaza kili shva ulardan 
foydalanishning ilmiy nazariy jixatlari, umumiy ekalogik xukukiy koidalarni 
belgilaydi. Maxsus kismi esa tabiiy resurslardan okilona foydalanish va 
muxofaza kilish Bilan boglik kuyidagi erlarni muxofaza kili shva ulardan 
foydalanishni xukukiy xolati. Suv resurslarini muxofaza kili shva ulardan
foydalanishni xukukiy xolatini aniklash. Er osti boyliklarining xukukiy xati
usimlik dunёsidan foydalanish va muxofaza kilish xukukiy kilishning xukukiy 
xolati. Atmosfera xavosini muxofaza kilishning xukukiy xolati. Aloxida 
muxofaza etiladigan xududlarning ukukiy xolati. Atrof tabiiy muxitni xalkaro
xukukiy muxofaza kilish kabi xar bir tabiat obektining xukukiy xolatini kamrab 
oluvchi maxsus axamiyatdagi ekalogik xukukiy koidalarni uz ichiga oladi. 
Ekalogiya ekspertizaning asosiy prinsiplari kuyidagilardan iborat.
Konuniylik. Ekalogik ekspirteza Uzbekiston Respublikasining 
Konstitutsiyasidagi moddalar Bilan ish olib bordilar.
Asosliligi. Biron narsaga asoslangan xolda ish olib boriladi. Ekalogik
xavfsizlik talablarini xisobga olishning majburiyligi xar kanday 
rejalashtirilayotgan xujalik faoliyatining ekalogik xavfsizligi. Xujalik va boshka xil faoliyatning atrof tabiiy muxitga va fukorolar sogligiga tasirini baxolashning komplektliligi. Shuning uchun ekkalogik ekspertiziya muxim va murakkab amaliy va xukukiy faoliyati turi sifatida kuyidagi umumiy tamoillar asosida amalga oshiriladi. Konuniyligi, ekalogik ekspertizaning mustakilligi, oshkoraligi, ilmiy texnikaviy asosligi, ekalogik xavfsizligini xisobga olishning majburiyligi.
Demak, ekalogik ekspertiza Fani faoliyati natijasida ekalogik 
xavfsizlikning yoki inson xavfsizligiga erishamiz. Ekspertiza obekti sifatida 
karalayotgan loyixalarga baxo berishda atrof tabiiy muxit barkarorligi axolining
sogligi va xayotiga tasir kursatuvchi omilarga etibor berish ustunligini nazarda
tutudi. Ekspertiza natijalar tugri okilona bulishi uchun biologik, kimyoviy, fizikaviy 
texnologik demografik agroekologik iktisodiy va boshka jabxalardagi bilimlarni jamlagan xolda keng kamrovli mexnat maxsuli bulishi va tekshirilaёtgan obektga 
nisbatan real obektiv baxo berish kerak. Ekologik muxim tamoyillaridan biri 
sifatida ushbu jaraёnda nodavlat – notijorat tashkilotlari ekologik ekspertizaning
ommaviy va adolatli bulishini taminlaydi. Ekologik ekspertizaning Ushbu 
tamoyillari katiy rioya etilgandagina xar bir obektivga nisbatan xolisona, adolatli, 
konuniy, mustakil va obektiv xulosa berish mumkin. ekologik ekspertiza 
jaraёnida turli shakllardagi kuyidagi usullardan foydalanilgan xolda kuzda 
tutilgan maksadga erishildi. Malumot tuplash ekspertizadan utaёtgan muayyavn 
obektga tegishli bulgan barcha axborot malumotlarni yigish va tuplash.
Ekologiya nazorati-atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik havfsizlikni ta’minlash qoida talablarini barcha vazirlik, davlat qo`mitalari va idoralari, korxonalar, tashkilotlar, muassasa, mansabdor va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishini tekshirish, tabiiy muhit holatini o`rganish va kuzatish, chora-tadbirlarni qo`llash bilan bog`liq siyosiy huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy chora-tadbirlar yig`indisini o`z ichiga oladi.
Ekologik nazoratning asosiy maqsadi atrof tabiiy muhit barqarorligini saqlashdan iborat bo`lib, davlat organlari va jamoat tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirgan holda olib borilishini taqozo etdi.
Ekologik nazoratning vazifalari;-atrof tabiiy muhit holatini hamda xo`jalik yuritish va boshqa faoliyat ta’siri ostida unga bo`ladigan o`zgarishlarni kuzatib borish -atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrof tabiiy muhitni sog`lomlashtirish, tabiatni muhofaza qilishga doir qonunlar talablari va atrof tabiiy muhit sifatining normativlariga rioya etish borasidagi dasturlar hamda ayrim tadbirlar bajarilishini tekshirish.
Ekologik nazorati murakkab jarayonni o`z ichiga oladi va turli xil chora tadbirlar tizimini amalgam oshiriladi:
-atrof tabiiy muhitda bo`ladigan o`zgarishlarni kuzatish,axborot jamlanmasini shakllantirish;
-atrof tabiiy muhit holatiga antropogen ta`sirlarni o`rganish;
- ishlab chiqarish va xo`jalik yuritish jarayoning barcha jabhalarida ekologik qonunchilik qoida-talablariga rioya etilishini tekshirish;
- ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatini amalgam oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan profilaktik chora- tadbirlarning belgilangan amalgam oshirilishini tekshirish;
-tabiiy resurslardan foydalanish bo`yicha ruxsatnomalar berish;
-‘kologik qoida talablarni buzgan yuridik va jismoniy shaxslarni aniqlash, ogohlantirish, javobgarlikka tortish;
-aholi orasida ekologik qonunchilik qoida-talablarni targ`ib va tashviqot qilish va boshqalar.
Ekologiya nazorati bilan bog`liq murakkab faoliyatini olib borshda ekologiya nazorati sub’ektlari tomonidan quyidagi asosiy tashkiliy-huquqiy usullar qo`llaniladi.
1. Kuzatish- atrof tabiiy muhitda bo`ladigan o`zgarishlarni o`rganish va ma’lumotlarni to`plash.
2. Umumlashtirish- atrof tabiiy muhit holatiga zararli va havfli ta’sirlarni aniqlash, tahlil qilish asosida ma’lumotlarni tasniflash.
3. Baholash-antropogen faoliyat ishlarining zararli, havfli va noqonuniyligini aniqlash.
4. Ruxsatnoma berish-yuridik va jismoniy shaxslarga yer, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi, yer osti boyliklari va atmosfera havosidan foydalanish uchun litsenziya berish.
5. Ogohlantirish, cheklash va to`xtatish-ekologik havfli va zararli xo`jalik va boshqa faoliyatni cheklash, vaqtincha to`xtatib qo`yish va bekor qilish.
6. Javobgarlikka tortish-ekologik qoida talablarini buzgan, yuridik va jismoniy shaxslarga nisbatan ma’muriy-huquqiy javobgarlik choralarini qo`llash.
Ekologiya nazorati ekologik-huquqiy mexanizmning muhim tarkibiy qismi sifatida atrof tabiiy muhit barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
2. Ekologiya nazorati tizimi O`zbekiston Respublikasi ,,Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi qonunning 29-moddasiga asosan quyidagi tarribiy qismlardan iborat:
1)Atrof tabiiy muhit holatini kuzatib boorish davlat xizmati;
2)Davlat ekologiya nazorati;
3)Idoraviy ekologiya nazorati;
4)Ishlab chiqarish ekologiya nazorati;
5)Jamoatchilik ekologiya nazorati;
Atrof tabiiy muhit holatini kuzatib boorish davlat xizmati muhim ahamiyatga ega bo`lib, tabiatda bo`ladigan fizikaviy, kimyoviy-biologik,gidrologik, seymologik va boshqa o`zgarishlarni kuzatish,ma`lumot to`plash, yer, suv,o`simlik va hayvonot dunyosi, er osti boyliklari va atmosfera havosi hamda aholi hayoti va sog`lig`iga xavfli va zararli ta`sir etuvchi omikkarni o`rganish,atrof tabiiy muhitda bo`ladigan o`zgarishlarni davlat organlari va keng aholi qatlamlariga yetkazish kabi faoliyatini o`z ichiga oladi.
Davlat ekologiya nazorati - atrof tabiiy muhitni , tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, aholining ekologik havfsizligini ta’minlash qoida-talablarini barcha vazirlik, davlat qo’mitalari, idoralar, yuridik shaxslar, mansabdor shaxslar va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishi yuzasidan maxsus vakolatli organlarning tekshirish va choralarni ko`rish bilan bog`liq faoliyatini o`z ichiga oladi.
“Tabiatni muhofaza qilish sohasida”gi davlat nazorati, davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari, maxsus vakolatli davlat idoralari tomonidan amalgam oshirilad.
-O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi
-O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi;
-O`zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo`mitasi
-O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi
- O`zbekiston Respublikasining sanoat va konchilik nazorati agentligi maxsus vakolatli davlat organlari hisoblanadi.
Ekologiya sohasida Idoraviy nazorat-barcha vazirlik, davlat qo`mita va idoralarda ushbu faoliyat bilan maxsus shug`ullanuvchi ekologiya xizmati tuzilmalari mavjud bo`lib, tetishli bazirlik ichki tizimi doirasida tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan foydalanish jarayonining ekologik qoida-talablariga mosligini kuzatish, tekshirish, chora-tadbirlarni belgilashdan iboratdir.
Ekologiya sohasida Ishlab chiqarish nazorati- Idoraviy nazorat bilan chambarchac bog`liq bo`lib, Ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatini okib borayotgan korxona, muassasa, tashkilotlarda olib boriladi.
Ekologiya sohasida jamoat nazorati –jamoat birlashmalari, mehnat jamoalari, siyosiy partiyalar, turli uyushms va jamiyatlar, fuqarolar tomonidan amalgam oshiriladi.
Ekologik ekspertiza- ekologik huquqiy mexanizmning tarkibiy qismi sifatida atrof tabiiy muhitning barqarorligini saqlash, tabiiy boyliklardan unumli va samarali foydalanish va aholining ekologik havfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir.
Ekologik ekspertizaning huquqiy holati konstitutsiyaviy qoidalarda, O`zbekiston Respublikasi ,,Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi, ,, Ekologik ekspertiza to`g`risidagi qonunlarda, O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi, O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligining ekologik ekspertizani o`tkazish tartibi to`g`risidagi me’yoriy hujjatlarida belgilangan.
O`zbekiston Respublikasi, Ekologik ekspertiza to`g`risida”gi qonunning 3-moddasiga asosan ekologik ekspertiza qo`yidagi maqsadlarda o`tkaziladi;
-mo`ljallanayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyatni amalgam oshirish to`g`risida qaror qabul qilinishidan oldingi bosqichlarda bunday faoliyatning ekologik talablarga muvofiqligini aniqlash;
-atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo`yicha nazarda tutilayotgan tadbirlarning etarliligi va asosliligini aniqlash;
-rejalashtirilayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo`jalik va boshqa hil faoliyat atrof tabiiy muhit holatiga va fuqarolar sog`ligiga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin bo`lsa, bunday faoliyatning ekologik havfsizlik darajasini aniqlash.
Ekologik ekspertizaning eng asosiy vazifasi atrof tabiiy muhit va aholining hayoti va sog`lig`iga havfli va zararli ishlab chiqarish va xo`jalik ob’ektlarining ta’sirlarini oldini olish, bartaraf etish bilan bog`liq preventiv chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir.
Ekspertiza ob’ekti sifatida qaraliyotgan loyihalarga baho berishda atrof tabiiy muhit barqarorligi, aholining hayoti va sog`lig`iga ta’sir ko`rsatuvchi omillarga e’tibor berish ustunligini ko`zda tutadi.
Navbatdagi tamoyil ham ekologik ekspertizasining o`ziga xos tamoyillardan biri bo`lib, har bir xo`jalik va ishlab chiqarish ob’ekti belgilangan tartibda o`tkazilgan ekspertiza xulosasi asosidagini ekologik jihatidan havflilik darajasi aniqlanadi.Ekspertiza natijalari to`g`ri, oqilona bo`lishi uchun biologiy kimyoviy, fizikaviy, texnologik, demografik, agro-ekologlik, iqtisodiy va boshqa jabhalardagi bilimlarni jamlagan holda keng qamrovli ijodiy mehnat mahsuli bo`lishi va tekshirilayotgan ob’ektga nisbatan real, ob’ektiv xulosa berish mumkin.
Ekologik ekspertiza jarayonida turli shakldagi qo`yidagi usullardan foydalangan holda ko`zda tutgan maqsadga erisqiladi.
-ma’lumotlar to`plash- ekspertizadan o`tayotgan muayan ob’ektga tetishli bol`gan barcha axborot ma’lumotlarni yig`ish va to`plash;
-umumlashtirish-ob’ekt haqidagi to`plangan iqtisodiy, texnologik, ekologlik, gidrologik, kimyoviy va boshqa ma’lumotlarni o`z yo`nalishlari bo`yicha ma’lum tizimga keltirish;
-tahlil qilish- umumlashgan ma’lumotlar bankini o`z yo`nalishi va hususiyatlari bo`yicha alohida o`rganish, tasniflash;
-baholash- ekspertiza o`tkazilayotgandan ob’ekt yo`nalishlari, bo`limlari, tashkil etuvchi qismlari bo`yicha havfli va zararlik darajasini aniqlash;
-xulosa berish- ekspertiza o`tkazilayotgandan ob’ektning ekologik jihatidan zararli yoki zararsiz, havfli yoki havfsiz, ekologik qioda talablariga mosligi yoki ushbu ushbu qoidalarga zid ekanligi haqida yakuniy, adolatli, ob’ektiv xulosaga kelish.
4. Tabiat-jamiyat tizimida ekologik ekspertizaning bir necha turlari, yani ijtimoiy-iqtisodiy ekspertiza, siyosiy-huquqiy ekspertiza, ilmiy-texnikaviy ekspertiza, sanitariya-ekologiya ekspertiza, jamoatchilik ekologiya ekspertizalari qo`llanishi mumkin.
Amaldagi qonunchilik hujjatlarida ekologik ekspertizaning ixcham tizimi e’tirof etiladi.
O`zbekiston Respublikasi, Ekologik ekspertiza to`g`risida”gi qonunning 4-moddasida ekologik ekspertiza qo`yidagi tizimi belgilangan: ,,Ekologik ekspertiza davlat va jamoat ekologik ekspertizasi, shuningdek, ekologik audit tarzida amalgam oshiriladi”
,, Ekologik ekspertiza to`g`risida”gi qonun 2000 yil 7-iyun qabul qilingan..
Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, ekologik ekspertiza tizimining poydevorini davlat ekologik ekspertizasi tashkil etadi.
Davlat ekologik ekspertizasini O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi olib boradi va asosiy vakolatlarga ega hisoblanadi.
-davlat ekologik ekspertizasini tayinlaydi va o`tkazadi
-ekologik ekspertizasiga tetishli bo`lgan me’yoriy –texnik, huquqiy-uslubiy hujjatlarni ishlab chiqaradi va tasdiqlaydi;
-ekologik ekspertizasi komissiyasi, uning a’zolari va ekspertlar guruhini tuzadi
-davlat ekologik ekspertizasi xulosalari talablarni bajarilishini nazorat qiladi va xokozo.
Ekologik qonunchilik hujjatlarida ekspertiza o`tkazilishi shart bo`lgan ob’ektlar belgilangan bo`lib, ular jumlasiga;
-davlat dasturlarining, konsepsiyalarining ichlab chiqarish kuchlarini, ijtimoiy va iqtisodiy soha tarmoqlarini joylashtirish hamda rivojlantirish sxemalarini ajratish materiallari;
-loyiha oldi va loyiha hujjatlari
-tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog`liq xo`jalik va boshqa xil faoliyatni tartibga soluvchi me’yoriy-texnik va yo`riqnoma-uslubiy hujjatlarning loyihalari;
-texnik, texnalogiya, materiallar, mahsulotlarning yangi turlarini yaratishga doir hujjatlar.
-atrof tabiiy muhit holatiga va fuqarolar hayoti vasohg`lig`iga zararli va havfli ta’sir ko`rsatuvchi ishlab chiqarish jarayonini amalgam oshirayotgan barcha turdagi korxonalar.
-shahar soliq hujjatlarining barcha turlari
-maxsus huquqiy rejali ob’ektlar va boshqa ob’ektlar.
Ushbu ob’ektlarga nisbatan davlat ekologik ekspertizasini o`tkazish majburiy hisoblanadi, va mulkchilik shakli hamda ma’muriy bo`ysunishidan qat’iy nazar hech bir ob’ektga bu borada imtiyoz berilmaydi.
Davlat ekologik ekspertizasining sub’ektlari bo`lib odatda buyurtmachi, pudratchi, iste’molchi hisoblanadi. Buyurtmachi ekspertizasini tayinlash, tashkil etish huquqiga ega bo`lgan maxsus vakolatli organdir.
Pudratchi- muayan ob’ektni ekspertiza qiladigan tashkilot, bular qatorda ilmiy-tadqiqot institutlari, korxona yoki maxsus komissiya, ekspertlar guruhi bo`lishi mumkin. Iste’molchi bo`lib, ekologik ekspertizasi hisoblangan korxona, tashkilot, muassasa hisoblanadi
Davlat ekologik ekspertizasi jarayoni har bir ob’ektning hajmi va o`ziga xos xususiyatlariga k`ora bir necha bosqichlarni o`z ichiga oladi.
1)tayinlash- ob’ektga nisbatan ekologik ekspertiza tayinlash va maxsus komissiya, ekspertlar guruhi tizimi
2)ob’ekt haqida ma’lumotlarni to`plash, umumlashtirish va baho berish bosqichi;
3)ob’ektning ekologik qoida-talablariga mos yoki zid ekanligi haqida xulosa tayyorlash va uni tasdiqlash;
4)ob’ekt haqidagi xulosani bank muassasalariga yuborish;
5)davlat ekologik ekspertizasi xulosasi yuzasidan nizolarni hal etish.
Davlat ekologik ekspertizasining xulosasi muhim ahamiyatga ega bo`lib ob’ekt haqida salbiy xulosa berilgan taqdirda, bank muassasalari ushbu ob’ektni moliyalashtirmaydi va faoliyat bekor bo`lishi mumkin.
Jamoatchilik ekologik ekspertizasi-nodavlat notijorat tashkilotlar, fuqarolar tomonidan amalgam oshirilib, rejalashtirilayotgan, amal qilinayotgan turli ob’ektlar yuzasidan o`tkazilishi mumkin.
Jamoatchilik ekologik ekspertizasi davlat ekologik ekspertizasi o`tkazganligidan qat’iy nazar amalga oshiriladi.
Ekologik audit-ekologik auditorlar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va shartlarda o`tkaziladigan, atrof tabiiy muhit holatiga salbiy ta’sir ko`rsatayotgan, ishlab turgan korxonalar va boshqa ob’ektlarni mustaqil ekologik ekspertiza qilishdir.
Ekologik audit davlat ekologik ekspertizasidan farqli ravishda xo`jalik va ishlab chiqarish ob’ekti mulkdorining qaroriga binoan o`tkaziladi.
Ekologik ekspertiza muhim va murakkab jarayon bo`lib, atrof tabiiy muhitni barqarorligini saqlash, tabiatdan samarali foydalanish va aholining ekologik havfsizligini ta’minlashga qaratilgan tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlardan iboratdir
Ekоlоgik jаvоbgаrlik bo’yichа ijtimoiy munоsаbаtlаr ekоlоgik quqbuzаrlik sоdir etilgаndа vujudgа kеlаdi. Ekоlоgik huquqbuzаrlik dеgаndа tаbiiy resurslardan fоydаlаnish vа ulаrni muhоfаzа qilish to’g’risidаgi qоnun hujjаtlаrini buzuvchi aybli, nоqоnuniy hаrаkаt yoki hаrаkаtsizlik tushunilаdi. Ekоlоgik huquqbuzаrlik sоdir etilgаndа аtrоf tаbiiy muhitgа hаmdа u оrqаli insоn sаlоmаtligigа zаrаr еtkаzilаdi yoki zаrаr еtkаzish xаvfi tug’ilаdi. Аmmо mа`lum bir hоlаtlаrdа zаrаr ekologik huquqbuzаrlikni bеlgilаshdа hisоbgа оlinmаsligi mumkin, chunki tаbiiy rеsurslаrdаn fоydаlаnish huquqini buzish оqibаtidа ekоlоgik munоsаbаtlаrning bоshqа bir sub`еktlаrini huquq vа mаnfааtlаri buzilishi mumkin. Mаsаlаn, hеch kim tоmоnidаn fоydаlаnilmаyotgаn yer mаvdоnini o’zbоshimchalik bilаn egаllаb olishda dаvlаtning erga bo’lgаn mulk huquqi buzilаdi.
Ekоlоgik huquq buzаrliklаr оb`еkti tаbiiy rеsurslаr, аtrоf tаbiiy muhit, tаbiiy rеsurslаrdаn fоydаlаnish vа ulаrni muhоfаzа etish bo’yichа bеlgilаngаn tаrtibi hisоblаnаdi. Ekоlоgik huquqbuzаrliklаrning sub`еkti esа uni sоdir etuvchi yuridik vа jismоniy shаxslаr xisоblаnаdilаr.
Ekologik huquqbuzаrlikning оb`еktiv tоmоni xаtti-harаkаtning nоqоnuniyligi, ekоlоgik zаrаrni еtkаzsh yoki еtkаzish xаvfi
tug’ilishi hаmdа ekologik munоsаbаtlаrning bоshqа sub`еktlаrini huquq vа manfaatlari buzilishi, ushbu xаtti-hаrаkаt bilаn vujudgа kеlgаn yoki vujudga kеlishi mumkin bo’lgаn оqibаt o’rtаsidаgа sаbаbiy bоg’lаnish bilаn ifоdаlаnаdi.
Ekоlоgik huquqbuzаrlikning sub`еktiv tоmоni dеgаndа huquqbuzаrning аybi tushunilishi lоzim. Huquqbuzаrning аybi qаsddаn yoki extiyotsizlik shаklidа vujudgа kеlishi mumkin. Ekologik huquqbuzаrlik qasddan sоdir etilayotganida huquqbuzаr tа-qiqlаngаn qоidаni yoki bаjаrishi lоzim bo’lgаn mаjburiyatni аtаyin buzаdi yoxud bаjаrmаydi vа bundа u o’z xаttа-hаrаkаtlаri nаtijаsidа zаrаrli оqibаtlаrni kеlib chiqishini bilаdi hаmdа оngli ravishda ungа yo’l quyadi. Mаsаlаn, yerlаrni o’zbоshimchаlik bilаn egаllаb оlish, ruxsаtsiz оv qilish yoki daraxtlarni kеsish vа bоshqаlаr. Ehtiyotsizlik оqibаtidа huquqbuzаrlik sоdir etilganda, huquqbuzаr o’z xаttа-hаrаkаti nаtijаsidа sаlbiy оqibаtlаrni kеlib chiqishini bilа turib, ulаr vujudgа kеlmаydi dеb xisоblаydi yoki zаrаrli оqibаtlаr kеlib chiqilsh mumkinligini оldindаn ko`rishi lоzim vа mumkin bo’lgаni hоldа, uni оldindаn ko’rа bilmаydi. Mаsаlаn, chiqindilаrni tоzаlоvchi nоsоz uskunаlаrni ishlаtish, kimyoviy moddalarni mе`yordаn оrtiq ishlаtish vа bоshqаlаr.
Ekоlоgik huquqbuzаrlik o’zining xаvflilik dаrаjаsigа qаrаb jinоiy, mа`muriy, fuqаrоlik (mulkiy) huquqbuzаrlik hаmdа intizоmiy xаtti-hаrаkаt tаrzidа bo’lishi mumkin. Ekоlоgik huquqbuzаrliklаr uchun tetishlicha intizоmiy, mоddiy, mа`muriy, jinоiy, fuqаrоlik huquqiy (mulkiy) jаvоbgаrlik qo’llаnilаdi. Bundаn tаshqаri ekоlоgik huquqbuzаrlikni sоdir etgаn shаxslаrning tаbiiy resurslardan fоydаlаnish huquqi chеklаnishi, to’xtаtib turilishi vа undаn mаhrum etilishi mumkin.
2.Ekоlоgik qоnun hujjаtlаrini buzgаnlik uchun intizоmiy jаvоbgаrlik kоrxоnа, tаshkilоt vа muаssаsаlаr bilаn mеhnаt munоsаbаtlаridа bo’lgаn shаxslаrgа nisbаtаn qullаnilаdi. Ekоlоgik huquqbuzаrlik uchun intizomiy chоrаlаr qo’llаsh uchun xоdimlаrgа tаbiiy resurslardan fоydаlаnish vа ulаrni muhоfаzа etish vаzifаlаri yuklаtilgаn bo’lishi lоzim. Ushbu vаzifаlаr mеhnаt shartnomalarida yoki mеhnаt mаjburiyatlаrni tаqsimlоvchi boshqa hujjаtlаrdа, mаsаlаn, mаnsаb yo’riqnоmаsidа o’z аksini tоpishi lоzim.
Xоdim аtrоf tаbiiy muhitgа zаrаrli mоddаlаr chiqаrish hisobini nоto’g’ri yuritgаnligi, tоzаlаsh uskunаlаridаn fоydаlаnish qоidаlаrini buzgаnligi vа bоshqа mеhnаt vаzifаlаri bilаn bоg’liq bo’lgаn ekоlоgik mаjburiyatlаrni bаjаrmаgаnligi uchun intizоmiy jаvоbgаrlikkа tоrtilаdi.
O`zbekiston Rеspublikаsining Mеhnаt kоdеksini 181-moddasiga muvоfiq mеhnаt intizоmy ish buzgаnlik uchun quyidаgi jаzо chоrаlаri qo’llаnilаdi: xаyfsаn; o’rtаchа оylik ish hаqining o’ttiz fоizidаn оrtiq bo’lmаgаn miqdоridа jаrimа; ichki mеhnаt tаrtibi qоidаlаridа nаzаrdа tutilgаn hоllаrdа xоdimgа o’rtаchа оylik ish hаqining ellik fоizidаn оrtiq bo’lmаgаn miqdоridа jаrimа sоlish; mеhnаt shаrtnоmаsini bеkоr qilish. Mаzkur Kоdеksdа nаzаrdа tutilmаgаn intizоmiy jаzо chоrаlаrini qo`llash tаqiqlаnаdi.