Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti biologiya fakulteti

Yoʻsinsimonlar, moxsimonlar (Bryópsida) — yuksak oʻsimliklarning

bir boʻlimi. Baʼzi olimlar arxegonial oʻsimliklar sinfi deb hisoblaydi. Y.da chin ildiz va oʻtkazuvchi toʻqima boʻlmaydi. Tuban Y. tallomli, birmuncha murakkablari esa poya va bargli. Y.da yashil oʻsimlik jinsiy boʻgʻin gametofit, jinssiz boʻgʻin sporofitdan ustunlik qiladi. Jinsiy urchish anteridiy va arxegoniy yordamida sodir boʻladi. Anteridiyda hosil boʻlgan 2 xivchinli spermatozoid suv orqali harakatlanib, arxegoniy tomonga intiladi va tuxum hujayrani urugʻlantiradi. Urugʻlangan tuxum hujayra (zigota) rivojlanib, sporangiy hosil qiladi.

Y. paleozoy erasidan maʼlum. Suvoʻtlarning qadimiy vakillaridan kelib chiqqan. Ikkita sinfi — jigarsimon (Hepaticae) va yaproqsimon (Musci) yoʻsinlar bor. Yer yuzida 40000 ga yaqin turi maʼlum. Y.dan torf hosil boʻlgan.
II BOB. Asosiy qism

2.1 Yo’sintoifa o’simliklar bo’limi- Bryophyta Yo‘sintoifalar yuksak o‘simliklarning gametofit ustun bo‘lgan va sporofit nasl
esa regressiyaga uchragan alohida guruhi hisoblanadi. Ularning qazilma shakllari devon davrining boshlariga borib taqaladi. Bu bo‘limga 20 – 30 mingga yaqin turlar kiradi, ya‗ni tur soni jihatidan yuksak o‘simliklar orasida gulli o‘simliklardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Ular nam muhitni yoqtiruvchi, sodda tuzilishga ega ko‘p yillik o‘t o‘simliklar bo‘lib, suvo‘tlarga ancha yaqin turadi. Turlarning tana o‘lchami 1 mm dan tortib 60 sm gacha boradi. o‘sinsimonlar spermatazoid va tuxum hujayralar yordamida jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Jinsiy jarayon yuz berishi uchun suv talab qilinadi, chunki spermatazoidlar faqat suvdagina arxegoniylar tomon boradi. Natijada zigota va undan sporagon taraqqiy etadi. Shundan keyin jinssiz ko‘payish boshlanadi. Ularda sporafitning taraqqiyoti gametofitning taraqqiyoti bilan uzviy
bog‘langan. Chunki sporafit suv bilan ozuqani asosan gametofitdan olib turadi. Shuning uchun ham yo‘sintoifalarda gametofit bo‘g‘in ustunlik qiladi. Yuksak o‘simliklarda sporafit bo‘g‘in mustaqil yashaydi. Yo‘sinlarning yer osti kurtaklari vegetativ tanasining
bo‘lakchasi bilan vegetativ ko‘payishi mumkin. Ularning ko‘payishida doimo nasllarning gallanishi kuzatiladi. Ular sodda tuzilishdagi o‘t o‘simliklar bo‘lib, suvo‘tlarga ancha yaqin turadi. Sababi,
vegetativ tanasi tallom (qattana) shaklida, ildizi yo‘q, rizoidlari ildiz

vazifasini bajaradi. Barglari oddiy o‘troq. Yo‘sinlar xilma-xil ekologik muhitlarda tarqalgan. Ular tropik va subtropik zonadan sovuq
tundra zonasigacha bo‘lgan hududlarda uchraydi. Ba’zi vakillari daraxtlarning poya qismida, tuproqning ustida yashil gilamlar hosil
qiladi. Yo‘sinsimonlarning taraqqiyot siklidagi xarakterli belgilaridan yana biri yetilgan sporalardan protonemaning o‘sishidir.
Vegetativ tanasi tallom (qattana) shaklida, ildizi yo‘q, rizoidlari ildiz vazifasini bajaradi.
Tipik o‘tkazuvchi to‘qimalari ham shakllanmagan.


Poyabargli moxlarning barg, poya va novdalari bo‘lsada, sodda tuzilishiga ko‘ra
ularni naychali yuksak o‘simliklarga kiritib bo‘lmaydi, o‘tkazuvchi to‘qimalari shakllanmagan. Gametofitining o‘sishi uchki qismidagi hujayralar yordamida boradi. Barglari oddiy, o‘troq, tomiri faqat barg markazida o‘rnashgan, ayrim vakillarida umuman barg tomirlari bo‘lmaydi. Yo‘sinlar bir uyli yoki ikki uyli bo‘ladi. Yo‘sinlarning tallom yoki poyabargli vegetativ tanasini gametofit deb yuritilishining sababi shundaki, ularda arxegoniy anteridiylar shakllanib, dastlab jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi va hosil bo‘lgan zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Shundan so‘ng jinsiy ko‘payishi sporofit bilan almashadi. Yuksak o‘simliklarning boshqa bo‘limlari vakillarida esa bu jarayonning aksini kuzatamiz. Ularda sporofitning taraqqiyoti g ametofit bilan uzviy bog‘langan. Chunki sporofit suv va oziqani asosan gametofitdan olib turadi. Sporofitda assimilatsiya to‘qimasi zaif taraqqiy etgan. Shuning uchun ham toifalarda gametofit davri ustunlik qiladi. Shu bois b o‘lim vakillari yuksak o‘simliklar shajarasida alohida evolutsion shox sifatida ajratiladi. Yo‘sinlarni botanikaning Briologiya bo‘limi o‘rganadi. Yo‘sintoifalar xilma-xil ekologik muhitlarda tarqalgan. Ular tropik va subtropik zonadan to sovuq tundra zonasigacha bo‘lgan hududlarda uchraydi. Yo‘sinlarning taraqqiyot siklidagi xarakterli bclgilaridan yana bittasi pishib yetilgan spora tarqalganidan
so‘ng, undan protonemaning o‘sishidir. Protonema Ko‘pchilik yo‘sinlarda

ipsimon tuzilishga ega. Faqat sfagnum va andrea yo‘sin gametofitining dastlabki fazasida plastinka holatida bo‘ladi. Jigarsimon yo‘sinlarda protonema qisqagina ipchadan iborat. Bir yoki bir necha hujayralardan tashkil topgan. Uning apikal hujayrasi uzunasiga 2 ga bo‘linib, undan plastinkali yoki poyabargli gametofit taraqqiy etadi. Yo‘sintoifalar orasida funariyaning (Funaria hygrometrica) protonemasi yaxshi o‘rganilgan. Uning sporasi qulay sharoitda tez o‘sib, ipcha hosil qiladi. Undan keyinchalik rizoid taraqqiy etadi. Yashil rangli ipsimon protonema deyiladi. Ipcha shoxlanib kaulonema deb ataluvchi bosqichga o‘tadi. Bu protonemaning oxirgi bosqichi bo‘lib, unda gametofor kurtaklari va rizoidlar bo‘ladi. Yo‘sinlarning bundayipsimon protonemasi tashqi ko‘rinishi jihatidan yashil suvo‘tlariga juda o‘xshaydi. Shunga ko‘ra yo‘sinlarni yashil Suvo‘tlaridan kelib chiqqan degan taxminlar mavjud. Biroq bu fikrni tasdiqlovchi asosli dalillar yo‘q. Hozirgi klassifikatsiyalar bo‘yicha yo‘sintoifa o‘simliklar bo‘limi 3 ta ajdodga (sinfga) bo‘linadi: 1. Jigarsimon yo‘sinlar - Marchantiopsida 2. Antotserotsimon Yo‘sinlar -Anthocerotopsida 3. Poyabargli yo‘sinlar - Bryopsida. Ayrim biology sistematiklar jigarsimon va antoserotsimonlarni har qaysini alohida bo‘lim (Marchantiophyta, Anthocerotophyta) darajasiga ko‘taradilar.
2.2 Jigarsimon yo’sinlar ajdodi Marchantiopsida
Jigarsimon yo‘sinlar gametofitining xilma-xil bo‘lishi va sporofitining

deyarli o‘xshashligi bilan xarakterlanadi. Bu ajdodga 300 ga yaqin turkum va 6000 dan ortiq tur kiradi. Ularning ko‘pchiligi tropiklarda tarqalgan. Asosan sernam tuproqda, ayrimlari esa suvda uchraydi. Epifit vakillari ham mavjud. Jigarsimon Yo‘sinlar ajdodining vakillari vegetativ, jinssiz va jinsiy yo‘llar bilan ko‘payadi. Hozirgi klassifikatsiyaga ko‘ra jigarsimon moxlar ajdodi 2 ta kichik ajdodga bo‘linadi: Marshansiyakabilar - Marshantiidae va Yungermanniyakabilar -Jungermanniidae. Birinchi kichik ajdod Sferokarpnamolar (Sphaerocarpales) va Marshansiyanamolar (Marchantiales) qabilasiga, ikkinchi kichik ajdod esa uchta qabilaga: Metutsiyanamolar (Metzgeriales), Xaplomitriyanamolar (Haplomitriales) Yungermanniyanamolar (Jungermanniales) ga bo‘linadi. Marshansiyakabilar kichik ajdodi – Marchantiidae. Bu kichik ajdodga 300 turkum 6000 dan ziyodroq tur kirib, ularni turli ekologik sharoitlarda Shimoliy va Janubiy yarimsharlarda uchratish mumkin. Vegetativ tanasi dorzoventral shakldagi qattanadan iborat bo‘lib, u o‘z navbatida xlorofilsiz ko‘p qavatli parenxima hujayralaridan hamda xlorofill assimilyatsion to‘qimadan tashkil topgan. .
Qattananing qorin qismida esa ipsimon va silliq ipsimon rizoidlar hamda tangachalar joylashgan. Marshansiyanamolar qabilasining keng tarqalgan vakili oddiy (ko‘p shaklli) marshansiya–Marchantia polimorphadir . Marshansiyalar turkumiga mansub bu tur Yer sharining turli mintaqalarida tarqalgan. U ko‘proq zax yerlarda, o‘rmonlarda o‘sadi. Yaproqsimon tallomining uzunligi 10 sm gacha yetadi. Dixotomik shoxlangan, to‘q yashil rangli. Yaprog‘ining ostki qismida oddiy va tilsimon rizoidlari va yaxshi taraqqiy etmagan barg boshlang‘ichlari amfigastriyalar joylashgan. Marshansiya vegetativ, jinsiy va jinssiz yo‘llar bilan ko‘payadi. Vegetativ ko‘payishi plastinkasining ustki tomonidan hosil bo‘ladigan savatchalar ichidagi ajraluvchi kurtaklar

yordamida

savatchadan
boradi. Ajraluvchi kurtaklar shamol yoki

ajralib
yomg‘ir ta‗sirida

yerga

tushadi va undan yangi marshansiya O‘sadi. Marshansiya 2 uyli o‘simlik.

Anteridiyli o‘simlik qisqa bandga (tirgovuch) ega va unda sakkiz burchakli qalqon shakl bo‘lib, tepasida botgan holda anteridiylar joylashadi. Anteridiylar joylashgan bo‘shliq keyinchalik tepa qismidan ochilib, undan spermatozoidlar tashqariga chiqadi. Arxegoniyli o‘simlik tallomidan biroz uzun oyoqcha va unda to‘qqiz nurli yulduzcha bo‘lib uning ostki tomonida esa arxegoniylar joylashgan. Urug‘lanish bahorda ro‘y beradi. Urug‘langan tuxum hujayralardan zigota taraqqiy etadi. Zigotadan esa sporogon o‘sadi. Sporogonning ichida joylashgan sporangiydan esa spora va elatera ipchalari hosil bo‘ladi. Elatera ipchasi sporaning atrofga tarqalishiga yordam beradi. Sporalar pishib yetilga nidan keyin uning ko‘sakchasi ichki qismidan chatnab ochiladi va tuproqqa tushgan sporadan dastlab kichkina yaproqcha (plastinka) protonema, undan esa yangi gametofit taraqqiy etadi.

Suv va nam tuproqlarda yashovchi Riccia va Ricciocarpos turkumi turlari ham keng tarqalgan. Ular suv havzalarida, nam loyqa muhitida zich o‘sadi. Tallomda tirgovuchlar bo‘lmaydi. Anteridiy va arxegoniylar tallomga botgan holda joylashadi. Sporogon juda mayda bo‘lib, tallom ichiga o‘rnashgan. Suzuvchi richchiya (Riccia fluitans) ba‗zan akvariumlarda ham o‘sadi. Suzuvchi richikarpos (Ricciocarpos natans) suv havzalarida va nam balchiqli muhitda yashovchi kichik o‘simlikdir.
Riccia jinsi bilan koʻplab umumiy xususiyatlarga ega boʻlishiga qaramay, uning bu turdan eng yaqqol farqi suzuvchi oʻsimliklarning pastki yuzasida osilgan uzun qilichsimon binafsha rang tarozilardir. Bu jins vaqti-vaqti bilan adabiyotda Ricciocarpus imlosi ostida paydo bo'lgan, ammo o harfi bilan yozilgan imlo asl va qabul qilingan imlodir. "Natans" o'ziga xos epiteti lotincha "suzish" so'zidan kelib chiqqan, chunki o'simliklar odatda hovuzlarda yoki sokin suvlarda erkin suzadi. R. natans oʻsimliklari oʻsimlik oʻsadigan sharoitga qarab ikki xil shaklga ega. Bir shakli quruqlikda (erda) o'sadigan o'simliklarda, ikkinchisi o'simliklar suvda (suvda) suzib o'sganda rivojlanadi. Quruqlik shakli 25–35 millimetr enli poyalarga aylanadi, yon tomonlari deyarli parallel bo'lgan qisqa va tor shoxlardan iborat.
Ko'proq odatiy shakli suvda yashovchi bo'lib, kamroq shoxchalar va pastki qismida osilgan uzun ingichka binafsha rangli tarozilar bilan kengroq, yurak shaklidagi tallom shaklida rivojlanadi.
Bu ikki o‘simlik tashqi jihatdan bir-biridan shunchalik farq qiladiki, dastlab ular turli xil turlar deb hisoblangan. Ricciocarpos butun dunyo bo'ylab tarqalgan, qutbli hududlardan tashqari deyarli hamma joyda topilgan, ammo tropik mintaqalarda kam uchraydi. U sokin suvlarda keng suzuvchi koloniyalar hosil qilishi mumkin va laboratoriya madaniyatlarida oson o'sadi. Hosildor o'simliklar noma'lum bo'lsa-da, spora kapsulalari bo'lgan etuk o'simliklar kamdan-kam uchraydi. Shuning uchun Ricciocarpos asosan vegetativ koʻpayish yoʻli bilan oʻsimliklar parchalanishi natijasida tarqaladi, deb taxmin qilinadi. Suvdagi shakllar steril bo'lib qoladi va jinsiy ko'payish asosan quruqlik shakllari bilan chegaralanadi, ammo boshqa manbalar quruqlik shakllari ham odatda steril ekanligini ta'kidlaydilar.

2.1-rasm. Ricciocarpos natans.
Riccia glauca ko'pincha ekin maydonlarida va pasttekislikdagi yalang'och erlar bo'lgan boshqa buzilgan joylarda uchraydi. U hech bo'lmaganda ozgina kislotali tuproqlarni afzal ko'radi, ular ko'proq asosiy yashash joylarida R. sorocarpa bilan almashtiriladi. Bu qisqa umr ko'radigan tur va uni quruq tuproqlarda topish qiyin. Odatda R. glauca o'ziga xos ko'k-yashil rangga ega, ammo alohida barglari juda kichik bo'lsa, bu ayniqsa aniq bo'lmasligi mumkin. R. sorocarpa yanada glaucous, lekin u juda yaxshi belgilangan o'rta chuqurchaga va tallusning keskin qirralariga ega. R. glaucaning qirralari u qadar oʻtkir emas, lekin unda kislotali tuproqlarning yana bir turi boʻlgan R. subbifurcaning shishgan koʻrinishdagi chetlari yoʻq. Ba'zida Riccia turlarini tasdiqlash uchun tallusni kesish kerak bo'lishi mumkin va juda o'tkir ustara tavsiya etiladi.
2.3 Poyabargli yo'sinsimonlar ajdodi – Bryopsida

Bu ajdod yo‘sinlar ichida muhim o‘rin tutadi va 700 turkum 20000 ga yaqin turlar kiradi. Ular Yer shari o‘simliklar qoplamida katta fitosenotik rol o‘ynaydi. Ularni Arktika, tundra va o‘rmon zonasida, daraxtlarga yopishgan epifit holda, botqoqliklarda, chuchuk suvlarda, vohalarda, ayrim vakillarini esa O‘rta Osiyoning qumloq cho‘llarida uchratish mumkin. Umuman olganda, bu ajdod vakillari Shimoliy va Janubiy yarim sharda keng tarqalgan bo‘lib, turli noqulay sharoitlarga juda chidamli. Shuning uchun ham Yer sharidagi o‘simliklar qoplamida ular katta rol o‘ynaydi. Jigarsimon yo‘sinlarda esa poya radial tuzilishga ega. Bu ajdod vakillarida poya, barg, ayrim vakillarida esa novdalar ham bor. Poyasining asosidan yoki yotib O‘suvchi turlarida poya bo‘ylab ko‘p hujayrali ipsimon, shoxlangan rizoidlar taraqqiy etgan. Barglari o‘troq, butun, tomirli yoki tomirsiz bo‘lib, poyada zich joylashgan. Ularning ko‘pchiligi ko‘p yillik o‘simliklardir. Jinsiy ko‘payish organlari poyaning uchida, torf moxlarida esa yon shoxlarda joylashadi. Ko‘pincha jinsiy organlar parafiz iplari bilan o‘ralgan. Bu iplar jinsiy organlarni himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Ayrim vakillarida jinsiy organlarini o‘rab turuvchi barglar turli rangda bo‘ladi (kakku zig‘irida). Urug‘lanish jarayonidan keyin zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Sporogon tovonchadan, band va pufakchadan tashkil top gan. Sporogonining jigarsimon Yo‘sinlarnikidan farqi shuki, ularning tashqi po‘sti yashil xlorofill donachalariga ega. Shuningdek, bularda elatera bo‘lmaydi. Ko‘sakchada sporaning to‘kilishini ta‗minlovchi maxsus moslama-peristos mavjud. Uning yuzasi epifragma pardasi bilan qoplangan, tishchalar va epifragma oralig‘idagi tcshiklardan spora tarqaladi. Ayrim vakillarida (andreya yo‘sinlarda) ko‘sakcha to‘rtta bo‘lakchaga ajralib ochiladi va sporalar tashqi muhitga tarqaladi. Sporadan protonema o‘sadi, jigarsimon yo‘sinlarnikiga nisbatan ancha ko‘proq taraqqiy etgan, yaproqsimon yoki ipsimon shaklda. Protonemada kurtaklar shakllanib, undan yangi gametofit o‘sib chiqadi. Bu ajdod vakillarida ham vegetativ yo‘l bilan ko‘payishni kuzatish mumkin.
Ayrimlarida vegetativ tananing bo‘laklari yordamida (masalan, poyasi, bargi, hatto protonemasidan), ko‘pincha esa tanasining turli qismlaridagi ajraluvchi kurtaklar orqali ko‘payadi. Bu kurtaklar shamol va suv yordamida tarqalib, undan yangi gametofit o‘sadi. Ayrim vakillarida rizoidlari tugunakchalar hosil qiladi. Poyabargli yo‘sinlarning xo‘jalikdagi ahamiyati xilma-xildir. Poyabargli yo‘sinsimonlar ajdodi 3 ta kichik ajdod (ajdodcha)ga bo‘linadi: 1. Sfagnumkabilar - Sphagnidae 2. Andreyakabilar - Andraeidae 3. Yashil Yo‘sinkabilar (Briumkabilar) - Bryidae.