Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ekologik ekspertizani tashkillashtirish

Mavzu № 6 :  Tabiiy  resurslardan  foydalanish  va  tabiatni o’zgartirish  

loyihalarining  ekologik  ekspertizasi. 

  

REJA: 

 

1.  Tabiiy  resurslarga  nisbatan  mulk  huquqi tushunchasi  va  xususiyatlari 

2.  Tabiiy  resurslarga  nisbatan  mulk  huquqining  ob‘ektlari va sub‘ektlari 

3.  Tashkilot korxonada  qazib olingan neft-xomashyolarini qayta  ishlashda  

tabiatga  ta‘siri 

 

          Xulosa 

 

 

O’zbekiston   Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida  yer, yer osti  

boyliklari,  suv, o’simlik va hayvonot   dunyosi  hamda  boshqa  tabiiy   zahiralar 

umumiy   boylikdir  deb qayt  etilgan.  O’zbekistonning  asosiy  qonuni  tabiiy   

resurslarga  nisbatan  mulk huquqini  masalasini  umumiy  boylik deb  tan  olish  

yo’li bilan  hal  etilgan. Tabiiy   resurslar  boshqa  mol-mulk  kabi  O’zbekiston   

Respublikasi  rivojlanishining  moddiy  asosidir. 

O’zbekiston   Respublikasining  hududdagi yer, yer osti boyliklari, suv, 

o’simlik va  hayvonot  dunyosi  havo havzasiga  nisbatan mulk huquqi    

O’zbekiston   Respublikasining   Fuqarolik  kodeksida “O’zbekiston 

 

 

Respublikasida   mulkchilik  to’g’risidagi boshqa  qonunlarga belgilanadi.  Yer  

kodeksida  va  tabiiy  resurslar  to’g’rida  boshqa  qonunlarda  belgilangan.   

Mulk  huquqi tabiiy  resurslarni  kimga  tegishliligini  va  mulkdorlarning  

tabiiy  resusrlarga   nisbatan vakolatlarini  anglatadi.  Tabiiy resurslarga nisbatan  

mulk huquqi  ob’yektlariga  egalik qilish foydalanish hamda tasarruf  etish 

jarayonida  namoyon  bo’ladi.  

Tabiiy  resurslarga  yer  suv, yer  osti boyliklar, o’simliklar va hayvonot   

dunyosi  kiradi.  Ekologiya  huquqi ob’yekti bo’lib  faqat  tabiiy ob’yektlar  

hisoblanganligi  sababli ekologik qonun hujjatlari bilan  faqat tabiiy  holatidagi  

ob’yektlarga  mulkchilik  munosabatlari tartibga  solinadi.  Masalan, “O’simlik  

dunyosini muhofaza qilish va  undan foydalanish” to’g’risidagi qonunning 1-

moddasiga  va hayvonot   dunyosiga muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish  

to’g’risidagi qonunning  1-moddasiga   muvofiq sharoitda   o’sadigan  o’simlik va  

tabiiy  erkinlik holatida  yashaydigan  yovvoyi hayvonlar  yuzasidan   vujudga  

kelgan  munosabatlar, mazkur qonunlar  bilan tartibga   solinadi.  

O’zbekiston   Respublikasining  qonunlarga  muvofiq  tabiiy  resurslar  

asosan  davlat mulki  hisoblanadi. O’zbekiston   Respublikasi Fuqarolik 

kodeksining                    214-moddasiga  muvofiq  yer, yer  osti boyliklar,  suv, 

havo havzasi bo’shlig’i, o’simlik va  hayvonlar  dunyosi  respublika mulki  

hisoblanadi.  

Ushbu kodeksning  170-moddasi  yer va  boshqa  tabiiy  resurslarga  bo’lgan 

mulk huquqi   fuqarolik  kodeksi bilan birga boshqa  qonunlarda  ham  

belgilanishiga   ko’zga   tutiladi.  

Undan  tashqari  tabiiy   resurslar nisbatan  mulkchilik masalasi  Yer  

kodeksining   16 va  18 moddalarida,  Yer osti boyliklari  to’g’risidagi, Suv va  

suvdan  foydalanish  to’g’risidagi,  O’simlik  dunyosini muhofaza  qilish va undan 

foydalanish to’g’risidagi,  hayvonot   dunyosini  muhofaza qilish va  undan 

foydalanish  to’g’risidagi  qonunlarning             3-moddasida, O’zbekiston   

Respublikasidagi qonunlarning  19-moddasida mustahkasida  mulkchilik 

 

to’g’risidagi qonunning 19 –moddasida  mustahkamlangan.  

 O’zbekistonda  faqat  ayrim  hollarda,  ya’ni Yer  kodeksining  18-

moddasida  ko’zda  tutilgan  yer  ustavkalari  jismoniy va  yuridik  shaxslarning  

mulki bo’lishi mumkin.  

Mulkchilik huquqiy  institutidagi  ekologik va  iqtisodiy  belgilar  o’zaro 

bog’liqdir.  Yerni  bir  joyida  ko’chmas  mulk  boshqa  joyida   deb  atash  

mumkin. Bir  ob’yektdan ham  ekologik,  ham iqtisodiy  belgilarning  omuqta  

bo’lib  kelishi  bu institutni  harakterlaydigan  bir  qator  yangi  qo’shimcha  

belgilarini,  ya’ni  “Moddiylashtirilganlik” , “Bebaho” kabi belgilarni  paydoq 

qiladi.   

Atrof  muhitning    tarkibiy qismi bo’lsalarda  o’zlarining   ob’yektiv  

sifatlariga ko’ra  o’zlashtirish  yoki  mulkka aylantirish  ashyosi  bo’la olmaydigan  

tabiiy  zahiralar  “Moddiylashtirilmasdan”, qoldiriladilar.  Masalan. Atmosfera   

havosi,  iqlimni zaharlash va  shunga  o’xshagan tabiiy  ko’rinishlarni  mulkka  

aylantirib  bermaydigan, ularning   ba’zilaridan, masalan atmosfera  havosidan  

davlatlarning  tashqi chegaralarini, uning  yurisdiksiya  shaxslarning  mulki 

bo’lishi mumkin. 

Mulkchilik huquqi institutidagi  ekologik  va iqtisodiy  belgilar  o’zaro 

bog’liqdir.  Yerni bir joyda  ko’chmas  mulk,  boshqa joyda  esa  bizni o’rab  

turgan   tabiiy  muhitning   mulkning  tarkibiy  qismi  deb  atash  mumkin.  Bir  

ob’yektda  ham  ekologik, ham  iqtisodiy belgilarning  omiqda  bo’lib  kelishi  bu  

institutni  harakterlaydigan  bir qator yangi qo’shimcha belgilarni  ya’ni   

“Moddiylashtirilganlik” , “Bebaho” kabi  belgilarini paydo qiladi.   

Atrof  muhitning  tarkibiy   qismi  bo’lsalarda  o’zlarining  ob’yekti  

sifatlariga  ko’ra  o’zlashtirish  yoki mulkka  aylantirish  ashyosi bo’la  olmaydigan 

tabiiy  zahiralar  moddiylashtirmasdan qoldiriladilar. Masalan atmosfera  havosi,  

iqlimiy  zahiralar va  shunga  o’xshagan  tabiiy ko’rinishlarni  mulkka  aylantirib 

bo’lmaydi.  Ularning  ba’zilarida  masalan,  atmosfera havosidan  davlatning  

taaluqli  chegaralarini,  uning  yurisdiksiya  (sud qilish  huquqi) si  amalga  

oshiriladigan  hududni belgilash  maqsadida  foydalanish mumkin.  Bu  holat  endi 

mulkka  emas balki mustaqillikka, ya’ni iqtisodiy  emas siyosiy  toifaga  

taaliqligidir.  

Shuning  uchun  ham “O’zbekiston   Respublikasida mulkchilik 

 

to’g’risida”gi  qonunning   19-moddasida   mulk huquqining  ob’yekti  sifatida  

bevosita  atmosfera  havosi  emas, balki havo havzasi belgilangan . 

Tabiiy  ob’yektlar  bilan  mulkning  bizni  o’rab turgan  tabiiy  muhitda  

ajralmaslik xususiyatiga  mos  ravishda  tabiiy va  ijtimoiy  ob’yektlar  o’rtasidagi  

farq  belgilanadi. 

Tabiiy  obyekt  bir vaqtning  o’zi  ham  tabiiy  turgan  obyekti,  ham mulk 

bo’lib qolaveradi va  uni  atrof  muhitdan  ajraib  bo’lmaydi.  Ekologik 

bog’liqlikning  bunday  yo’qolish  tabiiy  zahiralariga    nisbatan  mulkchilikning    

to’xtalishicha  va qonuniy  asoslar bo’lganda  moddiy  va  ashyoviy  boyliklarga   

nisbatan  mulkchilik huquqini  vujudga  kelishiga  sabab bo’ladi. Ammo  bundan 

faqat  qonuniy  ravishda  foydalanish  jarayonida  tabiiy  ravishda  resurs  atrof  

tabiiy  muhitdan chiqarib  u  foydalanuvchining   mulki  hisoblanadi. Masalan 

“Hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilish va undan  foydalanish to’g’risida”gi  

qonunlarning  16-moddasida  foydalanuvchilarga  tutib olingan hayvonot   dunyosi  

ob’yektlariga  nisbatan  mulk huquqiga  egadirlar.  Bunda  ushbu  qonunning  3-

moddasiga  asosan  davlat  mulki bo’lgan  ob’yekt  foydalanish  jarayonida   

xususiy  mulkka  aylanadi.  

Tabiiy  resurslar  inson  tomonidan  yaratilmasligi , ularning  chegaralangan  

miqdorda  mavjudligini  va   eng  asosiy  insonni  xo’jalik va  o’zga  faoliyati  

natijasida  ularning  kamayib  ketishi, nobud  bo’lishi, tabiiy obyektlarini  bahosini 

mavjud  ekanligini  anglatadi. Bozor iqtisodiyoti     sharoit  tabiiy  resurslardan 

foydalanishning  huquqiy  bahosini  aniqlash murakkab,  ammo, bu yerda  va  

boshqa  tabiiy  ob’yektlarning  pulga  chaqilgan bahosi  bo’lishini ham  tabiatdan   

foydalanganlik uchun  pul to’lash  lozimligini  inkor  etmaydi.  Amaldagi  

qonundagi ham  bu  holat  ko’rsatib  o’tilmaydi.  O’zbekiston   Respublikasining 

Yer  kodeksida  muofiq   yerning  normativ  bahosi ma’lum  sifatli  yer  

uchastkasining   joylashishi va  sifatli  ko’rsatadigan  ko’rsatkich  sifatida  

aniqlanadi.  Bunda  belgilangan  davrda  olinishi   mumkin bo’lgan eng  katta  

foyda   ham nazarda  tutilishi shart.  

O’zbekiston   Respublikasi  Yer  kodeksini                           28-moddasida  

shunday  deyiladi. “O’zbekiston Respublikasida  Yerdan  foydalanganlik uchun  

ham  to’planadi. O’z  egaligida   va  foydalanishda  hamda  mulkida  yer  

uchastkalari bo’lgan yuridik va   jismoniy shaxslar  yer  uchun  haq  to’laydigan.  

Yer  uchun  haq  har  yili   to’lanadigan  yer   solig’i   shaklida  olingan,  buning  

miqdori  yer  uchastkalarining  sifatiga,  joylashishiga  va   suv  bilan  ta’minlash 

darajasiga  qarab belgilanadi.  

Yer, yer  osti  boyliklari, suv, o’simlik hayvonot  hamda   boshqa  tabiiy  

boyliklar  tabiatning  asosiy  ob’yektlari  -asosan  davlat  mulkini tashkil etadi. Bu  

esa tabiiy  zahiraning  o’ziga  xos  alohida  mohiyati bilan  shuningdek  tabiiy  

boyliklardan  oqilona foydalanish   singari  zamonaviy  jamiyat oldida  turgan 

vaziyatlarning  murakkabligi  bilan aniqlandi.  

Jamiyat  ixtiyorida  bo’lgan  tabiiy  boyliklardan olinadigan  eng katta  foyda  

tabiiy  shart-sharoitlarni   dunyo  miqyosida  saqlab, qayta  tiklash va  yaxshilash 

ishlariga  uyg’un  bo’lishi  lozim,  zero  bu  shart-sharoitlar odamlarning   hozirgi  

va  kelgusi  avlodlari  hayoti  uchun  maqbul bo’lmog’I  lozim,    bu   masalalarni 

hal  etish  har  kimning ham  qo’lida  kelavermaydi,  bundan tashqari ular  alohida  

mulkdorlarning  manffatlariga  ham  mos emas.  

Yer, yer  osti  boyliklari, suv  va havo  kengliklariga  nisbatan va  hayvonot  

dunyosiga  nisbatan yagona  mulkchilik  huquq tabiiy  ob’yektlarini  davlatdan 

ajratib  bo’lmasligi  shart  qilib  qo’yiladi.  Bu  ob’yektlarning  belgilangan  narxi 

bahosi  yo’q, shu sababdan  ularning  mahsulot  yoki  pul  shaklidagi  ekvivalent  

mavjud  emas. Bu  holat  ularning   sotib olish  yoki  sotib  yuborish mumkin emas.  

Bu  holat  ularning  yuqorida  tilga olingan   pul  shaklidagi    ekvivalenti 

yo’qligidan kelib  chiqadi.   

Yerga   nisbatan  mulk  huquqi masalasiga  alohida  e’tibor  berish  kerak,  

chunki  u agrar iqtisodiyotining  o’q ildizidir.   O’zbekiston  aholisining 60 %  

qishloqlarda  yashashini hisob oladigan  bo’lsak, yerga  nisbatan mulk huquqi  

butun O’zbekiston  iqtisodiyotini  belgilovchi  mezondir.  Tarixiy, yuridik va  

iqtisodiy  manbalardan  ko’rish  mumkinligi Markaziy Osiyoda  yerga  nisbatan  

mulkchilik huquqi  klassik suratda   mavjud  bo’lmagan,  ya’ni  ekin   ekiladigan 

yerlarning  asosiy  qismi asrlar davomida  davlatning irrigatsiya  tizimi  qaroriga  

muhtoj bo’lgan  L.S.Sobolov  o’zining  1874 yilda   chop  etilgan maqolasida  

shunday yozgan: “Umuman olganda  to’liq, mulk  huquqi mavjud emas.  Davlat 

ham  xususiy  shaxslar  ham  yerga  nisbatan  mulk huquqiga ega emas. 

Musulmonlarning  qonunlarida  zarurligi hududning  tabiiy o’ziga  xosligi  bilan  

izohlanadigan ma’lum  shart sharoitlar bilan  chegaralangan  yerni tasarruf  etish va  

undan foydalanish  huquqi mavjud.  Yerni  tasarruf  etish va  undan  foydalanishda  

shaxslar  foyda  ko’rishi zararligi bilan  shart  qo’yib  qo’yiladi.  

Shu sababdan, hozirgi  davrda yerni davlat  mulki shaklida  qoldirish  

maqsadga  muofiqdir.   Qishloqdagi yangi bozor  munosabatlari esa “Mulkdor 

bo’lmagan shaxslarning ularga  meros  qilib  qoldiradigan   yer  uchastkasiga  

umrbod  egalik qilish  huquqi va  uchastkasiga  doimiy  egalik qilish va  undan  

foydalanish  huquqiga  asoslanadi.  

(Fuqarolik   kodeksining   165-moddasi. Yer  kodeksining  17-55- 

moddalari)  ammo O’zbekiston  Respublikasi Prezidentining   1994  yil  24-

noyabrdagi  yer va yerdan  foydalanish  samarasini oshirish  to’g’risidagi   Farmoni 

va Yer  kodeksining   23-27 va 55-moddalari bilan yer  uchastkalari  meros  qilib  

qoldiriladigan  umrbod egalik qilish  huquqini auksion  asosida   sotishga   ro’xsat 

berildi va  shu qoida  yer  kodeksida  ham  o’z  aksini  topgan.  

O’zbekiston  Respublikasi   alohida  aroqilim  sharoitida   joylashgan 

yomg’ir   yog’ishining muntazamligi,  yerlar  harakteri,  shuning  suv  

zahiralarining  bir  maromda  joylashganligi  sababli  alohida  va  shaxsiy   

xo’jaliklar  qishloq  xo’jalik ishlarini  amalga  oshira olmagan.  Faqat katta  

jamoalarning  yaxshi  tashkillashtirilgan  va maqsadga  yo’naltirilgan xatti-harakati  

natijasidagi  talabga  mos  darajada  faoliyat ko’rsatadigan   xo’jalik  bunyod  etish  

mumkin.  

Professor  I.D. Jalilov  shunday  yozadi: “Davlat yerlari qoida  bo’yicha 

dehqonlarga  muddatsiz merosiy  foydalanishga berish qo’yilgan  edi. Ular  

yetishtirgan  hosildan “Hiroj”, olinar, qishloq   xo’jalik  ekinlari  ekilgan   

yerlarning  hajmiga  qarab  esa tanib  olinardi.  Mamlakat “Ulpon”  hukmdoridan 

boshqa  bironta  xusisiy  shaxs  davlat  yerlariga  nisbatan  mulk  huquqini  to’liq  

yoki vaqtinchalik boshqaga berish bilan  bog’liq  bo’lgan  fuqarolik  huquqiy  

bitim  va  shartnomalar  tuzishga  haqli  emasdir.   Bu  yerlarni    olib  ishlab  ekin-

tekib  qiluvchilar amalda  ijarachilardan  bo’lak kishi  emasdilar, yagona  farq  

shunda  ediki  bu ijara  hududsiz  savdo-sotiq  bo’lib  u  belgilangan  tartibda  olib  

qo’yilishi  mumkin  edi”.  

Mavzu №7 : Korxona loyixalarining ekologik ekspertizasi. 

 

Reja: 

1.  Korxona loyixalarining ekologik ekspertizasiga asoslangan tadbirlar xaqida. 

2.  Korxona loyixalarini tuzishda jamoatchilik fikrining dolzarbligi. 

3.  Sanoat korxonalari bilan axoli istiqomat qiladigan turar joylar orasidagi 

masofalar. 

Xulosa. 

 

Korxona loyixalarining ekologik ekspertizasiga asoslangan tadbirlar 

quyidagilarni wz ichiga oladi. 

A) shah’ar xududini zonalarga bwlish. 

B) tabiiy changlarga qarshi kurashish. 

V) sanitariya ximoya chegaralarini tashkil qilish. 

D) turar joylarni kukalamzorlashtirish. 

Loyixalashga asolangan tadbirlar asosan chiqindi iflosliklar atmosfera 

xavosida tarqalish qonuniyatlariga rioya qiladi. Sanoat korxonalarini shah’ar 

xududida oqilona joylashtirish ular majmuilarini tashkil qilish shah’ar bosh 

loyixasi va tumanlar loyixalariga h’amda sanitariya normalariga asoslanishi kerae. 

Sanoat korxonalarini kwrish uchun er maydonlari ajratishda joylarning relfi, iqlim 

sharoiti, tumanlar paydo bwlishi, tabiiy shabadalar esib turishi va sanoat 

korxonalaridan ajralib chiqadigan chiqindilar atmosferaga tarqalishi qonuniyatlari 

nazarda tutiladi. Shah’ar xududini mintaqalarga bwlaёtgan shamol ywnalishini 

h’isobga olish katta ah’amiyatga ega. Odatda sanoat korxonalarini yaxshi 

shamolllatadigan joylarga qurish turar joylarni tutun va dudlardan asraydi. Shamol 

ywnalishini h’isobga olganda wrtacha yillik shamol ywnalishi bilan birga uning yil 

fasllaridagi wzgarishlari h’isobga olinsa, maqsadga muvofiq bwladi. Odatda sanoat 

korxonalari joylangan erlarda noxush h’olatlar ayniqish faslida qattiq sovuq ёki 

yuqori darajadagi namlik pallalarida atmosferaning er yuza qatlamlarida 

ifloslanishlar yuqori darajada bwladi. Shah’ar xududida tabiiy changlarga qarshi 

kurashishi choralari, obodonlashtirish bilan h’am bog’liqdir. Bulardan tashqari 

shah’ar h’ududida tabiiy changlarga qarshi kurashish, xwjalik chiqindilari yig’ilib 

qolishiga ywl quymaslik lozim, bunda sanitariya nazorati organlarining 

tadbirkorlik bilan olib borgan faoliyati muxim ah’amiyat kasb etadi. Yig’ilib 

qoladigan chiqindilar yuqumli kasalliklar manbai h’isoblanadi. Bu borada turar 

joylar bilan sanoat korxonalari joylashgan mintaqa oralig’ida ximoya masofasi 

bwlishi kerak. Ah’oli turar joylari bilan ifloslantiruvchi manbalar oralig’idagi 

masofaning katta-kichikligi sanoat korxonalaridan atmosferaga tashlanadigan 

chiqindi moddalarning zaxarlilik darajasi, maxsus texnologik jaraёnlar va 

xokazolarga h’am bog’liq bwladi. MDH mamlakatlarida sanitariya ximoya 

mintaqasi beshta sinfga beshta sinfga bwlinadi. 1-sinf tegishli sanoat 

korxonalarining sanitariya ximoya masofasi ifloslantiruvchi manbadan ah’oli turar 

joylari chegarasigacha 1000 m, 2-sinf korxonalari uchun ximoya masofasi 500 m. 

3-sinf sanoat korxonalari uchun ximoya 300 m 4-sinf sanoat korxonalari 

uchun ximoya 100 m 5-sinf sanoat korxonalari uchun ximoya masofasi 50 m. 

Ayrim xollarda ushbu h’imoya masofalarini uzaytirish ёki qisqartirish zarur 

bqolganda chegenistlar tegishli davlat idoralari qaroriga asosan ularni 3 marta 

kengaytirishi ёki qisqartirishi mumkin. Daraxtlar zaxarli moddalarga qarshi tabiiy 

twsiq vazini muvofaqqiyatli wtay olishi fanga kwpdan malum. Chang, aerozol va 

boshqa tasirlangan moddalarni engil qalqonlik vazifasini wtaёtgan wsimliklar 

atmosferadan singdirib oladilar, ularni xatto zararsiz h’olatga keltirishlari mumkin. 

Daraxtzorlar va kwkalamzorlarning atmosfera h’avosini chang h’amda turli zararli 

omillardan h’imoya qilish qobiliyati olimlar tomonidan tasdiqlangan. Yashil 

mintaqalarning bwlishi atmosfera h’avosidagi chang miqdorini 2-3 marta 

kamaytiradi. Olingan malumotlarga qaraganda daraxtlar h’avodagi sulfid angidrid 

gazini singdirib oladi va sulfatlarga aylantiradi. Kwrinib turibdiki qalqonlar 

changlarnigina emas, balki zararli gazlarni h’am wziga singdirib olib, 

zararsizlantiradi, shu bilan mexanik va ximoyaviy filtrlik vazifasini wtaydi. Biroq 

mintaqalarni tashkil qilishda aloxida etibor berish kerak bwlgan masalalar bor. 

Yashil twsiqlarni barpo etishda zararli gazlarga, kislota va ishqorlarga chidamli 

daraxt kwchatlarni wtqazish katta axamiyat kasb etadi. Shuni aytish kerakki, 

sanoat korxonalari bwlib, atmosfera h’avosining ifloslanish darajasi yuqori 

bwlgan, joylarga mevali, rezavor wsimliklar ekmaslik maqsadga muvofiqdir. 

Chunki wta ifloslangan h’avo muh’itida etishtirilgan mevalarning tarkibida zaxarli 

omillarning salmog’i kwp bwladi. Sanitariya h’imoyasi mintaqasining 70% i 

daraxtzorlar bwlishi mumkin. Masalan 1-2-3 sinflarga taalluqli sanoat korxonalari 

uchun 10% maydon birorta obekt (garaj, kirxona, oshxona va xokazo) qurilishiga 

20% maydoni esa ywl va ywlka qurish uchun foydalaniladi. Sanoat 

korxonalarining 4 va 5 sinflarga taalluqlilari bilan axoli istiqomat qiladigan turar 

joylar oralig’ida h’imoya masofasi ochiq qoldirib, uni wtloqlarga, daraxtzorlarga 

aylantirish maqsadga muvofiqdir. 

Sanitariya h’imoya mintaqasidagi daraxtlarga eng kwp zarar etkazadigan 

tasirlangan moddalar, kimё kwmir qora va rangli metallurgiya sanoatlari 

korxonalaridan ajralib chiqadigan sulfit, sulfat angidridi, vodorod sulfit, ftor, 

ammiak, sulfat, azot, brom kislotalari va boshqalardir. Sanitariya h’imoya 

mintaqasida 4 va 5 sinflarga talluqli obektlar – wt wchirish deposi, xammom, 

kirxona, garajlar, omborlar, wquv yurtlari, laboratoriyalar, avtomobil turar joylari 

va xokazolar joylashtirilishi mumkin. Bu mintaqada atmosfera h’avomini 

qushimcha ifloslantiruvchi obektlarni joylashtirishga ruxsat etilmaydi. Shuningdek 

be erda sport klublari va inshootlari, bog’lari bolalar bog’cha va yasmilari, 

maktablar davolash va profilaktika h’amda sog’lomlashtirish muassasalarining 

joylashishiga h’am ruxsat berilmaydi. Shaxarlar atmosfera h’avosiga 

maxallalardagi daraxtzorlar bog’lar va kukalamzorlar ijobiy tasir kwrsatadi. Hozir 

dudburon yurilarning 180-220 metr baland qilib qurilishi h’avo ifloslanishining 10 

km va undan h’am uzoqroq masofaga tarqalishiga sabab bwladi. Umuman sanoat 

korxonalaridan tarqalaёtgan chiqindilarning malum bir qonuniyat asosida bwlishini 

h’isobga olib, bazi korxona uchun model h’olatlarini tashkil qilib, tegishli h’isoblar 

ёrdamida yaqin kelajakda atmosfera h’avosining sanitariya nazaridan ifloslanishini 

oldindan aytib berish va choralar kwrish mumkin. 

Yaratilgan loyixa va turli xujjatlarda shunday xisob-kitoblarning bwlishi 

sanitariya vrachlari kelajakda bwladigan h’olatlarni aniqlashda katta ёrdam beradi. 

Biroq, bunday materiallar er relfining tekisligiga va h’avo qatlami h’aroratlari 

bir xil bwlishiga bog’liqdir. Tog’lik, tepalik baland va past relfli joylarga 

bundayanillardan foydalanish va h’isob ishlarini olib borish katta xatoliklarga olib 

keladi. Atmosfera h’avosining er yuzasiga yaqin qatlamlarida ifloslantiruvchi 

moddalar kontsentratsiyasining kam ёki kwp bwlishiga h’avo h’arakatidagi kotekis 

ywnalishlar sabab bwladi. Masalan, plastik joylarda h’avo h’arakatining ancha 

sekinligi xatto twxtab, qolishi h’am kuzatiladi. Sanitariya vrachi loyixadagi 

damelarni atrofiga, twla-twkis h’isobga olib tegishli tadbirlar ishlab chiqishga ywl 

ochadi. Loyixalarni ёki ularning materiallarni kwrikdan wtkazaёtganda, 

shuningdek chiqindi ajratadigan manbalarni xisoblaёtganlarida sanoat 

korxonalarining yillik ish rejalarini va eng kwp chiqindi chiqadigan vaqtdagi 

sanitariya h’olatlarini nazarda tutmaqlari lozim. Masalan, markaziy issiqlik quvvati 

ishlab chiqaruvchi qozonlari uchun eng qulay davr h’aroratining past vaqtidir, 

chunki kun isib ketganida ёqilg’i ishlatish rejimi ancha pasayadi. 

Ayrim korxonalar uchun soatiga chiqariladigan chiqindilarning miqdori 

xisobga olindi, bunda tegishli laboratoriyalarning faoliyati ёrdam beradi. 

Atmosfera h’avosiga tuplanadigan chiqindilarning miqdoriga mazkur korxona 

tozalash inshootlarining samarali ishlashi malum darajada tasir etadi. Masalan, 

tozalash inshootlari ishi samaradorligining 98% dan 96% gacha tushishi ёki 2% 

kamayishi chiqindi miqdorini 2 barobar oshirib yuboradi. 

Demak, atmosfera h’avosi er yuziga yaqin qatlamining ifloslanishi dudburon 

mwrilardan ajraladigan chiqindilarning umumiy miqdoriga bog’liq bwladi. 

Shuning uchun sanitariya vrachlari sanoat korxonalarining texnologik 

jaraёnlarini tegishli loyixalar ёrdamida ёki wrganib tashqi muh’itga tashlanadigan 

chiqindilarning umumiy miqdorini chiqindi tarkibidagi zararli moddalarning aniq 

kontsentratsiyasini bilishi, chiqindilarga twla-twkis ekologik ekspertiza nuktai 

nazaridan baxo berish pravardida shu zararli chiqindilar atmosfera h’avosiga 

tashlanmasligi ёki muxandis-texnikalar bilan birgalikda ularni tozalashning yangi 

samarali usullarini ishlab chiqish choralarini kwrishlari kerak. Diqqatga sazovor 

olishlardan yana bir shamol tezligi va h’avo namligi bwlib, ularning ah’amiyati 

sanoat korxonalarini shamol ywnalishiga va uning tezligiga qarab turar joylarga 

nisbatan joylashtirishda namoёn bwladi. Turar joylarni dudbwron mwrilardan 

chiqadigan zararli moddalar tasiriga kwndalang h’olatda moslashtirib bwlmaydi. 

Sanoat korxonalari joylashtirishgan erlardan ah’olining turar joylari malum 

oraliqda, h’imoya masofasida bwladi, bunda shamol ywnalishi albatta h’isobga 

olinadi. Xozirgi kimё sanoati korxonalari ёki ishlab ishlab chiqarish, birlashmalari 

aloh’ida-aloh’ida korxonalardan iborat bwlganligi bilan ular bir-biri bilan uzviy 

bog’langandir. Shuning uchun h’am kimё sanoatida paydo bwladigan 

chiqindilarning kimёviy tarkibirang-barang bwlib, ular sifat va miqdor jih’atdan 

farq qiladi. Sanoat korxonalarini joylashtirishning asosiy nazorat xujjatlaridan biri 

bwlib, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning Soxaviy, xududiy ёki Bosh 

sxemalari h’isoblanadi. Bu sxemalardan sanoat korxonalarining loyixalash 

tashkilotlari tabiiy resurslardan foydalanish va atrof muh’itni muh’ofaza qilishning 

ruxsat etilgan meёrlarini (PDK, PDV, PDXV) inobatga olgan xolda foydalanadilar. 

Agarda loyixalanaёtgan sanoat korxonasi shu tegradagi ekologik meёr talablariga 

javob bermasa, loyixalashni twxtatish kerak. Sanoat korxonalarini qurish vaqtida 

qurilish tashkilotlari loyixadagi ekologik va sanitar talablarini bimishoari va ularga 

tulig’icha etibor berishlari shart. 

Shu bilan birgalikda loyixachilar avtorlik nazoratini, quruvchilar esa qurilish 

nazoratini olib borishlari, ekologik xizmatchilar esa sanitar nazoratini amalga 

oshirilishi shart. Agarda sanitar va ekologik talablar qurilish davomida buziladigan 

bwlsa, davlat nazorat organlari ularni bartaraf etish shartlarini kwrib chiqish ёki 

qurilish ishlarini twtatib, qwyish ёki qurilish ishlarini qayta kwrib chiqishni talab 

qilishlari mumkin. Kwpgina demokratik mamlakatlar qonunchiligida sanoat 

korxonalarini joylashtirish va qurishda jamoat birlashmalari va maxalliy ah’olining 

fikrlarini inobatga olish kwzda tutilgan. Jamoatchilik talabi bilan Evropada 

shimoliy darёlar janubga oqizmaydigan bwldi, Qrimlar kurortlar tegrasida Qrim 

AES qurilishi twxtatildi. Germaniya va Belgiyada TESlarni qurilishi ekologik 

inqirozi h’ududlarda twxtatilishi bunga yaqqol misol bwla oladi. Sanoat obektlarini 

qurish jaraёnida eng kwp uchraydigan noekologik h’arakatlar loyixalarni qayta 

kwrib chiqish va ishlarini arzonlashtirish ёki inflyattsion jaraёnlarga oldindan 

belgilashda «smeta» kwrsatkichlarini twg’ri kelmasligi oqibatida ekologiyalashgan 

texnologiyalarni wrnatmaslikdir. Sanoat tegralarida korxonalarni ishga 

tushirishdan avval ularni ekologik ekspertizadan wtkazilish shartlari Tabiatni 

muh’ofaza qilish twg’risidagi qonunning VI-bobida aniq ifodalanmagan bwlsada, 

lekin rivojlangan mamlakatlarning ekologik qonunchiligida aniq aks ettirilgan. 

Halqaro normalarga muvofiq sanoat korxonalarining ishga tushirilishi ekologik 

xavfsizlikni taminlab berish imkoniyatiga ega bwlmasa yani loyixada kwzda 

tutilgan tozalovchi va chiqitlarni zararsizlantirish inshootlari qonun xujjatlaridan 

meёrlariga twg’ri kelmasa, bunday sanoat obekti wz faoliyatini boshlay olmaydi. 

Shuning uchun h’am davlat, soxa ёki buyurtmachi tomonidan tuziladigan sanoat 

korxonalarini qabul qilish komissiyasi tarkibida ekologik nazorat va sanitar 

epidimiologik nazorat organlarini taminlash darkor.