Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ekologik ekspertizani tashkillashtirish

 

Mavzu № 9 : Texnologiya va texnikaning ekologik ekspertizasi. 

 

Reja: 

1.  Sanoat tegralarida atrof muh’itni h’uquqiy muh’ofaza qilish va uning 

ah’amiyati. 

2.  texnik xizmat kwrsatadigan korxonalar va tashkilotlar oldiga quyiladigan 

tadbirlar. 

3.  Texnologik tadbirlar. 

Xulosa.  

 

Ekologik va iqtisodiy talablarni malum bir iqtisodiy kengliklarda amalga 

oshirish mexanizmini ishlab chiqish va amaliy tadbirini ywlga qwyish jamiyatdagi 

ekologik munosabatlarni tartibga solishning eng samarali vositasidir. 

Sanoat tegralari-malum bir h’ududlarda noqishloq xwjalik sanoat tarmoqlarini 

joylashuvi va ularning ishlab chiqarish jamiyatini yurgazish. Bunday tegralarga 

sanoat tarmoqlari ёki majmualar majmuasini yani mashinasozlik va metallurgiya 

korxonalari, neft, gaz sanoati obektlari, engil va oziq-ovkat korxonalari, neft, gaz 

sanoati obektlari, engil va oziq-ovqat korxonalari, energetika obektlari (AES, GES, 

GRES, TES), tog’ kon, ximiya qurilish sanoatiga qarashli zavod, fabrika va 

korxonalarini ah’oli punktlarida chetga olib chiqilgan maydonlari kiradi. 

Sanoat tegralarida biz yuqorida aytib wtganimizdek, atrof muh’itni ifloslanishi 

va ekologik h’avfsizlik talablari boshqa antropogen wzgargan obektlarga nisbatan 

wziga xos bwlib, ularda umumjah’on ekologik talablari quyidagilardan iborat. 

•  Texnologik jaraёnlarning kam chiqimli va chiqimsizligini taminlash; 

•  İfloslantirish va zah’arlanishnikamaytirish va zarali moddalari 

neytrallashtirish; 

•  Ekologik xavfsiz mah’sulotlar chiqarish. 

•  Tozalagich texnologiyalarini doimo takomillashtirib bori shva ularni 

davlat nazoratida ushlab turish; 

•  İlmiy texnologik jaraёnlarni keng tadbiq qilish ёki tabiiy resurslardan 

juda yuqori darajada samaradorlik Bilan foydalanishni ywlga qwyish va 

h’okazo. 

Sanoat tegralari va ularda biron bir sanoat korxonasini joylashtirishni 

rejalashtirish xalq xwjaligining umumiy iqtisodiy rivojlantirish dasturlarida 

korxonalarning joylashtirishning asosiy nazorat xujjatlaridan biri bwlib, ishlab 

chiqarish kuchlarini joylashtirishning h’ududiy va bosh sxemalari h’isoblanadi. Bu 

sxemalaridan sanoat korxonalari loyixalash tashkilotlari tabiiy resurslaridan 

foydalanish va atrof muh’itni muh’ofaza qilishning ruxsat etilgan meёrilarini 

h’isobga olgan h’olda foydalaniladi. Sanoat korxonalarini qurish vaqtida qurilish 

tashkilotlari loyixadagi ekologik va sanitar talablarini bilishlari va ularga 

twlig’icha etibor berishlari kerak. Shu Bilan birgalikda loyixachilar avtorlik 

nazoratini, ekologik xizmatchilar esa sanitar nazoratini amalga oshirishlari shart. 

Kwpgina demokratik mamlakatlar qonunchiligida sanoat korxonalarini 

joylashtirish va qurishda jamoat birlashmalari va mah’alliy ah’olining fikrlarini 

inobatga olish kwzda tutilgan. 

Jamoatchilik talabi Bilan Evropada shimoliy darёlar janubga oqizilmaydigan 

bwldi. Qrimning kurortlar tegrasida Qrim (AES) qurilish twxtatiladi. Germaniya 

(TES) larini qurilishi ekologik inqirozi h’ududlarda twxtalishi bunga yaqqol misol 

bwla oladi. 

Sanoat tegralarida korxonalarni ishga tushirishdan avval ularning ekologik 

ekspertizadan wtkazish shartlari Tabiatni muh’ofaza qilish twg’risidagi qonunning 

6-bobida aniq ifodalangan bwlsada, lekin rivojlangan mamlakatlarning ekologik 

qonunchiligida aniq aks ettirilgan. Xalqaro normalarga muvofiq sanoat 

korxonalarining ishga tushirilishi ekologik xavfsizlikning taminlab berish 

imkoniyatiga ega bwlmasa, yani loyixada kwzda tutilgan tozalovchi va chiqitlarni 

zararsizlantirish inshootlari qonun xujjatlaridagi meёrlarga twg’ri kelmasa soh’a 

ёki buyurtmachi tomonidan tuziladigan sanoat korxonalarini qabul qilish 

komissiyasi tarkibida ekologik nazorat va sanitar epidimologik nazorat organlari 

qatnashuvchini taminlash darkor. 

Wzbekiston Respublikasi Tabiatni muh’ofaza qilish twg’risidagi qonunning 

10-bob, 41-moddasida korxonalar, tashkilotlar va boshqa obektlarni joylashtirish, 

qurish, rekonstruktsiya, ulardan foydalanish va ularni tugatishga doir ekologik 

talablar belgilangan. 

İshlab chiqarishni ywlga qwygan korxonalarga ekologik guvoh’nomalar 

berish Tabiatni muh’ofaza qilish twg’risidagi qonunning 46-moddasiga muvofiq 

amalga oshiriladi. Ekologik guvoxnomalar berish tartibi Vazirlar Mah’kamasi 

tomonidan tasdiqlanadi va tabiatni muh’ofaza qilish davlat qwmitasi va Sog’liqni 

saqlash Vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Sanoat tegralarida tabiiy 

resurslardan foydalanish limitlari va meёrlari, atrof muh’itga etkazilgan zararlarni 

korxonalar tomonidan qoplashning h’uquqiy normalari. 

Tabiatni muh’ofaza qilish twg’risidagi qonunning 4,5,6 boblarida keltirishgan 

bir qator moddalar bilan tartibga solinadi. Sanoat tegralarida ekologik talablarini 

xwjalik yurituvchi subektlar tomonidan qwpol ravishda buzganlarga avvalambor 

iqtisodiy javobgarlik choralarini qwllash, bu h’uquqbuzarliklar bir necha bor 

takrorlanganda ёki bir marotaba qwpol ravishda maqsadga muvofiq bwladi. 

Transport vositalari va boshqa qatnov vositalari qurilishlarining tamirlaydigan 

va ularga texnik xizmat kwrsatadigan korxonalar va tashkilotlar oldiga 

qwyiladigan talablar 17-moddada. 

Atmosfera h’avosidagi zararli tasir kwrsatuvchi transport vositalari va boshqa 

qatnov vositalari h’amda qurilishlarni tamirlaydigan va ularga texnik xizmat 

kwrsatadigan korxonalar va tashkilotlar ishlatilgan gazlardagi ifloslantiruvchi 

moddalar miqdorining h’amda ular fizikaviy omillari zararli tasir kwrsatishning 

normativlariga muvofiqligini va tartibga solish taminlanadi. 

Kashfiёtlar, ixtirolar, sanoat namunalarini, texnik va texnologiyalarni joriy 

etish paytida atmosfera h’avosini muh’ofaza qilish talablariga rioya etish 23-

moddada. Atmosfera h’avosini muh’ofaza qilishda  texnologik tadbirlarning 

ah’amiyati kattadir. Buning uchun sanoat korxonalaridagi texnologik jaraёnlarni 

takomillashtirish h’isobiga h’atto chiqindi ёki chiqindisiz korxonalarni qurish 

mumkin. Chiqindi va chiqindisiz korxonalarni qurish mumkin. Chiqindili va 

chiqindisiz ishlab chiqarish korxonalari tashkiliy va texnologik jaraёnlarni wz 

ichiga oladi, bunda h’am Ashe tayёrlash, mavjud materiallardan twla foydalanish, 

ularni chiqindi sifatida tashqi muh’itga tashlamaslik borasida ywl-ywriq tavsiyalar 

ishlab chiqadi. Shuning uchun h’am aksariyat kam chiqindini chiqarish 

korxonalarga kata ah’amiyat berilmoqda. 

Akademik B.N. Laskorixning fikricha, kam chiqindili texnologiyaga ega 

bwlgan korxonalar quyidagi ywnalishda ish olib borishlari kerak: xom ashёlarni 

majmua h’olda ishlash, yangi texnologik jaraёnlarni ishlab chiqish va 

takomillashtirish, narxlarni ishlab chiqish, shunga mos asbob uskunalar yaratish 

imkoni boricha kam chiqindili texnologiyaga ega bwlgan h’ududiy ishlab chiqarish 

majmualarini tashkil qilish. 

Shuni h’am aytib wtish kerakki chiqindisiz ishlaydigan sanoat korxonalari 

jamoasi barcha xomashёlar sanoat maxsulotiga aylanishi tashkil etadi. Masalan, 80 

yil ilgari rangli metallurgiya korxonalari xom ashёlaridan jami 15 element ajratib 

olingan bwlsa, h’ozirda misli xom ashёlarning wzidagina 25 element, jumladan, 

mis, rux, qwrg’oshin va ularning boshqa birikmalari ajratib olinmoqda. Bazan kwp 

mah’sulotlar sifatsiz bwlib, Davlat standartlariga twg’ri kelmasligi tufayli chiqindi 

h’olida chiqarib tashlanadi va ular tashqi muh’itni ifloslantiruvchi manbaga aylanib 

qolishi mumkin. 

Xozir kwp xududlarda metall ishlab chiqaruvchi korxonalar chiqindisiz 

texnologiyaga wtganlar. Mazkur usullar bwyicha temirli madanlar tarkibidagi 

metall, tabiiy gaz ёki vodorod ёrdamida eritib olinadi. Bunday texnologik jaraёnda 

tashqi muh’itni ifloslantiruvchi bosqichlar istisno etiladi. Metallni bu usulda eritish 

atmosfera h’avosida tashlanadigan SO

2

 gazi, changlarni va zararli moddalardan 

twla twkis foydalanish imkonini beradi. 

Sintetik kauchuk ishlab chiqarish zavodi texnologiya jaraёnida paydo 

bwladigan chiqindilardan h’ozir sulfat kislotasi, spirt va stirol olishda 

foydalanilmoqda. 

Texnologik jaraёnlarda mashala ёndirishdan elektr toki Bilan qizdirishga 

wtish chiqindilar kamayishiga olib keladi. Texnologik jaraёnlarning berkligini 

taminlash, mah’sulotlarni bir joydan ikkinchi joyda transportir lentalari vositasida 

ёki h’avoli tashish vositalaridan foydalanish yaxshi samara beradi. 

BMT da kam chiqindili h’amda sanoat korxonalarini tashkil qilish 

twg’risidagi maxsus dikloratsiya qabul qilingan. Demak, uzulib qoladigan 

texnologik jaraёnlarni uzluksiz texnologiyaga wtkazish davrining dolzarb 

muammolaridan biridir. Shuni qayd qilib wtish lozimki, yuqorida tavsiflangan 

texnologik jaraёnlarni tadbiq etish atmosfera h’avosini ifloslanishidan tamoman 

h’oli qilmasada, lekin sanitariya vrachlari korxonalarning muh’andis tashkilotlari 

Bilan h’amkorlikda atmosfera h’avosini chiqindilardan muh’ofaza qilishga doimo 

h’arakat qilishlari lozim. 

Atmosfera h’avosidagi zararli chiqindilarini chiqarib, atrof muh’it 

ifloslanishning oldini olish uchun chang chiqindilari manbalarini inventarizatsiya 

qilish va pasportlash h’amda chang tutish qurilmalari asosida paxta tozalash 

korxonasining texnologik wtishlarida atmosferaga va ish joylarida chang ajralishini 

pasaytirish bwyicha chora-tadbirlar ishlab chiqishni kamaytirish, korxonalarda va 

ularning yaqinidagi h’avo muh’itining sog’lomlashtirishga xizmat qiladi. Paxtani 

tozalash korxonalarining texnologik mashina uskunalarini texnik jih’atdan soz 

h’olatda saqlash va paxta tozalash zavodlarining texnologik mashina uskunalarida 

atmosferaga chiqadigan chang tutish qurilmalarini ishga yaroqli h’olatda saqlaydi. 

 

 

Mavzu № 10 : Ekologik ekspertizani tashkil qilish va wtkazish. 

 

Reja: 

 

1.  Davlat ekologik ekspertizasining tashkil qilish va wtkazish. 

2.  D.E.E. ni wtkazish uchun ekspert guruxi tashkil qilish va uning ish yuritish 

tartibi. 

3.  Davlat ekologik ekspertizasining xulosasi. 

Xulosa  

 

Davlat ekologik ekspertizasi Wzbekiston Respublikasi Davlat tabiat komiteti 

tizimidagi ekspert organlari mutaxassislari kuchi Bilan ёki olimlar, mutaxassislar 

va jamoatchilik vakillaridan tashkil topgan (ilova 4) ekspert komissiyalari 

(guruxlari)  ёrdamida wtkazilishi mumikn. Ekspertiza wtkazish muddati, qoidaga 

binoan metallarning twliq komplekti topshirilgan kundan uch oydan oshmasligi 

kerak. 

Davlat ekologik ekspertizasini wtkazish jaraёni uch bosqichdan iborat: 

tayёrlov, asosiy va yakunlovchi bosqichlar. 

A) tayёrgarlik (Tayёrlov) bosqichida Wzbekiston Respublikasida Davlat 

tabiat qumitasi tizimining shtatdagi ekspertlari tomonidan: 

Tavsiya qilingan xujjatlar tarkibi mazkur xujjatning talablariga mos kelish 

kelmasligi tekshiriladi; 

Ekspertizaning vazifalari, chegarasi va ywnalishi tariflanadi; uning formasi (shakli) 

va wtkazish usuli aniqlanadi; 

Ekspertizaning asosiy ywnalishlari bwyicha mutaxasislardan shtatdan tashqari 

ekspert komissiyasi guruxi tuziladi, uning azolari wrtasida vazifalari taqsimlanadi, 

ish grafigi tuziladi va xokazo, kerakli xujjatlar rasmiylashtiriladi. 

B) asosiy bosqich davomida ekspertizaga tavsiya qilingan xujjatlar kwrib 

chiqiladi, va tekshiriladi, unda; 

Mazkur xwjalik faoliyati turini amalga oshirishga extiёjning asoslanishi, uni 

realizatsiya qilish usulini  tanlash, tavsiya qilinaёtgan texnik muxandislik va 

arxitektura – rejaviy echimlarning progressivligi, material xom-ashё va energetik 

resurslardan va boshqalardan foydalanishning komplektligi va ratsionalligi; 

Aniqlangan faktorining twliqligi va ularning ekologik xavfi darajasi atrof 

muh’itga xwjalik faoliyatining tasiri extimoli masshtablari; 

Tabiat muxofazasi qonuniyatlari talablarini taminlashga, shuningdek avariya 

vaziyatlarini oldini olish (ogoh’lantirish) va ularning mumkin bwlgan oqibatlarini 

tugatishga qaratilgan chora-tadbirlarning etarliligi;  

Mazkur xwjalik faoliyatining ekologik xavfsizligi va atrof muxitning sifat 

meёri taminlanishining foydalanishga tavsiya qilingan operativ va boshqa xil 

nazorat usullari; 

İshlab chiqarilgan maxsulotning va xosil bwlgan chiqindilarning ekologik 

xavfi darajasini baxolash shuningdek ularni qayta ishlashda xududiy 

koperittsiyalanish imkoniyatlari; 

Ekspertizani amalga oshirishda ekologik ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari 

twg’risida malumotlarning borligi inobatga olinadi. 

Ekspertiza ishlari jaraёnida oldindan tariflangan ekspertizacha ywnalishlari 

bwyicha individual ekspert guruxi xulosasi tayёrlanadi. 

Agar Yangi vazifalar ёki kwrib chiqish yunalishlari aniqlansa, ekspert 

komissiyasi (guruxi) davlat ekologik ekspertizasini tayinlangan organ oldiga 

ekspertiza wtkazish muddatini wzgartirish kwriladigan masalalar bwyicha 

qwshimcha ekspertlar jalb qilish masalasini qwyish mumkin.  

Ekspertiza davomida xujjatni tayёrlovchilar tomonidan inobatga olinmagan 

potentsial xavfli tasirlar aniqlangan taqdirda, loyixa Ushbu tasirning xavflilik 

darajasi va uning oqibatlari bah’olanmagan xolda qayta ishlashga qaytariladi; 

V) yakunlovchi bosqich davomida ekspert komissiyasi tomonidan 

kwtarilaёtgan xujjat bwyicha jamlanma xulosa loyixasi tayёrlanib u buyurtmachi, 

loyixani ishlab chiqilgan tashkilot vakillari, jamoatchilik qatnashgan ekspert 

komissiyasi majlisida muxokama qilinadi. Jamlama xulosa ekspert 

komissiyasining barcha azolari tomonidan imzolanadi, va ularning roziligisiz 

wzgartirilmaydi. 

g) ekspert komissiyasi (guruxi)ning jamlanma xulosasi quyidagilardan iborat 

bwlishi kerak: 

amalga oshirilaёtgan tavsiya qilinaёtgan xwjalik faoliyatining qisqacha tavsifi; 

tavsiya qilinaёtgan xwjalik faoliyati echimining ekspertik baxolari; 

loyixa bwyicha prinspial muloxazalar; 

xulosalar; 

loyixani amalga oshirish imkoniyatlari va shartlari (reja, dasturlar); 

uni qayta ishlashga ёki qayta qurishga extiёj; 

amalga oshirishga muvofiq kelmaydigan chetga chiqishlar; 

xulosa va takliflar aniq va tushunarli bwlishi kerak. Jamlama xulosaga ekspert 

komissiyasi azolari tomonidan bildirilgan aloxida fikrlar ilova qilinadi. Davlat 

ekologik ekspertizasini wtkazish uchun ekspert guruxi tashkil qilish va uning ish 

yuritish tartibi. Ekspert komissiyasi (guruxi)-bu konkret xwjalik faoliyatini davlat 

ekologik ekspertizasini wtkazish uchun vaqtincha tuzilgan mutaxassislar 

jamoasidir (shtatsiz ekspertlar). Ekspert guruxni tuzi shva unng ishini tashkil 

qilishni h’amda shtatsiz ekspertlarining mexnatga xaq tulashini davlat ekologik 

ekspertizasini wtkazish vazifasi yuklangan davlat tabiatni muxofaza qilish 

qwmitasining ekspert bwlimi amalga oshiradi. Ekspert guruxining soni va shaxsiy 

tarkibi davlat ekologik ekspertizaga topshirilgan xujjatlarning xususiyati va 

murakkabligi bilan aniqlanadi.  

Ekspert komissiyasini tuzishda va uning faoliyatini tashkil qilishda 

quyidagilarni taminlovchi barcha shart sharoitlar yaratilishi shart. 

Ekspert komissiyasining malaka saviyasi etarli va kwp pozitsiyali bwlishini; 

Davlat Ekologik ekspertizasining yuqori sifatini; 

Ekspert baxosining va ekspert komissiyasi (guruxi) xulosalarning sifatini; 

Davlat ekologik ekspertizasining wtkazish va uning natijalarining 

oshkoraligini etiborda tutadi. 

Ekspert komissiyasi (guruxi)ni tuzish printspi va tarkibi shtatsiz ekspertlardan 

iborat bwladi, uning ishiga respublika ilmiy-tekshirish institutlarining, vazirliklar 

muassasalar, tarmoq ilmiy-tekshirish va loyixalash tashkilotlarining olimlari va 

mutaxassislari jalb qilinishi mumkin. 

Ekspert komissiyasi (guruxi)ning shaxsiy tarkibi Bosh davlat ekspertiza 

boshligi ёki uning wrinbosari tomonidan tasdiqlanadi. 

Ekspert komissiyasi shaxsiy tarkibiga quyidagi mutaxassislarni jalb qilish 

taqiqlanadi. 

Ularning shaxsiy roziligi bwlmasa; 

Ekspertizaga topshiriladigan xujjatlarni tayёrlashda qatnashganlar; 

Kwrilaёtgan loyixa bwyicha oldin matbuotda wz fikrini bosib chiqarganlar 

ekspert komissiyasi tarkibiga kiritilmaydi. 

Mutaxasisning shtatsiz ekspert sifatidagi faoliyatini ekspert komissiyasi 

(guruxi) tuzish twg’risidagi qaror qabul qilingan kundan boshlanadi va 

tasdiqlangan ish grafigiga mos olib boriladi. Shtatsiz ekspert davlat  ekologik 

ekspertizasini wtkazishda asosiy ishlar ajralmagan h’olda, wziga qulay vaqtda 

qatnashadi, uning ishlashi uchun barcha sharoit yaratilishi kerak. 

Davlat ekologik ekspertizasining xulosasi. 

Davlat ekologik ekspertizani wtkazaёtgan ekspert organ iva xwjalik faoliyati 

loyixasi kwrib chiqadi va «Davlat ekologik ekspertiza» xulosasini tayёrlaydi. 

Uning tarkibiga quyidagilar kiradi ekologik oqibatlar va loyixani amalga 

oshirish shart sharoitlari twg’risidagi xulosalar. 

Qiziquvchi tomonlarga fikr va takliflarni kwrib chiqish davomida paydo 

bwlgan muloxazalar; 

Kwrilaёtgan xwjalik faoliyati loyixasini amalga oshirish shart-sharoitlari 

bwyicha buyurtmachi va qiziquvchi tashkilot va muassasalar uchun tavsiyalardan 

iborat bwladi. «D.E.E. ning» xulosasi Wzbekiston Respublikasi Davlat tabiat 

qwmitasi ekspert kengashi majlisiga muxokamaga chiqarilishi mumkin. «D.E.E. » 

xulosasi loyixasi buyurtmasiga va boshqa kuzatuvchi tashkilotlarga yuboriladi. 

Xwjalik faoliyati loyixasini amalga oshirish uchun mablag’ faqat «D.E.E. 

xulosa» ijobiy bulsagina ajratiladi. Ekspertiza tugagach xujjatlarning tirik 

komplekti buyurtmachilarga. Xujjatlarning nusxasi ekspertiza wtkazgach organ 

arxivida olib qolinadi, rasmiylashtiriladi va belgilangan ish yuritish tartibiga 

asosan saqlanadi. D.E.E ni wtkazishada tomonlarning vazifalar va javobgarligi 

xwjalik faoliyati loyixasining va boshqa xujjatning buyurtmachisiga va ishlab 

chiquvchi quyidagilarni taminlaydi.  

 

 

Asosiy foydalanilgan adabiёtlar: 

1. Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. 1992 y. 

2. Tabiatni muxofaza kilish tugrisidagi konun. T. 1992 y. 

3. Ekologik ekspertiza tugrisidagi konun. T. 2000 y. 

4. Natsionalnıy doklad "O sostoyanii okrujayushey prirodnoy sredı i 

ispolzovanie prirodnıx resursov v respublike Uzbekistan". T. 1998 g. 

5. Natsionalnıy doklad "O sostoyanii okrujayushey prirodnoy sredı i 

ispolzovanie prirodnıx resursov v respublike Uzbekistan". T. 2002 g. 

6. Ekologiya xukuki. T. 2001y. 

7. Spravochnik ekologa-eksperta. T. 1997 g. 

8. Makarov S.V. Osnova ekonomiki prirodopolzovanie. M.1989g. 

9. Rukovodyashiy dokument Oxrana prirodı.  İnstruktsiya o poryadke 

provedeniya otsenki antropogennogo vozdeystviya na okrujayushuyu sredu. 

R.Uz.KOP. T. 1995 g. 

10. Rukovodyashiy dokument Oxrana prirodı. Metodicheskoe ukazaniya po 

opredeleniyu platyajey za vıbrosı, sbrosı zagryaznyayushix veshestv v 

prirodnuyu sredu i razmeshenie otxodov. R.Uz.KOP. T. 1993 g.