Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
Download 0.79 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Markaziy Osiyo davlatlarining iqtisodiy geografik o’rniga tarif
- 2. Tabiiy sharoiti va resurslariga baho
- Aholisi va uning joylashuvi
- 4. Xo’jaligining rivojlanish xususiyatlari a) Sanoati;
55
Rossiya Federatsiyasi qishloq xo’jaligi zimmasiga mamlakatda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulotning 12%i va milliy daromadning 15%i hamda, ishlab chiqarish fondlarining salkam 16%i to’g’ri keladi. Mamlakat qishloq xo’jaligi so’nggi malumotlarga qaraganda - 83,2 mlrd rubl yalpi mahsulot ishlab chiqargan. Shu jumladan, 99,0 mln t don, 38,1 mln t kartoshka, 12,0 mln t go’sht, 46,9 ming t jun va boshqa mahsulotlar etishtirilgan. Lekin, bu etishtirilgan mahsulot tarkibi ayni paytda aholi ehtiyojini to’liq taminlay olmayapti. İchki bozor asosan import natijasida taminlanmoqda. Rossiyaning asosiy qishloq xo’jaligi tarmoqlari - ziroatchilik, shu jumladan - donchilik, em-xashak va texnika ekinlarini etishtirish, bog’dorchilik, sabzavotchilik, chorvachilik parrandachilik va boshqalardan iboratdir. Mamlakatda dexqonchilik qishloq xo’jalik mahsulotlarining 40%ni etkazib beradi. Don ekinlari Rossiya ekin maydonining yarmidan ko’pini egallagan. Bug’doy etishtiriladigan asosiy rayonlar - Shimoliy Kavkaz, Markaziy qoratuproq, Volga-Bo’yi, Ural, Sibir rayonlari hamda, Noqoratuproq zonasidagi rayonlardir. Rossiyaning texnika ekinlariga kanop, qand lavlagi va tolali zig’ir kiradi. Markaziy, Volga-Vyatka, Shimoliy va Shimoli-g’arbiy iqtisodiy rayonlar shu ekinlarni etishtirishga ixtisoslashgan. Qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan yana biri - bu chorvachilikdir. qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 60%i, asosiy ishlab chiqarishning 75%i fondlari shu tarmoqqa to’g’ri keladi. Etakchi tarmog’i - qoramolchilikdir. Rossiyada 1994 yilgi malumotlarga qaraganda 49,5 mln bosh qoramol va 19,9 mln sigir mavjud bo’l-gan. Bu tarmoq Ural, Volga-Bo’yi, G’arbiy Sibir, Shimoliy Kavkazda rivojlangan. Go’sht va go’sht-sut chorvachiligi shahar atrofi xo’jaliklarida rivojlangan. qo’ychilik ham Rossiyada yaxshi rivojlangan bo’lib, uning asosiy rayonlari - Volga-Bo’yi, Sharqiy Sibir, Ural va Shimoliy Kavkaz iqtisodiy rayonlaridir. Ukraina Respublikasining qishloq xo’jaligi yuqori intensivligi va maxsuldorligi bilan ajralib turadi. Bunday holat avvalambor, unumdor qora tuproqning mavjudligi va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalashtirilganligi bilan bog’liqdir. qishloq xo’jaligida yalpi tovar mahsulot o’iymati bo’yicha chorvachilik ustun turadi. Ukraina dexqonchiligining asosini donchilik tashkil qiladi. Don ekinlari bilan ekin maydonlarining yarmidan ko’pi band. Mamlakatning tabiiy-iqlim sharoitlari bu erda kuzgi bug’doyga qaraganda, bahorgi bug’doy etishtirish uchun katta imkoniyatlar tug’diradi. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligida asosan bahorgi bug’doy etishtiriladi. Don ekinlaridan esa makkajo’xori, jo’xori, dukkakli ekinlar etishtiriladi. Ekin maydonlarining juda katta qismi texnika ekinlari - qand lavlagi, kungaboqar, kanop va tamaki bilan band qilingan. MDH davlatlarida etkazilib beriladigan qand lavlagining 60 %dan ortio’ qismi, kungaboqarning 60 %i Ukrainaga to’g’ri keladi. qand lavlagi o’rmon-dasht zonadiga ekilsa, kungaboqar dasht zonasida etishtiriladi. Ukrainada, shuningdek uzumchilik rivojlangan. MDH davlatlari ichida u uzum etishtirishda oldingi o’rinlarda turadi. Chorvachilikning asosiy tarmoqlari qoramolchilik, cho’chqachilik, qo’ychilik, asalarichilik va parrandachilikdan iboratdir. Belorus respublikasining iqlim sharoitlari bu o’lkada tabiiy o’tloqlarni vujudga kelishida va em-xashak ekinlarini etishtirishda katta imkoniyatlar yaratib beradi: Shuning uchun ham qishloq xo’jaligining chorvachilikka ixtisoslashganligigi bejiz emasdir. Chorvachilikning asosiy yo’nalishi sut-go’sht etishtirishga ixtisoslashgan bo’lib, u shahar atrofida yaxshi rivojlangan. Kartoshka etishtirish respublikaning markaziy va janubiy hududlariga to’g’ri keladi. 56
Har bir mamlakatning transporti mahalliy va umumdavlat bozorini shakllanishida katta ahamiyat kasb qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida transportning roli yanada ham oshadi. Bir tomondan, transport omili korxona faoliyatining samaradorligiga tasir qilsa, ikkinchidan uning o’zi bozor doirasida tovar va xizmatlarning ayirboshlashishiga bog’liqdir. Rossiya Federatsiyasida barcha suv, avtomobil, o’uvur, temir yo’l va havo transporti turlari rivojlangan. Bu transport turlari bir-biri bilan tutashib, transport tizimini vujudga keltiradi. Yuk va yo’lovchi aylanmasi bo’yicha Rossiyada temir yo’l transporti birinchi o’rinda turadi. Uning uzunligi 87 ming kmga, yuk aylanmasi 196,7 mlrd t/kmga, yo’lovchi aylanmasi 253,2 mlrd pas/kmga tengdir (1997 y. malumot). Mazkur davlatning barcha rayonlari bu transport turi bilan bog’langan. Eng yirik temir yo’l tuguni Moskva hisoblanadi. Undan 11 temir yo’l liniyasi chiqib ketadi. Dengiz transporti ham Rossiyaning tashqi iqtisodiy aloqalarini olib borishda katta ahamiyat kasb qiladi. Bu transport turi ham rivojlangan bo’lib, mamlakatni o’rab turgan 14ta dengiz orqali bemalol chet mamlakatlari bilan bog’lab turadi. Eng yirik portlari Sankt-Peterberg, Murmansk, Vladivostok, Naxodka va boshqalardir. İchki rayonlarni bir-biri bilan bog’lashda daryo transporti ham katta ahamiyat kasb qiladi. Eng yirik daryo transport magistrallari - Volga-Kama, Shimoliy Dvina, Onega va Ladoga ko’llari va boshqalar. Avtomobil transporti asosan kichik masofalarga o’rtacha yuklarni tashishga ixtisoslashgan. Rossiya hududini meridianlar va parallelar bo’yicha zich avtomobil magistrallari kesib o’tgan. Ukraina Respublikasida transport va aloqada 7,5% aholi band bo’lib, asosiy transport turlari temir yo’l, dengiz va daryo transporti, avtomobil, quvur va havo transportlaridir. Daryo transportining asosiy arteriyasi Dnepr daryosidir. Eng yirik porti qora dengiz bo’yidagi Odessa shahridir. Hozirgi paytda bu port MDH davlatlariga ham hizmat ko’rsatmoqda, shu jumladan O’zbekistonga ham. Belorus Respublikasi rivojlangan temir yo’l transportiga ega. Temir yo’l transporti uning hududini meridianlar va parallellar yunalishlarida kesib o’tadi. Shu bilan birga, uning hududidan Moskva-Minsk, Brest-Varshava va Berlin temir yo’l trassasi o’tib, uni g’arbiy Evropa mamlakatlari bilan bog’lanishiga imkoniyat yaratgan. Shuningdek, bu hududda, xalo’aro ahamiyatga ega bo’lgan shosse yo’llari o’tgan. Rossiya bilan g’arbiy Evropani bog’lovchi "Drujba" neft o’uvuri Belorus hududidan o’tkazilgan.
1. Markaziy Osiyo davlatlarining iqtisodiy geografik o’rniga tarif. 2. Tabiiy sharoiti va resurslariga baho. 3. Aholisi va uning joylashuvi. 4. Xo’jaligining rivojlanish xususiyatlari: a) sanoati; b) qishloq xo’jaligi; v) transporti. 5. Markaziy Osiyo davlatlarining ichki tafovutlari. 6. MDH davlatlarining tashqi iqtisodiy aloqalari. 57
Bu respublikalarning umumiy o’xshashligi, avvalambor tabiiy geografik o’rinda, tabiiy sharoit va resurslardan foydalanishda, tarixiy kelib chiqishda, turkiy xalo’larning taro’alganligi, xo’jalik xususiyatlarida va boshqalarda o’z aksini topgan. Ayni paytda bu davlatlar ham siyosiy mustaqilikka erishib, bozor iqtisodiyoti munosobatlari sharoitida rivojlanayotgan respublikalar hisoblanadi. Yangi siyosiy va iqtisodiy sharoitda davlatlar ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishining geografik, tabiiy va demografik omillari bilan, xalo’ xo’jaligi tarmoqlari tarkibi, va ichki tafovut haqida quyidagi maruza matnida tanishamiz. Bu respublikalar yagona tabiiy geografik o’lkani tashkil qiladi. Bu o’lka TURKİSTON deb ataladi. Turkiston Evrosiyo materigining o’rtasida joylashgan. Agar bu respublikalarning yaxlit geografik o’rni bilan tanishadigan bo’lsak, Markaziy Osiyo davlatlarining shimoliy chegarasi Ayirtov yao’inida, janubiy Kopetdog’ tog’larining shimoliy etagidan tortib Pomir tog’larigacha, g’arbiy nuqtasi Kaspiy dengizining Mangishloq yarim oroligacha, sharqiy chegarasi esa Savr tog’larini etagidan qora İrtish daryosi vodiysigacha bo’lgan hududni o’z ichiga oladi. Bu davlatlarni har birini alohida ko’radigan bo’lsak, Qozog’iston Respublikasi Markaziy Osiyoning shimolida joylashgan, u shimoldan Rossiya Federatsiyasi, janub va janubi-g’arbdan O’zbekiston, Turkmaniston va Qirg’iziston Respublikalari bilan, janubi-sharqda Xitoy Xalo’ Respublikasi bilan chegaradosh. Uning maydoni kattaligi 2,7 mln.km kv bo’lib, u MDH, davlatlari ichida ikkinchi, Markaziy Osiyo davlatlari orasida esa birinchi o’rinda turadi. Qozog’iston Respublikasining hududi Kaspiy dengizdan - Oltoygacha, Uraldan Tyan- Shan tog’larigacha chuzilgan. Uning sharqiy va g’arbiy nuqtalarigacha bo’lgan massofa 3 ming km, shimoliy va janubiy nuqtalari orasidagi masofa 1700 km tashkil qiladi. Turkmaniston Respublikasi - Markaziy Osiyoning janubi – g’arbida joylashgan, bu respublika janubdan Eron va Afg’oniston, shimoldan Qozog’iston, sharq va shimoli- sharqdan O’zbekiston bilan chegaradosh Turkmanistonning g’arbiy chegarasi esa Kaspiy dengizi bilan tutash. Mamlakat hududining maydoni 488,1 km kv tashkil qiladi. Markaziy Osiyo respublikalari ichida maydoni bo’yicha II o’rinda turadi. Qirg’izston Respublikasi Markaziy Osiyoning shimoliy - sharqida joylashgan bo’lib, u shimol va shimoli - g’arbdan Qozog’iston bilan, janubdan. Tojikiston bilan, g’arbdan O’zbekiston, janubi - sharqdan esa - Xitoy Xalo’ Respublikasi bilan chegaradosh. Uning maydoni 198,5 ming km kv. Tojikiston Respublikasi ham Markaziy Osiyoning janubiy sharqida joylashgan bo’lib, u O’zbekiston, Qirg’iziston, Afg’oniston va Xitoy bilan chegaradosh. Hududining maydoni 143,1 ming km kv tashkil etadi. Bu MO mamlakatlarining umumiy iqtisodiy geografik o’rni, materikning ichkarisida joylashganligi, okean va dengizlardan uzoqligi nuqtai nazardan noqulay imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Ayniqsa, Tojikiston Respublikasini fug’arolar urushi ketayotgan Afg’oniston bilan chegaradoshligi, nafao’at Tojikistonni respublikasining geosiyosiy o’rniga, balki butun Markaziy Osiyoga ham havf solmoqda. Biroq Markaziy Osiyo davlatlari hududida Buyuk İpak Yo’lini tiklanayotganligi, bu davlatlarni Xitoy bilan bog’lanishiga va ochiq dengiz yo’liga chiqishga imkoniyat yaratadi. Shuningdek, Turkmaniston va Eronni bog’lovchi Tajan - Mashxad - Seraxs yo’llarining qurilishi Markaziy Osiyo Yao’in Sharq va Turkiya Respublikalari bilan bog’lashda katta rol o’ynaydi.
58
Markaziy Osiyo davlatlarning hududi berk suv havzazini tashkil qilib, shimoliy yarim shardagi eng yirik cho’l shu mamlakatlar hududida joylashgan. Bu erning tabiati bir - biridan, keskin farq qiluvchi bo’lib, yirik To’ron tekisligi, va baland tog’ tizimlari hisoblangan Pamir va Tyan-Shan o’ziga xos landshaftlarini tashkil qilgan. Eng katta tekisliklari cho’llardan iborat bo’lib - ularga Qoraqum va Qizilqum cho’llari kiradi. Markaziy Osiyo hududining Okeanlarga nisbatan Uzoqda joylashganligi, iqlimini keskin kontinentalligi yozi quruq, qishi esa kam yog’ingarchilikli va sovuq bo’lishini vujudga keltiradi. Tog’li o’lkalarda esa iqlim vertikal zonallik qonuniyatlarga bo’ysinib, 3000 m baland qismlarda iqlim shunday sovuqki, hududi shimoliy subarktika va Arktika rayonlari singaridir. Shuning uchun ham bu baland tog’lar muzlik bilan qoplangan. Markaziy Osiyo hudud berk hisoblanib, eng yirik daryolari Sirdaryo va Amudaryodir. Ular barcha Markaziy Osiyo davlatlarini hududidan o’tib o’zining suvini Orol dengiziga quyar edi, biroq ayni paytda bu daryo suvlari erlar betartib o’zlashtirilishi natijasida Orol dengiziga etib bormayapti. Bu holat - ekologik muammoni vujudga keltirgan. Xo’jalikda ishlatiladigan suv resurslari asosan erlarni sug’orish maqsadida foydalaniladi. Shu bilan birga tog’ daryolari, - Vaxsh, Norin, Chirchiq, katta gidroenergiya resurslariga boy hisoblanadi. Markaziy Osiyo respublikalari juda katta tabiiy resurs boyliklariga ega. Markaziy Osiyo respublikalari orasida Qozog’iston ancha boy tabiiy resurs zahiralariga ega, yani ko’mir, neft, mis, qo’rg’oshin, temir ruda va boshqalarga. Ayniqsa, rangli metallurgiya resurslari ancha katta. Polimetall rudalari havzalariga – Rudali Oltoy, Jung’oriya, Markaziy Qozog’iston tog’lari kiradi. Shunigdek, bu mamlakatda katta temir rudali konlariga – Sokolovsk - Sarbay, Lisakovsk va Ayat havzalari kiradi. MDH mamlakatlari ichida ko’mir qazib chiqarish bo’yicha Qozog’iston uchinchi o’rinni egallaydi. Asosiy konlari - Qorag’anda va Ekibastuz havzalaridir. Neft va gaz Manqishloq va Ural - Emba rayonidan qazib olinadi. Qozoqostondagi eng istiqbolli neft qazib oluvchi havza bu-Tengiz havzasidir. Shu bilan bir qatorda Qozog’iston katta fosforit zahiralariga ega bo’lib, qoratov tog’larida va Aktyub oblastida bu xom ashyo qazib olinadi. Gidroenergiya resurslari ko’proq mamlakatning sharqiy qismida bo’lib, bularga - Ural, İrtish, Tobol va İshim daryolarining resurslari kiradi. Turkmaniston Respublikasining hududida neft, gaz, oltingugurt, boshqa kimyoviy xom ashyo resurslari mavjud. Neft qazib olinadigan rayonlar - G’arbiy Turkmanistonda – Nebit-Dag, gaz konlari esa Markaziy va sharqiy Qoraqum rayonlarida mavjud. Shuningdek Qora – Bo’g’ozgol qo’lig’ida - katta miqdorda kimyo xom ashyo-mirabimet qazib olinadi. Markaziy Osiyo miqyosida ko’mir, surma va simob qazib olish bo’yicha Qirg’iziston etakchi o’rinda turadi, shunigdek bu erda neft va gaz ham qazib olinadi. Katta gidroresurs imkoniyatlariga Qirg’iziston bilan bir qatorda Tojikiston ham ega. Panj va Vaxsh daryolari yirik energetika quvvatiga ega. Markaziy Osiyo doirasida umumiy gidroenergetika salohiyatining 55% Tojikistonga to’g’ri keladi. Shuningdek Tojikistonda, ko’mir, neft, gaz, polimetall, rudalari, volfram, surma, tosh tuzi va qurilish materiallari xom ashyosi mavjud.
59 3. Aholisi va uning joylashuvi 1913 yilda Qozog’iston Respublikasida 5,6 mln kishi yashagan bo’lsa, 1959 yilda bu ko’rsatgich 9,2 mln kishiga, 1973 yilda 13,7 mln, 1984 yilda 15,6 mln, 1997 yilda esa 16,4 mln kishiga etdi. Bu mamlakatning aholisi faqatgina tabiiy ko’payish hisobiga emas, balki ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi natijasida aholini ko’chib kelishi hisobiga ham ko’paydi. Mamlakat aholisi juda notekis joylashgan bo’lib, aholi zichligi 1 km kvga - 5,8 kishini tashkil qiladi. Mamlakat maydonining chegaraga tutash hududlarida, Ayniqsa janubiy va shimoliy qismlarida aholi zichligi ancha yuqori. Aholining bunday notekis joylashganligi avvalambor, aholinining tarixan o’rnashganligi, tabiiy sharoit xususiyatlari va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishdan kelib chiqqan. Respublikada tabiiy resurslarning o’zlashtirilishi, qazib oluvchi va o’ayta ishlovchi tarmoqlarning vujudga kelishi o’z navbatida aholining ichki va Ayniqsa tashqi migratsiyasini kuchaytirdi, shu bilan birga uning milliy tarkibini o’zgartirdi. Bu respublikaning demografik xususiyatlaridan biridir. Aholining milliy tarkibida mahalliy, yani o’ozoo’lar bilan boshqa millat vakillari ruslar, ukrainlar janubiy qismlarda uyg’urlar, dungonlar, nemislar, tatarlar, o’zbeklar keng taro’algan. Yuqorida qayd qilganimizdek, ayni paytda bu mamlakatda aholining tabiiy o’sishi unchalik yuqori emas. 1997 yil statistika malumotlariga qaraganda, aholi tuЁilishi har 1000 ta kishiga 15 tani tashkil etsa, shundan o’lim, 10 ta kishini, tabiiy o’sish esa 5 ta kishiga teng. Har 1000 ta tug’ilgan chaqaloqdan 1 yoshga etmasdan 25 tasi nobud bo’lmoqda. Ayni paytda, aholining 52% i shaharlarda yashaydi. Shaharlar ichida aholisi 100 ming kishidan ko’proq bo’lganlari ahamiyatli salmog’ni tashkil qiladi. Shular jumlasiga Qorag’anda, Temirtau, Jezqazgan, Aktau, Qoratau, Kentau va Almati va boshqalar kiradi. Mamlakat siyosiy mustaqillik davrida respublikaning poytaxti Almati shahridan Astana shahriga ko’chirilgan. Turkmaniston Respublikasi aholisi notekis joylashtgan bo’lib, bu holat mamlakat katta maydonining Qoraqum cho’lidan hamda boshqa geografik sharoiti noqulay bo’lgan hududlardan tashkil topganligi bilan bog’langan. Aholining aksariyat qismi vohalarda yashaydi. Bu erlarda xar bir kv kmga 260 kishi to’g’ri kelsa, cho’llarda bu ko’rsatkich - 1 kishiga teng xolos. Umuman olganda aholining respublika bo’yicha o’rtaga zichligi 1 kv km ga 6,1 kishini tashkil qiladi. Aholining katta qismi janubiy viloyatlarda yashaydi, Amudaryo, Murg’ob, Tajan daryolari bo’ylarida, shuningdek Kopetdog’ tog’larining etaklarida. Qirg’iziston Respublikasining aholisi 1997 yil malumotlariga qaraganda 4,6 mln. kishini tashkil qildi. Aholining o’sishi asosan, yuqori darajadagi tug’ilish va past darajadagi o’lim bilan bog’langan. Bu erda xar 1000 ta kishiga 24 tani, o’lganlar 8 tani, tabiiy o’sish esa 16 ta kishini tashkil qiladi. Aholining milliy tarkibida qirg’izlar ko’pchilikni tashkil etadi. Bu erda yana o’zbeklar, ukrainlar va boshqa millat vakillari ham istiqomat qiladi. Shahar aholisi 38 % ga teng. Eng katta shaharlari Bishkek, Jalolobod, O’sh va boshqalardir. Aholi ko’proq vodiylarda, Chuv vodiysining shimolida va Farg’ona vodiysining janubida joylashgan. Aholining o’rtacha zichligi esa, 1 kv kmga 20 ta kishini tashkil qiladi.
60 Tojikiston aholisi 1997 yil malumotlariga qaraganda 6 mln. kishini tashkil qiladi. Tojikiston aholini tabiiy takror barpo etilishi darajasining yuqoriligi bo’yicha MDH davlatlari ichida etakchi o’rinni egallaydi. Mamlakatning asosiy relefi shakli tog’lardan iborat bo’lganligi tufayli, aholi asosan vodiylarda zich joylashgan. Aholini yuqori darajasida zich joylashganligi Farg’ona, Hisor, Vaxsh, Kofirnixon vodiylarida kuzatiladi. Xo’jalikning bir tomonlama qishloq xo’jaligiga ixtisoslashganligi, shaharliklar salmog’ining pastligiga olib kelgan. Mamlakatda aholining 37% shaharlarda yashaydi.
Sobiq ittifoq sanoati davrida Qozog’iston Respublikasida yoqilЁi sanoati, energetika, qora metallurgiya, mashinasozlik va metallni qayta ishlash tarmoqlari shakllandi. Xalqaro mehnat taqsimotida Qozog’iston Respublikasi rangli metallurgiya sanoati bilan, yani mis, qo’rg’oshin, rux, alyuminiy, titan magniy, shuningdek kamyob va nodir metallar ishlab chiqarish bilan ajralib turadi. Mis sanoati asosan Jezqazg’on oblastida joylashgan bo’lib, bularga asosan Balxash va Karsakpay mis eritadigan zavodlari, Jezqazgan, Sayan rudani boyitish korxonalari kiradi. Qozog’istoning ikkinchi mis havzalari uning sharqiy qismida mavjud bo’lib, bu erda Glubokoe mis zavodi ishlab turibdi. Qo’rg’oshin - rux sanoati Rudali Oltoy va Janubiy Qozog’istonda joylashgan bo’lib, Oltoydagi eng yirik qo’rg’oshin - rux kombinati Ust-Kamenogorsk shahrida, Janubiy Qozog’istonda esa Qoratau va Jung’or Olatauda qazib olinadigan rux asosida Shimkent shahridagi qo’rg’oshin zavodi ishlaydi. Titan va magniy sanoati korxonalari Ust - Kamenogorsk shahrida, gilmoy ishlab chiqariladigan korxona esa Pavlodarda (Ekibastuzda arzon ko’mir energiyasi bazasida) mavjud. Qora metallurgiya bu respublikaning eng yangi tarmoqlaridan hisoblanadi. Ulug’ Vatan urushi yillarida Temirtauda Qarag’anda metallurgiya korxonasi tashkil topgan bo’lib, bu korxona rudani Markaziy Qozog’istondan va Kustanay oblastida oladi. Kustanoyda juda yirik respublika metallurgiya bazasi tashkil etilgan. Sarboyda tog’- kon metallurgiya kombinati, Lisakovsk va Kacharsk rudani boyitish kombinatlari ishlab turibdi. Qozog’iston Respublikasida shuningdek ko’mir sanoati rivojlangan. Eng yirik havzasi - Qarag’anda konidir. Bu erda toshko’mir va kokslanuvchi ko’mir qazib olinadi. Ekibastuz ko’mir havzasining ahamiyati ham tobora o’sib bormoqda. Bu erda qazib olinadigan ko’mir ochiq usulda qazib olinib, uning tannarxi juda arzon. Ekibastuz ko’miri elektroenergiya olish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi. Qozog’iston Respublikasida neft sanoati dastlab Emba havzasida rivojlangan. Keyinchalik, 1975 yildan boshlab esa, Janubiy Mang’ishloq va Shimoliy Ustyurtda yangi neft havzalari ishga tushdi. Mamlakat elektroenergetikasining aksariyat qismi issio’lik elektrostantsiyalarida ishlab chiqariladi. Eng yirik elektrostantsiyalar Almati, Qarag’anda, Petropavlovsk, Taroz, Shimkent, Pavlodar shaharlarida mavjud. İrtish daryosida Ust-Kamenogorsk va Buxtarma GESlari qurilgan. İssio’lik elektrostantsiyalarning ichida eng yirigi – Ermak, GRESning quvvati - 2,4 mln. kVtga tengdir. Qozog’istondagi mashinasozlik tarmog’i asosan ehtiyoj omili asosida rivojlanib ko’proq ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga qaratilgan. 61 Bu erda tog’-kon mashinasozligi (Qarag’anda), neft sanoati uchun asbob uskunlar ishlab chiqarishi, og’ir mashinasozlik (Almati), va boshqa tarmoqlar tashkil topgan. Kimyo sanoati esa mamlakat hududidagi kimyoviy xom ashyolar - fosforit, turli tuzlar va tabiiy gaz negizida rivojlangan. Bu tarmoqning asosiy sohasi - fosfat o’g’itlarini ishlab chiqarish. Shuningdek, soda ishlab chiqarish ham yaxshi yo’lga qo’yilgan. Mamlakat engil sanoati doirasida ko’nchilik, junchilik, to’qimachilik tarmoqlari yaxshi rivojlangan. İp-gazlama kombinatlari Shimkent va Almati shaharlarida joylashgan. Turkmaniston Respublikasining asosiy tarmoqlari neftni qazib olish va o’ayta ishlash bilan bog’liq. Bu soha respublika og’ir sanoatini vujudga keltirgan. Neft qazib olinadigan asosiy rayon Nebitdog’ bo’lib, bu shahar o’uvur orqali Turkmanboshi shahri bilan bog’langan. Chunki, bu erda neftni o’ayta ishlash korxonasi mavjud. Neft o’ayta ishlaydigan ikkinchi shahar - Neftezavodsk Chorjo’yda, mineral o’g’itlarini ishlab chiqaruvchi korxona ham qurilgan. Shu bilan birga respublikada qishloq xo’jaligi mahsulotlarini o’ayta ishlovchi yani paxta tozalaydigan va yog’ ishlab chiqaruvchi tarmoqlar bor. Ular Mari, Bayram - Ali, Chorjo’y, Doshxovuz, Ashgg’obad shaharlarida joylashtirilgan. Jun va ipak sanoati – Ashgg’obad va Chorjo’yda, gilamchilik - Kerki, Qozonjikda juda yaxshi rivojlangan. Qirg’iziston Respublikasida qishloq xo’jaligi sanoatdan ustun tursada, tabiiy resurs imkoniyatlari bazi-bir sanoat tarmoqlarining vujudga kelishida katta ahamiyat kasb qiladi. Bu erda qishloq xo’jaligi mashinasozligi yaxshi shakllangan. Suv resurslari asosida Norin daryosida To’xtag’ul GESi ishga tushirilgan. Shuningdek, oziq - ovqat sanoatining tarmoqlari - go’sht shakar, ishlab chiqarish, vinochilik, tamakichilik bo’lib, bu korxonalar ishlab chiqargan mahsulotni Markaziy Osiyo davlatlariga ham eksport qilmoqda. Engil sanoatda esa paxta tozalash, ipakchilik, ko’nchilik, kanop ishlab chiqarish tarmoqlari shakllangan. Tojikiston sanoati ko’proq qishloq xo’jaligi mahsulotlarini o’ayta ishlashga ixtisoslashgan bo’lib, to’qimachilik, konserva sanoati yaxshi rivojlangan. Shuningdek rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo sanoatlari ham mavjuddir. Vaxsh daryosida qurilgan Nurek GESi negizida Tursunzoda shahrida barpo etilgan alyuminiy zavodi respublika rangli metallurgiya tarmoqining eng etakchisi hisoblanadi. Shuningdek Yavanda qurilgan elektrokimyokombinati respublikada kimyo sanoatiga asos soldi.
Download 0.79 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling