Berdieva G. Qaraqalpaq tilinde feyildin` funktsional` formalari’

3. Hal feyildin` -g`anday/-gendey, -qanday/-kendey formalari’ 
 
Qaraqalpaq tilindegi hal feyildin` basqa da qospa formalari’ si’yaqli’ -
g`anday/-gendey, -qanday/-kendey formalari’ da yeki formadan jasaladi’. 
Wo`tken ma`ha`l -g`an/-gen+day/-dey, keler ma`ha`ldegi -tug`i’n+day,-dey, 
boli’msi’z formadag`i’ -mas/-mes+-day/-dey hal feyil formalari’ jasaladi’.
Tilde bunday formalar ha`r qi’yli’ ma`nilerde qollani’ladi’. Mi’sali’:
Kiripigi qayi’sqan tebendey yedi, 
Qumar ko`zler menen jegendey yedi, 
Ag`an`nan xat joq pa degendey yedi 
Da`slepki yari’nan ayra bolg`an qi’z. (Đ.Yu) 
-Qanday/-g`anday formali’ feyil so`zler de bayanlawi’sh xi’zmetin atqaradi’. 
Bunda wolarda ten`ew, sali’sti’ri’w ma`nileri seziledi. Mi’sali’: 
Qaslari’ qa`lem menen si’zg`anday.
- Gey (-g`ay) formasi’ menen kelgen feyil bayanlawi’shlar alg`i’s yamasa 
g`arg`i’s ma`nisindegi ha`reketlerdi bildiriw ushi’n xi’zmet yetedi. Mi’sali’: 
− Aytqani’n` kelgey, qarag`i’m. Bunday ga`plerde kelgende - gey formasi’ 
menen -si’n/-sin formasi’n wori’n almasti’ri’p qollani’w mu`mkin. Wolar ma`nilik 
jaqtan ten`dey xi’zmet atqarg`ani’ menen, stil`lik ren`ki jag`i’nan aji’rali’p turadi’. 
Wo`tkendegi azi’n-awlaq xi’zmetin`, 
Bahalanbay ati’rg`anday miynetin`, 
Du`n`yani’ tek jalg`i’z wo`zin` qurg`anday, 

---

48 
Basqalar qasi’n`da qarap turg`anday. 
Shurt minez bolarsan` tu`tip ju`nin`di, 
Moyi’nlap sezbessen` wo`zin` minin`di, 
Doslar ken`es berse, qorlap atqanday, 
Jorta bir na`rsen`di urlap atqanday. (Đ.Yu.) 
Demek, hal feyildin` ha`r bir formasi’ni’n` atqaratug`i’n xi’zmetleri, ma`nilik 
ayri’qshali’qlari’, qollani’li’w wo`zgeshelikleri bar. 
4. Hal feyildin` -mastan/-mesten formasi’ 
 
Qaraqalpaq tilindegi hal feyildin` -mastan/-mesten formasi’ -bastan/-besten, -
pastan/-pesten variantlari’na iye. Shi’g`i’si’ boyi’nsha kelbetlik feyildin` -mas/-
mes affiksine bari’s sepliginin` qosi’mtasi’ qosi’li’wi’nan jasalg`an. Ma`nilik 
jaqtan -may/-mey affiksine jaqi’n: ko`rmesten ketti − ko`rmey ketti. Ga`pte ha`r 
qi’yli’ xi’zmetlerdi atqaradi’. 
1. Dara turi’p pi’si’qlawi’sh boli’p keledi. Mi’sali’:
Wol jumi’sti’ qi’ynalmastan isledi.
2. Toplam du`zip keledi. Si’n ha`m t.b. ma`nilerdi bildiredi. Mi’sali’:
Anasi’ bul woyi’n hesh kimge sezdirmesten iske kiristi.
3. Qospa ga`ptin` jay ga`pinin` bayanlawi’shi’ boladi’. Mi’sali’:
Murat u`yge jetpesten, jawi’n quyi’p ketti. 
Usi’lay yetip, hal feyildin` bul qospa formasi’ da ha`r qi’yli’ ma`nilik 
ayri’qshali’qlarg`a iye boli’p keliw menen birge, bir neshe ga`p ag`zalari’ni’n` 
xi’zmetlerin de atqaradi’.