Berdieva G. Qaraqalpaq tilinde feyildin` funktsional` formalari’

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7
Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде сөзлердиң жасалыўы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979. 
8
Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис,1974.; Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология. 
Нөкис,1981.; Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳəм морфология. Нөкис, 
1994.; Da`wletov A., Da`wletov M., Qudaybergenov M. Ha`zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfemika. 
Morfonologiya. So`z jasalıw. Morfologiya. JOO ushın sabaqlıq. No`kis, 2010. 

---

11 
I Bap Ha`reket ati’ feyili ha`m woni’ woqi’ti’w 
 
Qaraqalpaq tilindegi so`z shaqaplari’ sistemasi’nda feyil so`yler u`lken wori’n 
iyeleydi. Feyildin` funktsional` formalari’ woni’n` basqa formalari’nan, 
kategoriyalari’nan, tu`rlerinen wo`zine ta`n wo`zgesheliklrei menen aji’rali’p 
turadi’. Feyildin` funktsional` formalari’ni’n` biri ha`reket ati’ feyili boli’p, 
woni’n` basqa formalardan ayi’rmashi’li’qlari’ bar. Soni’n` menen birge, feyil 
so`zlerdi, soni’n` ishinde woni’n` funtsional` formalari’ni’n` biri yesaplang`an 
ha`reket ati’ feyilin woqi’ti’wda qolayli’ bolg`an usi’llar, metodlar bar. Biz
pitkeriw qa`nigelik jumi’si’mi’zda ha`reket ati’ feyili ha`m woni’ woqi’ti’w 
ma`selelerine wo`z aldi’na bo`lek toqtap wo`tpekshimiz.
 
1. Ha`reket ati’ feyilinin` tiykarg`i’ wo`zgeshelikleri 
Qaraqalpaq tilinde ha`reket ati’ wo`zinin` da`slepki yag`ni’y do`rendi 
formasi’nda bet, san, meyil ha`m ma`ha`l ma`nilerin bildirmeydi. Usi’ formada 
kelgende wol tek g`ana ha`reket protsesinin` atamasi’ boli’p turadi’. Ha`reketti 
ataydi’.
Qaraqalpaq tilinde ha`reket ati’ belgili bir affiksler arqali’ bildiriledi. Wog`an
to`mendegiler kiredi:
a) -i’w/-iw, -w, - maq/-mek, -paq/-pek, -baq/-bek, -g`i’/-gi, -qi’/-ki, - i’s/-i’s, -
s formalari’ dara: 
b) -g`anli’q/-genlik, -qanli’q/-kenlik, -tug`i’nli’q, -jaqli’q, -arli’q/-yerlik, -
rli’q/-rlik, - masli’q/-meslik, -mag`a/-mege, -arg`a/-yerge, -masqa/-meske, -
i’wg`a/-iwge, -wg`a/-wge formalari’ qospa affiksler boli’p yesaplanadi’. Wolar 
tu`bir ha`m do`rendi tu`bir feyillerine jalg`ani’p, ha`reket ati’ feyillerin jasaydi’.
Qaraqalpaq tilindegi ha`reket ati’ feyiline ta`n bir wo`zgeshelik bar −
birinshiden, ayi’ri’m ha`reket ati’ feyilleri feyil ha`m atli’qqa ta`n belgilerge iye 
bolsa, yekinshiden, tek g`ana feyilge qatnasli’ boladi’ da sheklengen da`rejede 

---

12 
ushi’rasadi’. Sheklengen da`rejedegi feyiller infinitivke ta`n belgilerdi ko`rsetedi. 
Usi’ wo`zgesheliklerine qaray ha`reket ati’ formalari’ yeki toparg`a bo`linedi: 
1) substantivlik yag`ni’y atawi’sh feyiller 
2) infinitiv feyiller.