Berdieva G. Qaraqalpaq tilinde feyildin` funktsional` formalari’

2. Ha`reket ati’ni’n` -maq/-mek formasi’ 
 
Qaraqalpaq tilinde ha`reket ati’ni’n` -maq/-mek formasi’ bir neshe 
fonetikali’q variantlarg`a iye. Wolar -maq/-mek (-paq/-pek, -baq/-bek) 
fonetikali’q variantlari’ boli’p yesaplanadi’. Ha`reket ati’ni’n` -maq/-mek 
formasi’ni’n` - i’w/ -iw, -w formasi’nan wo`zgesheligi woni’n` qollani’li’wi’ 
jag`i’nan wo`nimsizliginde ko`rinedi. 
Ha`reket ati’ni’n` -maq/-mek formasi’ qaraqalpaq tilindegi feyildin` barli’q 
tu`bir ha`r do`rendi tu`birlerine jalg`ana aladi’: aytpaq, ko`rmek, gezbek, ju`rmek, 
si’pi’rmaq ha`m t.b. Mi’sali’: 
Wo`lmektin` izinen wo`lmek joq. (Naqi’l)
Qaraqalpaq xalqi’nda buri’nnan saqlani’p kiyati’rg`an oyi’nlardi’n` biri – 
teppek.

---

16 
Yeger de wol tu`we, joq ha`m yemes so`zleri menen kelse analitikali’q usi’lda 
beriledi. Mi’sali’:
Menin` aytqanlari’ma tu`sinbek tu`we, ti’n`lag`an da joq. Woti’rg`an jerinen 
basqa jaqqa qashi’p ketpek tu`we, poselkadan qazi’q qag`i’p bergen jerge ko`shire 
almay, bu`lip ju`rmen. (Sh.S.) Bunday birlikler menen kelgende sali’sti’ri’w 
ma`nisi bildiriledi. 
Ha`reket ati’ni’n` -maq/-mek formasi’ tilde ha`r qi’yli’ formalardi’ qabi’l 
yetip keledi. Wol hesh qanday so`z wo`zgertiwshi affikslerdi qabi’l yetpey, ataw 
formasi’nda kelgende tek g`ana is-ha`reket protsesin atap ko`rsetiw ma`nisin 
bildirip keledi. Bunday formada kelgende wolar, tiykari’nan, ga`pte bayanlawi’sh 
ag`za xi’zmetin atqari’p keledi. Woni’n` bas maqseti − dushpandi’ jen`bek. Bunda 
- bek formasi’nda kelgen ha`reket ati’ feyili ataw formasi’ndag`i’ sub`ekttin` is-
ha`reketin bildirip keledi. Wolar bunda meyil ha`m ma`ha`l kategoriyasi’na 
qatnasli’ bolmay, is-ha`reketti tikkeley bildiriw, xabarlaw ma`nisinen meyil ha`m 
ma`ha`l ma`n`isi bildiriledi. Ha`reket ati’ni’n` bunday jag`dayda kelgen -maq/-
mek formasi’ -maqshi’/-mekshi formasi’ menen sinonim boli’p keledi. Bilmek −
bilmekshi, aytpaq − aytpaqshi’, ko`rmek − ko`rmekshi ha`m t.b. 
Kerek, lazi’m, tiyis, da`rkar modal` so`zleri menen kelgende ha`reket ati’ 
feyilinin` -maq/-mek formasi’ yedi toli’qsi’z feyili menen dizbeklesedi. Bunda 
wolar, ko`binese, bayanlawi’sh xi’zmetinde keledi. Woni’n` woyi’ ti’ni’sh jatpaq 
yedi. Bu`gin jumi’sti’ pitkermek kerek. Qa`nigelikti iyelew ushi’n jaqsi’ bilim 
almaq za`ru`r. 
Substantivlesip kelip atama ma`nisin bildiredi. Mi’sali’: Teppek − woyi’n ati’. 
Almaqti’n` bermegi bar. (Naqi’l) 
Qaraqalpaq tilindegi ha`reket ati’ formalari’ ha`r qi’yli’ stil`lerde qollani’la 
beredi. Ko`rkem shi’g`armalarda bul formalar stil`lik xi’zmetlerde paydalani’ladi’. 
Mi’sali’: 
Bizge g`a`niymetdur tez wo`sip-wo`nbek, 
Keleshektin` ıg`bal gu`llerin termek. 
Qanday jaksı, aq besikte in`galap, 

---

17 
Bul a`jayıp yelde du`n`yag`a kelmek! 
Bizge g`a`niymetdur tez wo`sip -wo`nbek, 
Keleshek bag`ının` gu`llerin termek. 
Qanday jaqsı, aq besikte in`galap, 
Bul shadlı zamanda du`n`yag`a kelmek! (Đ.Yu) 
Si’law mayi’n jag`i’p, wog`an xabarshi’larg`a ju`yrik atlar kerekligin, 
maydanlardi’ baylani’sti’rmaqqa tek samaldan ju`yrik shabi’s atlari’ g`ana 
jarari’n tu`sindirdi. (H.Wo`temuratova) 
Bar dalbedewlerdi jer tu`bine asi’rmaqqa lebiz yetti (H.Wo`.) 
Солай йетип, 
ha`рекет атıнın` -maq/-mek formasi’ ha`reketti atap 
ko`rsetiw ma`nileri menen birge, qollani’li’w wo`nimsizligi menen de 
si’patlanadi’.