Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Biologiya fakulteti Fiziologiya va biologiya kafedirasi

2.2 Olxoridoshlar kenja oilasi - Prunoideae.
Olxoridoshlar kenja oilasi vakillarining aksariyat qismi daraxt va buta shaklidagi o’simlik. Ularning bargi butun, yonbarglari to’kiladigan. Gul o’rni botiq bakal shaklida, tugunsha bilan tutashmagan. Urug’shisi bitta meva bargidan tashkil topgan, tugunshasi gul bo’laklarining o’rta qismida joylashgan. Mevasi danakli . Gul formulasi Ca Co A C . Olquri ham muhim meva o’simliklardan hisoblanadi. Kenja sinifning O’zbekistonda keng tarqalgan turkumlari :

Olqo’rilar- (Prunus) turkimiga O’zbekistonda olqo’ri (P. domestica ) tog’ olchasi ( P.divaricata ) qizil sulton (P.insitida ) kabilar kiradi. Bular oraida olqo’ri (P.Domestica ) muhim meva o’simligi hisoblanadi. Uni ajdodlarimiz (bundan 4000 yil ilgari ) alqo’rining bir neshta yavvoyi turlarining chatilishtirish yo’li bilan hozirgi madaniy holatiga keltirishga muaffaq
20
bo’ldilar. Hozirgi kunda uning 200 dan ortiq nabi malum. Gilos (Cerasus avium) olsha (C.vulgaris) chiya (C.Tianschanica ) kabilar shular jumlasidan. Bu turkumning barsha turlari ham aholi tomanidan sevib istemol qilinadi.
Bodom (Amygdalus ) – daraxt, ko’pincha buta shaklida ham uchraydi. Bu turkumning Orta Osiyoda 9 turi keng tarqalgan. Shu jumadan A.communis butasimon A.bucharica va A.spinosissima deb nomlangan turlari O’zbekistonda yovvoyi holda keng tarqalgan. Shular orasida A. communis madaniylashtirilgan bo’lib, sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan texnik ekinlardan hisoblanadi. U hozirgi payitda Markaziy Osiyo Mug’iliston, Xitoy, Koliforniya, Argentina, Avstraliya, Janubiy Afrika mamlakatlarida o’stiriladi. Yovvoyi holda faqat O’rta Osiyoda uchraydi. Sevib oziqlanadigan xushxo’’r danak va qimmatbaho yog’ beradigan texnik ekin hisoblanadi. Barglari asosan nashtarsimon, qisqa bandli, ketma-ket o’rnashgan. To’pguli qalqansimon, gullaripushti yoki och pushti, barg chiqarmastan oldin ochiladi. Gulqo’rg’oni murakkab, gulkosacha va gultojbarglari 5 tadan, changvhilari ko’p, urug’chisi bitta. Mevasi quruq yong’oq meva. Turkum 40 turni o’z ichiga oladi.

Oddiy bodam boyi 4-6 m ga yetadigan keng shox- shabbali tikansiz darxt. Gul tuzilishi, mevasi va vegatativ organlarining tavsifi turkumga berilgan tavsifga juda o’xshaydi. O’zbekistonning tog’li tumanlaridagi sug’oriladigan yerlarda ekiladi. Tabiy holda G’arbiy Tiyonshanda (Toshkent viloyati ) o’sadi. Tabiatda achchiq mag’izli tuplari ham uchrab turadi. Bodomning mag’zi
21
shifobaxsh xususiyatga ega. Bodomcha (A spinosissima ) turkumning boshqa turlaridan bo’yining pastligi (1,5-2 m) shox-shabbasining sertikanligi, po’stlog’ining oqish kulrang bo’lshi va o’ta qurg’oq yerlarda, hatto toshlarini daraxtzor qilish va bodom, shaftolilar uchun payvantlang sifatida foydalanish mumkin. Bodom- vitamin va ozuqa moddalarining haqiyqiy manbai hisoblanadi.Bu juda to’yimli va foydali mahsulot hisoblanadi. Shuning uchun ham bizning hayotimizda bodom faqat lazzatbahsh mahsulot bo’lmay balki dori va davolash vositasidir. Bodomning foydasi ilmiy isbotlangan. Shu tufayli bodom shifobahsh noyob tarkibi bilan, bu yong’oq nafaqat ko’p kasaliklarda ijobiy tasirga ega bo’ladi., balki ko’plab kasaliklar va xastaliklarga qarshi profilkatika vositasi hisoblanadi. Achchiq odom - tarkibida efir moyi juda ko’p bo’ladi, shuning uchun ham shirin bodomga nisbatan achchiq bodomni katta miqdorda isemol qilish xavfli. Bunday mag’zlarni kuniga 2 donadan istemol qilish mumkin. Bodom turlari tarkibida amigdalin alkaloidi bo’lanligi tufayli ilmiy va xaliq tabobatida ham keng qo’llaniladi.Bu oilacha kamxastak (Cerasus mahaleb) tog’olcha (Prunus sogdiana) ga o’xshash foydali turlarga boy turkumni o’z ichiga oladi.

O’rik (Zardoli ) - Armeniaca aksariyat qismi daraxt o’simlik. Uning 8 turi (Xrjanovskiy 1982 ) fanda malum. O’rik xalqimizning xushruq mevasidan biri. Mevasi yetli, shirin, ayrim manbalarning quritilgan mevasi etida 50-70 %
22
ga qadar shaker, turli- tuman vitaminlar bor. Ularning tarkibida 25 % ga qadar oqsil, 505 ga qadar yog’ saqlanadi. Qimmatbaho oziq –ovqat va yog’ beradigan texnik o’simlik hisoblanadi. O’rikning mag’zi (urug’i) ham hushhur bo’lib, qandolatchilikda qo’llaniladi. O’rikning yovvoyi turlari Orta Osiyo (Tyan-Shan) Xiitoy, Kavkaz va Shimoliy Amerikada uchraydi. O’zbekistonda o’rikzorlarning asosiy qismi farg’ona vodiysi va Zarafshon vohasida joylashgan, O’rta Osiyoda o’rikning 500 dan ortiq navlari va klonlari uchraydi. XX- asrning 30 – yillaridan boshlap 40 dan ortiq xalq va ilmiy seleksiya navlari rayonlashtirilgan. O’zbekistonda o’rikning Ahroriy, Subhoniy, Gulungi luchchak, Mirsanjali,Ko’rsodiq, Xurmoi, Isfarak , Javpazak, Oq o’rik < Navoiy, Shalax va boshqa ko’plab navlari bor. O’zbekistonda asosan oddiy tu’ri ekiladi. Boyi 5-8 m shoxshabbasi keng. Bargi keng tuxumsimon guli oq yoki pushti barg yozishdan oldin ochiladi. Mevasi etli, yumoloq tuxumsimon, oq sariq, qizg’ish, danagidan ajraladigan va ajralmaydigan xillar bor, shirin, shirinnordon. Tarkibida 14-16% qand, 0,6- 1,2 % olma, limon va bohqalar kislotalar, 28-31% quruq modda , S,RR vitamin 0,38-1,27 pektin 10 mg gasha karotin danagi mag’zi shirin( ayrim navlari achchiq) tarkibida 29-58% yog’ bor. Yangida yeyiladi, turshak, bargak solinadi, konserva qayla qilinadi.Danagidan danaksho’rak tayyorlanadi, xalq tabobatida mevasi va turshagidan yurak qon tomir tizimi kasalliklarini davolashda foydalaniladi. O’rik yaxshi asal beruvchi daraxt, danagidan va payvand qilib ko’paytiriladi. O’rik to’g’risida qiziqarli malumotlar : O’riklar g’arq pishgan paytda bizlar ulardan to’yib istemol qilishga shoshiling chunki o’rikning organizim uchun foydali xususiyatlari juda serob bo’lib, hozir batafsil gapirib beramiz. O’rik quydagilarda bizlarga yordam beradi:

• 
  mikroblar va bakteriyalarga qarshi kurashadi
  
• 
  ovqat hazm qilishni yaxshilaydi
  
• 
  qon bosimni tushiradi
  
• 
  miya faoliyatini yaxshilydi
  
• 
  yurak qon – tomir tizimini mustahkamlaydi Kasalliklari: Kulrang cherish, klasterosporioz, bacterial rak va boshqalar Zararkunandalari: uzunburunlar, tillaqo’n’g’izlar, o’rik filchasi, o’rik tunlami .
  

23