Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Biologiya fakulteti Fiziologiya va biologiya kafedirasi

1.2 Ranoguldoshlar oilasining tarqalishi va turlari
Oilaning 120 turkumga mansub 2000 dan ortiq turi Shimoliy yarim sharlarning o’rta iqlimli mintaqasida tarqalgan. Hamdo’stlik mamlakatlarida 50 turkumga mansub 700 dan ortiq tur, shu jumladan Orta Osiyoda 38 turkum 263 trga mansub o’simliklar o’sadi. Lekin, bu oilaga kiradigan o’simliklar entomofil bo’lsada, changlanish munosabati bilan gulning taxassuslanganligi atirgullar orasida kam ko’riladi. Changlatuvchilar ba’zi vakillardan faqat changni (rosa) oladi, boshqalardan esa birmuncha ko’p nektar oladi, nektarni gul o’rnining to’qimasidan yuzaga keladigan hamda otaliklar bilan meva bargchalari orasidan joy olib, ba’zan arang ko’rinadigan chiziqdek bo’lib turadigan halqasimon disk bezchalari ishlab chiqaradi. Ko’pincha o’z-o’zidan changlanishga yordam beradigan moslamalar ham uchraydi, bular gullash davrining oxirida ishga tushadi. Masalan, shumurt, chetin va boshqalarda gullash oxiriga kelib, otaliklarning ichkariga, tumshuqcha tomoniga qarab qayrilishini, ustuncha ham bukilib, tumshuqchani otaliklaridan birining changdoniga to’g’rilab burishini va ularnnng bir-biriga taqalishini ko’rish mumkin. Shunisi diqqatga sazovarki,o’simliklar changlanishga extiyoj sezmasdan, otalanishsiz urug’ tugadigan bo’lsa bu mexanizm ishlayveradi, masalan, manjetkada shuni kuzatish mumkin. Gullari qo’ltig’ida joylashgan, yakka yoki gull to’plamida, kuh jinsli. Qos gul qurg’anli aktinomorf, bes azoli, gul kosasha barglari tutash emas, erkin, oq, sariq, qizil qisman hovarang. Shangcilari ko’p sonly, tugunshasi ustkidan ostkiga qadar, 5 xonali. Gul formulasi Ca _{(5) 5} CO₅ AG_1-9 Mevasi quruq yong’oq, shirali danak, murakab danak yoki yong’oq meva.Urug’ endospermsiz, tarkibida yog’, oqsil, ayrim hollarda glyukozid amigdalin uchraydi. Oila tarkibiga Evropa, Osiyo va Amerikaning o’rta iqlimli mintaqalarida tarqalgan mevali daraxtlarning aksariyat qismi kiradi. Mevasi vitaminlar,
10
karbonsuvlar, organic kislotalar, efir moylariga boy. SHu sababli ular oziq-ovqat uchun muhim ahamiyatga ega. Oila bir neshta kenja (kishik) oilalarga bo’linadi.Bu qabila 3 ta oiladan iborat.Taksonlarga boyligi jihatidan ranodoshlar oilasida alohida o’rinda turadi. Oila generative va vegetative azolarining belilariga ko’ra 7 ta oilachaga bo’linadi. Bular orasida O’zbekistonda vakillari keng tarqalgan :

11