Bibliografiya shakllantirish mezonlari bilan tanishish

Umumiy bibliografiya. 
Soha bibliografiyasi. 
Bibliografiyaning umumiy qismida bibliografiya nazariyasi va tashkil qilinishi, uning 
ijtimoiy roli, turlari, bibliografiyaning obyektlari, bibliografik faoliyat turlari, uning 
asosiy jarayonlari, axborot-bibliografik resurslar, bibliografiyalash metodikasi, O‘rta 
Osiyoda bibliografiya tarixi, O‘zbekistonda retrospektiv, tavsiya va ilmiy-yordamchi 
bibliografik qo‘llanmalar va boshqa masalalar o‘rganiladi. 
Bibliografiya fanini o‘rganish ta’lim jarayonida o‘rganiladigan barcha mutaxassislik 
fanlari 
„Kutubxonashunoslik“, „Hujjatlar fondi va elektron katalog“, „Kutubxona menejmenti“, 
„Axborot-kutubxona texnologiyasi“, „Internet tizimidan foydalanish“, „Kutubxona ishini 
avtomatlashtirish“, „Elektron kutubxona“, „Axborot-kutubxona dizayni“, umumta’lim 
fanlari nutq madaniyati, pedagogika, psixologiya fanlarida o‘rganiladigan bilimlar juda 
kerak bo‘ladi. Bibliografiya ishi bilimli, sabr-toqatli, sinchkov va ziyrak kishining ishi 
ekanligini unutmang. "Bibliografiya" atamasidan foydalanish ko'plikning aniq 
xususiyatlarini sotib olgan. Eng muhim va barqaror qadriyatlarni ajratish mumkin: 
"Bibliografiya" alohida bibliografik ish, bibliografik ma'lumotli ko'rsatgich sifatida; 
"bibliografiya" davriy matbuotning har qanday belgisi yoki bibliografiyasi tomonidan 
ajratilgan bibliografik asarlar to'plami sifatida; 
"bibliografiya" fan, mavzu va vazifalar, ularning turli vaqtlarida va turli mualliflar 
turlicha shakllantirildi; 
"bibliografiya" sifatida amaliy (yoki ilmiy va amaliy) faoliyat sohasi va axborot 
iste'molchilarining bibliografik xizmatlarini tayyorlash bo'yicha amaliy faoliyat sohasi 
sifatida; 

---

"Bibliografiya" sifatida yuqoridagi barcha va boshqa biblihografiy hodisalarni o'z ichiga 
olgan eng keng jamoaviy tushuncha sifatida. 
„Bibliografiya“ so‘zi birinchi marta Qadimgi Gretsiyada qo‘llanilgan. So‘zma-so‘z 
tarjima qilinganda biblion- „kitob“, grapho - „yozaman“ degan ma’noni anglatadi. Kitob 
nashr etish ishi boshlangunga qadar bu tushuncha kitobni yozish, ko‘chirib yozish 
ma’nosida qo‘llanilgan. U vaqtlarda kitobni yozish va ko‘chirib yozish qo‘l mehnati bilan 
amalga oshirilgan. Bu ishni bajarganlarni bibliograflar deb atashgan. O‘sha paytda 
bibliograflardan alohida mukammal bilim talab etilmasdan, faqat yozishni va o‘qishni 
bilish talab qilingan bo‘lsa-da, bu ish juda yuqori malakali va istiqbolli ish hisoblangan. 
Qog‘oz kashf bo‘lgunga qadar O‘rtayer dengizi mamlakatlarida papirus, 
Mesopotamiyada loy plastinkalardan, Xitoyda ipakdan, Hindistonda palma daraxti 
barglaridan foydalangan holda axborotning qo‘lyozma shakllarini tarqatishgan. Ikkinchi 
darajali axborotning qadimgi shakllari yozma madaniyat tarixi bilan bog‘liq bo‘lib, 
Vizantiyaning bibliografik yodgorliklari, Shumerning bibliografik matnlari, amerikalik 
tadqiqotchi S. N. Kramerning va boshqa Assuriya madaniyati namoyandalarining 
asarlarida tasdiqlangan. Eramizdan oldingi uchinchi ming yillikda yer yuzidagi birinchi 
kutubxonalar Qadimgi Shumerda paydo bo‘lgan. Shumer xonligidagi kutubxona 
xodimlari loy- tablichkalardagi klin yozuvlarini katta yopiq qutilarda va savatlarda 
saqlaganlar. Nishopur saroyida Lagash arxeologlari tomonidan minglab (20000 dan ko‘p) 
ana shunday loy-tablichkalar topilgan. Ana shunday katta fondga ega bo‘lgan 
kutubxonalar jamg‘armasidan o‘ziga kerakli tablichkani 7 topishning o‘zi bo‘lmagan. 
Qadimgi Shumer kutubxonachilari bunday holatdan chiqa bilganlar. Ular har bir qutini 
yoki savatni alohida o‘ziga xos va undagi materiallar mazmuniga muvofiq nomlar bilan 
ataganlar. Bunday tartibga solish kutubxonachilik ishidagi birinchi kataloglardir. Bu 
foydalanuvchiga kutubxonada mavjud hujjatni qidirishga va oson topishga yordam 
bergan. Shunday qilib, kutubxona xodimi birinchi bo‘lib kutubxona katalogi ko‘rinishida 
o‘z kutubxonasida maxsus tablichka-ko‘rsatkichlarni qo‘llash bilan katalog shaklidagi 
bibliografik axborotni kashf etdi. Keyinchalik kataloglar bibliografik axborotning 
manbasi sifatida anchagina qadimgi yirik kitob saqlash muassasalariga bo‘ysungan. 
O‘sha vaqtda Jenevada mavjud bo‘lgan kutubxona katalogi haqidagi ma’lumotlar 
bizgacha yetib kelgan. U Assuriya shohi Ashshurbanipalga qarashli bo‘lgan. Bu 
eramizdan oldingi VI asrga oid juda katta bir qancha o‘n ming dona loy-tablichkalaridan 
iborat kutubxona bo‘lib, adabiyotlar, asosan, o‘sha davrga xos grammatika, she’riyat, 
tarix, huquq, tabiat haqidagi fan, geografiya, matematika va dinga oid edi. 
Kutubxonaning sistemali katalogi unda ishlaydigan juda katta olimlar va yozuvchilar 
(xattotlar) guruhi tomonidan yaratilgan. Qadimgi Misrdagi Edfu shahrida 
„Papirus uyi“ nomli kutubxona bo‘lgan. Uning binosi hozirgacha saqlanib qolgan va 
qo‘lyozmalarning birortasi ham yo‘qolmagan. Bizgacha yetib kelgan katalog yordamida 
kutubxona fondi haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘lishimiz mumkin. Katalog 2 qismdan 
iborat: har ikkala qismda turli masalaga oid adabiyotlar ro‘yxati berilgan. 1- qism 12 ta 
quti, 2- qism 22 ta qutidagi adabiyotlar mazmuni haqida ma’lumot beradi. Miloddan 
avvalgi III asrda Ellinistik Misrda Aleksandriya kutubxonasi turli tildagi milliondan ortiq 
hujjatlar to‘plangan zamonasining gullab-yashnagan kutubxonasi edi. Uning 
kutubxonachisi olim va shoir Kallimax hajmiga ko‘ra tarixiy-adabiy va bibliografik ish 
deb tan olingan va mashhur bo‘lgan, ammo bizgacha saqlanmagan „Bilimning hamma 
sohasida sharaf topganlarning jadvali“ni tuzgan edi. U haqda materiallar yetib kelgan. 
Unga ko‘ra, bu bir tomondan Aleksandriya kutubxonasining 8 dan 1 qismini aks ettirgan, 

---

ikkinchidan, Kallimaxga ma’lum bo‘lgan o‘sha vaqtdagi birinchi manbasining qayerda 
saqlanishidan qat’i nazar grek adabiy asarlari va mualliflar 8 haqidagi biografik 
ma’lumotlarni bergan. Kallimax jadvali o‘zida bibliografik axborot rivojining 2 ta asosiy 
yo‘nalishini aks ettirgan: 1. Tarixan birinchi va bibliografik axborotning aniq kutubxona 
fondi bilan bog‘liq katalogi. 2. Tasvirlangan hujjatlarning aniq saqlanish joyiga bog‘liq 
bo‘lmagan hujjatlar haqida (bu yo‘nalish shu vaqtgacha alohida izohli ma’noga ega emas 
edi). Tadqiqotchilarning e’tiroficha, dastlabki bibliografik qo‘llanma sifatida bu jadval 
bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa-da, shu ish bilan bibliografiya tuzish boshlangan. Xuddi 
shunga o‘xshagan bibliografik ko‘rsatkich kechroq, eramizdan oldingi I asrda Xitoyda 
„Si lyue“ („Yetti rezyume“) nomi bilan paydo bo‘ldi. Bu ishlar bizga qadar nazariy va 
amaliy ahamiyatini saqlab qolgan. Qadimgi dunyoda va o‘rta asrlarda Yevropada kitob 
bosish ishi ixtiro qilingunga qadar bibliografiya tarixi haqida to‘g‘ri ma’lumotlarni 
Rossiya davlat kutubxonasining bibliografiya bo‘yicha ilmiy tadqiqot bo‘limining bosh 
ilmiy xodimi, mashhur bibliograf va vizantiyashunos 
B. A. Semyonovning tadqiqotlaridan olish mumkin. Uning 1979 — 1982-yillarda 
o‘tkazgan tadqiqotiga ko‘ra: 1. Vizantiyada aniqlangan barcha yodgorliklarni to‘la yoki 
qisman bibliografik apparatga ega bo‘lgan qo‘llanma deb hisoblash mumkin. 2. O‘rta asr 
grek bibliografiyasi muntazam rivojlangan bo‘lib, o‘sha davrdagi bibliografiya qadimgi 
grek va ellinistik bibliografiyaning yangi tarixiy jarayondagi davomi edi. 3. O‘sha davr 
bibliografiyasi uchun keyinchalik kitob bosish ishi paydo bo‘lgandan keyin ham 
rivojlangan unifikatsiya xarakterli bo‘lib qoldi. 4. Bibliografik matnlarni tahlil qilish 
shuni ko‘rsatdiki, bibliografik yo‘llanmalar (ssilkalar) mualliflarni ko‘rsatishda va aniq 
bir asarga taalluqli masalalarni ko‘rsatishda qo‘llanilgan. 5. Birinchi rus bibliografik 
yodgorligi 1073- yil yaratilgan yolg‘on va haqiqiy kitoblarning 3 ta ro‘yxati edi. Antik 
madaniyat o‘lishi bilan bibliografiya tushunchasi ham yo‘qolib ketdi va keyin yana 
qaytadan boshqacha sharoitda, boshqacha ma’noda, ya’ni kitob boyliklarini tavsiflash 
ma’nosida qo‘llanila boshlandi. Bibliografiyaning keyingi taraqqiyoti Yevropada kitob 
bosishning boshlanishi va axborot madaniyatining poligrafik davri bilan bog‘liq. Bu 
vaqtli matbuot nashrlari, bibliografik materiallar, maxsus gazeta va jurnallar, davlat 
biblio- 9 grafiyasi manbasi bo‘lmish majburiy nusxalar va to‘plamlar, nashriyot va kitob 
savdosi tashkilotlarining bosma kataloglari va boshqa bibliografik mahsulotlarning paydo 
bo‘lishida ko‘rinadi. Bibliografiya fani hayot taqozo etayotgan vazifalarni amalga 
oshirish uchun zarur bo‘lgan amaliy ehtiyojlar tufayli vujudga keldi va rivojlandi. 
Bibliografik nazariya va amaliyot uzviy bog‘liq, bir-birini boyitadi va nisbatan o‘z 
mustaqilligini himoya qiladi. Rus bibliografiyasining paydo bo‘lish davri XI — XVII 
asrda xrestomatiya tipidagi to‘plamlarning paydo bo‘lishiga bog‘liq. XVIII asrda o‘sha 
davrda har bir davlatda kitob omborlari hisoblangan cherkov kutubxonalari fondini tavsif 
etish boshlandi. Bu bizgacha yetib kelgan qimmatli XV asrga oid „Kirill-Belozer 
cherkovi qo‘lyozmalari tavsifi“dir. XVII asrning ikkinchi yarmida 
„Oglavleniye knig kto ix slojil“ nomli rus kitoblari bilan tanishtirish maqsadida tuzilgan 
bibliografik ish haqida ma’lumotlar bor. Rus bibliografiyasi tarixi haqiqiy taniqli 
tashabbuskor bibliograflar — „Rus bibliografiyasining otasi“ deb tan olingan V.S. 
Sopikov, undan oldin N.I. Novikov nomi bilan bog‘liq. N.I. Novikov 1772- yili o‘z 
ahamiyatiga ko‘ra birinchi biobibliografik lug‘at va birinchi rus qomusnomasi — 
„Rossiya yozuvchilari haqida tarixiy lug‘at tuzish tajribasidan“ nomli ishni yaratgan. V. 
S. Sopikovning buyuk xizmati shundaki, u 
„Bosmaxona tashkil etilgandan 1813- yilgacha slavyan va rus tillarida bosilgan asarlar va 
tarjimalarning to‘liq lug‘ati“ni tuzadi, bundan tashqari, u bu asarini 1813 — 1821- yillari 

---

„Rossiya bibliografiyasining tajribasi“ nomi bilan nashr ettiradi. Unda Rossiyada birinchi 
marta va biz uchun ham eng muhim prinsipial nazariy masalalar — kutubxonachi va 
bibliografning vazifalari, kitobxonga tavsiya etilayotgan kitobning ahamiyati, muallif 
fikri va uslubi bilan kitobxonni tanishtirish uchun tuzuvchi tomonidan bibliografik 
qo‘llanmalarning yangi janri — bibliografik ocherklar va antologiyalarni tuzish uchun 
qo‘llaniladigan turli xil vositalar ochib beriladi. XVIII asr oxiri-XIX asr boshlarida 
„bibliografiya“ so‘zi kitobshunoslik (kitob haqidagi fan), kitob tarixi, adabiyot tarixi, 
adabiy va ilmiy tanqid kabi fanlarni aks ettirdi. Aynan mana shu keng tushuncha V.S. 
Sopikovning „Bibliografiya insoniyatning eng qadimgi hamma bilimini tushuntiruvchi 
fandir“ deb xulosa qilishiga sabab bo‘ldi. Uning fikricha, bibliografiyaning ahamiyati, 
umuman, kitobni bilishda, fanlarning holati va bosqichma- 10 bosqich rivojlanib 
borishini ko‘rsatuvchi fan ekanligida ko‘rinadi. Rus bibliografiyasi tarixida V.G. 
Anastasevich, 
N.M. Lisovskiy, N. Gennadi, V.I. Mejov, S.A. Vengerov, A.V. Mezer, N.A. Rubakin, N. 
Tropovskiy o‘zlarining nazariy va amaliy ishlari bilan iz qoldirgan hamda milliy 
bibliografiyalarning rivojiga ta’sir ko‘rsatgan. XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asr 
boshlarida bibliografiya tushunchasi matbuot asarlari haqida ma’lumotlar to‘plash 
ma’nosida qo‘llanilib, bibliografiyaning vazifasini ancha qisqartirdi. Shu bilan bog‘liq 
holda bibliografiyaning ijtimoiy vazifasi haqida turlicha fikrlar paydo bo‘ldi. Ancha vaqt 
amaliy faoliyat sohasi, ilmiy fan, alohida bibliografik ko‘rsatkichlar, bibliografik 
qo‘llanmalarning yig‘indisi sifatida qo‘llanib kelindi. Sobiq ittifoq davrida ham bunday 
yondashish 
bibliografiya 
fanining 
rivojlanishiga, 
bibliografik 
faoliyatning 
takomillashuviga salbiy ta’sir etdi. 1950 — 1960- yillarda bibliograf olimlar, 
o‘qituvchilar, amaliyotchilar bibliografiya tushunchasi, „bibliografiya — faoliyat“, 
„bibliografiya — bibliografik qo‘llanma yoki ularning yig‘indisi“, „bibliografiya — 
bibliografik fan“ kabi nazariy masalalarni ishlab chiqdilar. Natijada birinchi marta „1648-
70. Tushuncha va izohlar“ nomli davlat standarti qabul qilindi.