Bilim sohasi: 300000- ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot Ta’lim sohasi

Hid bilish sezgilarining organi burun kovagining yuqori tomoni b Iib, bu yerda hid bilish hujayralari va sezuvchi nervning tarmoqlari bor, sezuvchi nervning tarmoqiari «hid bilish sohasining shilliq pardasiga botib turadi. Hidli moddalar sezuvchi nervni qo‘zg‘aydi, bu qo‘zg‘alish bosh miyaga o‘tadi, natijada biz turli hidlami sezamiz. Hid bilish markazi bosh miya yarim shartari orqa yo‘zasining pastki qismida deb faraz qilinadi.
Hidli moddalar hid bilish hujayralariga faqat gaz holatidagina ta'sir etadi va kimyoviy reak- siya yo‘li bilan ulami qo‘zg‘aydi. Ma’lumki, hidli moddalaming hammasi bug‘lanadi va eriydi. Gaz holatidagi moddalar nafasga olinadigan havo bilan burun kavagiga kiradi.
Ta’m bilish (maza) sezgilari
Ta’m bilish sezgilariga shirin-achchiq, nordon-shirin his qilish kiradi. Shu asosiy ta’m bilish sezgilaridan tashqari, umumiy klassifikatsiyasi bo‘lmagan juda ko‘p va xilma-xil ta’m bilish sezgilari ham bor. Hid bilish sezgilari kabi ta’m bilish sezgilari ham, muayyan ta’mli narsa yoki mod­dalaming nomi bilan ataladi. Masalan, sutning mazasi, yog‘ning mazasi, go‘shtning mazasi, nonning mazasi va hokazo deb ataymiz.
Ta’m bilish sezgilarining organi - tilning yo‘zasi va tanglayning yumshoq qismidir. Tilning shiiliq pardasida maxsus ta’m bilish so‘rg‘ichlari bor,
Ularning ichida tayoqchasimon hujayralardan to‘zilgan maxsus ta’m bilish «ko‘rtaklari» yoki «sugonlari» bor. Наг bir ta’m bilish sezgisining o‘ziga xos to‘zilgan «sugoni» bo‘ladi. Spetsifik sifatlari bilan farq qiladigan bu ta’m bilish sugonlari til yo‘zasida bir tekisda taqsimlangan emas. Til­ning asosiy yoki orqa qismi achchiq mazani, ayniqsa, yaxshi sezadi, til uchi, asosan, shirin mazani, ayniqsa, yaxshiroq sezadi, tilning chetlari esa nordon mazani yaxshiroq sezadi. Tilning o‘rtasi ta’m sez- maydi. Ta’m bilish organlari- ning hujayrali qismlarida max­sus sezuvchi nervlaming chek- ka uchlari bor, bular maza t (ta’m) bilish organidagi qo‘zg‘alishni bosh miyaga o‘tkazadi, Ta’m bilish organi- ning miyadagi markazlari hid bilish markazlarining yaqinida- dir, deb faraz qilinadi. Ta’m bilish sezgilari moddalaming kimyoviy xossalari tufayli hosil I bo‘iadi. Ta’m bilish sugonlari faqat suyuq suvda yoki so‘lakda erigan in odd a I ar ta’siri ostida qo‘zg‘aladi (masalan, qand eriy boshlashi bilangi- ’ rta shirin mazasi sezilarli bo‘lib qoladi. Hid va ta’m bilish sezgilari bir-biri bilan chambarchas bog‘langandir. Hid bilish sezgilari ham, ta’m bilish sezgilari ham sezgi oiganlariga kimyoviy moddalaming ta’sir etishi na- tijasida hosil bo‘iadi. Ammo ta’m bilish sezgilarini hosil qilmoq uchun o‘sha ta’mli narsa bevosita totib ko‘rilmog‘i kerak, hidli narsalarning isi esa o‘zoqdan ham sezilaveradi.


Teri sezgilari
Teri sezgilariga tuyush va harorat sezgilari kiradi, bu sezgilaming ten sezgilari deb atalishiga sabab shuki, bu sezgilaming chekka nerv apparatlari (retseptorlar) terida va oiganizmimizning tashqi shilliq pardalarida bo‘iadi.


Tuyush sezgilari — tegish, tarqalishni tuyush sezgilari yoki (21-rasm) tuyush tanachalari. Taktil sezgilar, shuningdek, silliq yoki g‘adir-budurni tuyush sezgilaridir. Biror narsaning tegishini sezish tashqi ta’sir (qo‘zg‘alish) kuchayganda siqiq sezishga aylanadi. Qo‘zg‘alish yanada kuchayganda siqiq og‘riq sezgisiga aylanishi mumkin. Ammo terida seziladigan har qanday ortiq teriga ta’sir etadigan tashqi qo‘zg‘alishga bog‘liq bo‘lavermaydi, albatta-