Bilim sohasi: 300000- ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot Ta’lim sohasi

Ichki quloq yoki quloq labiranti o‘zaro birlashgan uchta bo‘lakdan iborat. Ichki quloqning yuqori qismi uchta yarim joyga kanaldan, o‘rta qismi kameradan (u ichki quloq dahlizi deb ataladi) va pastki qismi chig‘anoqdan iborat, ichki quloqning uchala bo‘limi endoiimfa nomli maxsus suyuqlik biian to‘la. Ichki quloqning asosiy qismi chig‘anog‘idir. Chig‘anoqning ichida Kortiy organi deb ataladigan bo‘lakcha bor, Bu organ gumbaz shaklida bo‘lib, uning negizida asosiy membrana bor. Membrana — o‘zunligi sekin-asta qisqarib boruvchi elastik tolalardan iborat. Bu tolalar arfa yoki fortepianoning tarang tortilgan torlariga o‘xshaydi. Asosiy membranani yuqori tomondan maxsus tayoq- chasimon hujayralar berkitib turadi, bu hujayralar Kortiy du­ralari deb ataladi. Asosiy mem- brananing tolalari endolimfaga eng ingichka qillari botib tura- digan maxsus hujayralar yorda­mi biian Kortiy duralari orqali eshitish nerviga bog‘lanadi. Eshitish markazlari bosh miya po‘stining chakka bo‘lagidadir.
Eshitish sezgilarining fizik sababi
Eshitish sezgilarining fizik sababi — havo toiqinlarining harakati boiib, hu havo toiqinlari tovush chiqaruvchi jismlar tebranganda hosil boiadi. Musiqiy tovushlar toiqinlarning tekis, ritmik harakatlari natijasida hosil hoiadi, shovqinli tovushlar esa toiqinlarning notekis harakatlaridan lu iladi.
Tovush balandligi asosiy tonning balandligi bilan belgilanadi. Ton halandiigi tovush toiqinlarining vaqt birligi hisobi bilan tezlik darajasiga (chastotasiga) bogiiq. Tovush chiqaruvchi jismlar tebranish tezligi (chas- lotasi) qancha ko‘p bo‘lsa, eshitiladigan tovush shuncha yuqori bo‘ladi.
Sekundiga 16-20 dan tortib 20000-22000 tebranish bo‘lganda odam quloq tonlarni seza oladi. Sekundiga 100 dan tortib, 5000 gacha tebranuvchi o‘rtacha balandlikdagi tonlaming farqi, ayniqsa, yaqqol seziladi. Musiqa asboblari (royal) soniyasiga 20 dan tortib, 4200 gacha tebranish doira-
sida 7 oktavaga egadir. Odam nutqidagi tovushlarning registri soniyasiga 150 dan tortib, 2000 gacha tebranish o‘rtasidadir.
Tovushning qattiqligi — tovushning subyektiv seziladigan kuchidir.
Shu sababli, tovushning qattiqligi awalo tebranish energiyasiga bo liqdir. Ammo tovushning qattiqligini tovush kuchi bilan tenglashtirish yara- maydi. Bir xil kuchdagi, ammo turli balandlikdagi tovushlar bizga qat- tiqligi jihatidan har xildek seziladi. Tovush kuchi oshgan sari tovush- ning qattiqligi oshavermaydi. Tovushning qattiqligi quloqning tovush manbaidan qancha masofada ekanligiga va tovush tarqaladigan sharoitga bog‘liq. Tembp tovush to‘lqinining shakliga bog‘liq. Tovush to‘lqinining shakli odam sezgilarida xilma-xil tonlarda aks etadi, bu tovush shu tonnlardan hosil bo‘ladi. Tovush tembri bir qancha obertonlardan tashqil topadi. Bu obertonlar asosiy tonga qaraganda 2,3,4 va hokazo marta ortiq tebranishi mumkin. Odam ovozining tembrlaridagi, musiqa asboblarining tembrlaridagi farqlar obertonlardan qaysi birining kuchliroq jaranglashiga va 18-rasm. Korte organining ko 'ndalang kesigi:
Bu obertonlarning tovushi baland
p¹—kortiy dugalari;
c—tukli hujayralar yoki
Iigiga bogiiqdir.eshitish hujayralari;
t—asosiy parda yoki membrana.
Eshitish sezgisi jarayoni
Eshitib sezishlar chog‘ida eshitish organida ro‘y beradigan spetsifik jarayonlar sababini anglatishda eng ko‘p qabul qilingan nazariya Gelmgols ishlab chiqqan rezonans nazariyasidir. Bu nazariyaga ko‘ra havoning to‘lqinsimon harakatlari tashqi va o‘rta quloq orqali ichki quloqdagi endolimfaga tushadi. Bu yerda endolimfaga botib turuvchi qillar orqali asosiy membrana tolalari harakatga keladi, ulardan eshitish nervi ham harakatga keladi.
Gelmgols eshituv sezgilarining sifat farqlarini (tonlarning farqlarini) tushuntirganda umumiy rezonans nazariyasiga tayanadi. Bu nazariya- ga ko‘ra, har bir musiqa asbobi tashqaridan keluvchi biron tovushga javoban o‘sha tovushga bir tonda moslangan torini tebrantiradi, xolos.
Gelmgols nazariyasiga muvofiq, odam qulog‘ida ham shunga o‘xshash hodisa voqe bo‘ladi. Endolimfaga tushuvchi muayyan balandlikdagi har qanday tovushga javoban asosiy membrana z tolalaridan birontasini tebrantiradi, q o‘zg‘alish sha tola orqali eshitish nerviga tadi. Eshi-tish haqidagi rezonans nazariyasi ko‘p faktlar bilan tasdiqlanishini aytib o‘tmoq kerak.
Asosiy membrana tolalarining soni odam quloq sezadigan tovushlarning soniga umuman baravar keladi, ya'ni 20000 tacha b Iadi. S ngra, arpa yoki guslining o‘zun torlari singari, asosiy membrananing o‘zun tolalari ham past (y on) tovushlarga rezonans (aks-sado) beradi, musiqa asbobining kalta torlari singari, asosiy membrananing kalta tolalari ham baland (ingichka) tovushlarga rezonans beradi. Bu, masalan, hayvonlar ustida qilingan quyidagi tajribalar bilan isbot etiladi. Agar it quloqining asosiy membranasidagi o‘zun tolalar qirqib olinsa, u past (y on) to- vushlarni sezmaydigan bilib qoladi, agar asosiy membrananing kalta tola- lari kesib olinsa, baland (ingichka) tovushlami sezmaydigan b Iib qoladi.
Hid bilish sezgilari
Hid bilish sezgilariga hidlarni his qilish kiradi. Hidlar nihoyatda k p va xilma-xil bo‘ladi. Hidlarni klassifikatsiya qilish uchun umumiy bir mezon y q. Hidlar odatda hidli narsalarning nomi bilan ataladi, masa- lan, rayhon hidi, non hidi, olma hidi va hokazo. Hidlar odatda, xush va noxush deb ikkiga b linadi, lekin bu taqsimot hidiarning mohiyatini k rsatib bermaydi, balki sha hidlarga qanday qarashimizni k rsatadi.