Bilimlendiriw ministirligi

Tiykarg’i a’debiyatlar: 
1. Яблоков А,В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. – М., 1989.  
2. Гафуров А.Т. Дарвинизм. – Т. 1992. 
Qosimsha a’debiyatlar:  
3. Майр Э. Популяция, вид и эволюция. – М., 1974. 
 
№12 lektsiya 
 
Tema: Na’sillik ha’m o’zgeriwshen’liktin’ tiykarg’i nizamliqlari 
  
Reje: 
12.1. Na’sillik ha’m o’zgeriwshen’lik haqqinda tu’sinik. Genetika iliminin’ rawajlaniw tariyxi   
12.2. G. Mendel – genetikanin’ tiykarin saliwshi. G. Mendel na’sillik ha’m na’sil quwiwshilik 
nizamliqlarin qa’liplestiriwshi      
 
Tayanish so’zler:   Mendel, allel genler, xromosomalar, Boveri, Setton, krossongover, meyoz, 
lokus, diskretnoslar, mutstsiyalar, kariotip, nuklein kislotalar, gen injeneriya 
 
Biz Genetikanın’ klassikalıq usıllarınan tsitologiyalıq h’a’m gibridologiyalıq tallawlardı 
ko’rdik h’a’m solardan biz na’sil quwıwshılıqtın’ materiallıq negizinin’ xromosoma ekenliginede 
tu’sindik. 

 
Xromosoma bul diskretli,  uzınlıg’ı  boyınsha,  onın’  ayrım maydanshaları, lokusları bular 
h’a’r bir ko’rsetkishlerdin’ rawajlanıwın anıqlaydı h’a’m sonın’ menen birge, ol organizmnin’ 
qa’siyetinde  belgileydi. 
     Demek  xromosoma    sanı  yamasa  duzilisi  o’zgeriwi  menen kletkada o’zgeriwshen’lik 
bayqaladı. Biraq endi ele-de genetikanın’ ayrım ma’seleleri  tolıq  ele sheshilmey tur, bular bolsa 
to’mendegidey ta’rtipte ekenligine tu’sinemiz: 
     1. Gennin’ na’sil quwıwshı birligi neden turadı W 
     2. Onın’ ximiyalıq ta’biyatı qanday W 
     3. Gen qalayına funktsiyalanadı W 
     4. Qalay qaytadan tiklenediW  
     5. Qalay o’zgeredi W t.b. 
 
A’ne biz  usılarg’a  juwaptı tek bir g’ana genetika iliminin’ jetiskenligi emes, basqada 
ilimlerdin’ fizika ximiya, texnika h’a’m optikalıq a’spab islep shıg’arıw menen shug’ıllanatug’ın 
ilimiy orınlar menen, birge baylanıslı tu’rde izertlewde, g’ana bunday ma’selelerdi sheshiwimiz 
mu’mkin.  
 Na’sil 
quwıwshılıq h’a’m o’zgeriwshen’liktin’ molekulyar negizin sheshiwimiz, bul 
h’a’tteki tek genetika iliminde emes, al ulıwma biologiya iliminde-de jan’asha bir eranı ashtı,  
dewge  tolıq guman joq. Biz na’sil quwıwshılıqtın’ malekulalıq negizin  izertlew ushın, qısqasha  
mikroorganizmler  du’nyasının’ ayırmashılıg’ı menen tanısamız, sebebi bul genetikanın’ en’ 
tiykarg’ı tekseriw  orını esaplanadı. Bul ushın sapa kriteriyası etip sol mikroorganizmlerdin’ u’lken-
kishiliginede qaraymız.  Ulıwma mikroorganizmlerde, bular ju’da’ quramalı boladı. ms: 
Vodorosiller  (suw otları) zamarrıqlarda olarda shın ma’nisinde yadrosı boladı h’a’mde joqarı 
(eukoriotlarg’a) usag’an xromosomalarıda boladı, al ekinshiden  viruslar h’a’m faglar t.b. Faglar 
bular bakteriyalarda parazitlik qıladı sonın’ ushın olardı (Bakteriofaglar) deymiz, olar kletkasız 
du’ziliste boladı. O’simlik h’a’m h’aywanlarda viruslar parazitlik etedi. 
A’ne olardag’ı  xromosomanın’  orının  DNK malekulası atqaradı h’a’m RNK.  
Demek bakteriyalar, viruslardan  quramalı  du’ziliske iye boladı, biraq onın’ yadrosı 
tsitoplazmadan bo’leklenbegen, al xromosomanın’ funktsiyasın  bunda-da DNK jipsheleri atqaradı. 
Usı mikroorganizmlerdin’ (o’lshemi) 10 nm. den -20 mkm. Biz ne ushın bunı genetikanın’ izertlew 
orını etip aldıq, bulardın’ tiykarg’ı sebebplerinen:    
 1.  Olardın’  o’miri    qısqa,  biraq ulıwmalıqlarg’a iye boladı. ms: Ko’pshilik bakteriofaglardın’ 
bo’liniwi ushın,  viruslar, bakterialar 20-30 minutN’  al zamarrıq 1-2 saat,  suw otı xlorella ushın 1 
sutka kerek.t.b. 
 2. Ja’ne  ayırmashılıg’ı tez ko’beyiwge iyeN’  h’a’m ko’p a’wlad beredi. 
 3. Bularda-da  eki tu’rli ko’beyiw uqıbına iye (jınıssız h’a’m jınıslı) a’ne usının ba’ride genetikanın’ 
analiz etiw talabına tolıq juwap beredi. 
      
Gennin’  ximiyalıq  ta’biyatı  degen  ne ?  Transformatsiya; Transduktsiya;  Konyugatsiya;  
Lizogeniya protsessleri; 
 Transformatsiya: 
Bul transformatsiyalı protsess 1928 jıl ashılg’an edi, eki pnevmakokka 
bakteriyası shtammasın tayarlap, onın’ birewi virulentli, al  ekinshisi  virulentsiz, 1-shi  S 
polisaxaridli kapsulası menen onda birdey da’rejedegi koloniyası h’a’mde verulentsiz shtamma 
ushıraydı; 2-shi R bul kapsulasız h’a’mde tegis bolmag’an koloniyası menen. 
     Biz  usı protsesste DNK malekulasının’ informatsiyalardı o’tkeriwshi ekenligin ko’remiz. 
Usınday pnevmakokka bakteriyalar ta’sirinde ayrım  kesellik kelip shıg’adı pnevmaniya t.b.  a’ne 
usı protsess a’9n’n’ jıl ashıldı Bul eki shtamma 1- Virulentli   2- Virulentsiz. Usı eki  shtammanın’  
qa’siyetinin’  bir-birine  o’tiwi,  bul transformatsiya protsessin keltiredi, na’sillik belgiler 
ekinshige o’tedi.  1.Virulentli shtammada inektsiya organizmge islense kesellik bayqaladı. 2.  
Virulentsiz-den organizmge  inektsiya islesek kesellik bayqalmaydı.  Endi 1-shini qızdırıp 
potogenliligin o’ltirip inektsiya islense kesellik  ko’rinbeydiN’ al biz endi 1-shi h’a’mde 2-shini 
birge qosıp salsaq, onda kesellik bayqaladı... Demek bul aralas shtamma birden virulentli bolıp  
qaladı, yamasa  1-shi  ekinshini transformatsiyalaydı bul faktor DNK sebepli, a’ne usı ekewi 

aralasqanda DNK  malekulasına  bakteriyalar  kirgen... ol  sol  genotip quramına da- tolıq enisken, 
demek DNK onın’ belgili bir malekulasın iyelep aladı.   
 Transduktsiya: Retsipient (qabıllawshı)  bakteriyalardın’,  faglar ja’rdeminde genotipti 
o’zgertiwine aytamız.  Demek faglar ortalıq xızmetti atqaradı, bir bakteriya genomın (donordan) 
ekinshi bakteriyag’a, qabıllawshıg’a o’tkeredi. 
 Konyugatsiya: 
Bunda bakteriya kletkalarının’ o’z-o’zleri menen bolg’an baylanısın 
u’yrenemiz a’ne usınday baylanısta bir kletkadan, ekinshi kletkag’a DNK lar o’tedi, al sonda biz 
DNK molekulasının’  genetikalıq orını bar ekenligin ko’remiz. 
 Lizogeniya: Bir bakteriya shtamması  (ms:  ishek  tayaqshası, ekinshi bir  bakteriya  
shtammasın eritiwi (lizirovat), bul ushın og’an profag DNK qosılıwı na’tiyjesinde iske asadı. RNK 
bul-da na’sillik informatsiyalardı alıp ju’riwshi birikpe. ms: ol temeki mazaykası virusında (VTM), 
a’ne usında  na’sillik informatsiyalardı  RNK  alıp  ju’redi,bul  virus tek RNK spiralında bolmay 
ondag’ı belok quramında-da ushıraydı, egerde biz usı beloktı onın’ qabıg’ınan alıp taslasaq virustın’ 
infektsiyalıq qa’siyeti, bolmay qaladı o’simlikti zıyanlamaydı. Ulıwma na’sillik informatsiyalardı 
biz  RNK malekulasında ko’remiz, h’a’m ol beloktın’ du’zilisinde anıqlawshı esaplanadı. Solay etip  
viruslardın’ ishinde adam,  h’aywan,  o’simlik kletkalarında parazitlik etiwshilerden ma’lim bolg’an 
formalarınan olar DNK nı iyelewshilerinen,  al RNK iyelewshilerinen Viruslar olar poliomielit, 
entsefalit t.b. keseldi shaqıradı. Ja’nede bakterifaglardan RNK iyelewshileride bar. 
 
Gennin’ diskretliligin birinshi ret Mendel aytqan edi, al Morgan bolsa genlerdin’ 
xromosomalar menen baylanısı bar ekenligin anıqladı. A’ne usınday gennin’ en’ kishi birlik 
ekenligi rekombinatsiyası waqtında, mutatsiyası waqtında tolıq anıqlang’an, bul keleshek ushın  
ju’da’  jaqsı joldı ashıp berdi, keyinirek ma’lim boldı gen bul ju’da’ na’sil quwıwshılıqtag’ı 
quramalı birlik h’a’m o’zgeriwshen’liktegi qa’siyetleride burın tolıq anıqlanbag’an edi. Allellik 
degende, biz bir gennin’ h’a’r tu’rli jag’dayına tu’sinemiz. Bizge ma’lim sol gen mutatsiya 
waqtında bir  emes  bir neshe da’rejede ushıraydı. Usınday Allelizmnin’ kriteriyasın  1-ret  Morgan  
ashıp berdi h’a’mde eki kriteriyasının’ bar ekenliginde anıqlandı. 
 1. 
Funktsionallı.   2. Rekombinatsiyalı kriteriyalar: 
 
1. Eki mutantlı organizmdi (maqluqtı) shag’ılıstırg’anda,  olardın’ h’a’r tu’rli  da’rejedegi  
genleri  boladı,  endi 1-shi a’wladtag’ı qospaq payda boladı, ol digeterozigotalı yamasa jabayı 
fenotipti iyeleydi, ol  h’a’r bir alleldegi genlerdin’ dominantlıq h’a’reketinen kelip shıg’adı. Bizge 
ma’lim usı eki maqluqtag’ı bir jo’n aleller bir-biri menen Komplementarlı  usılda shag’ılısqan 
maqluqlar, alellden tek bir  genin alıp ju’rgen bolsa, onda jabayı tiptin’ qa’siyeti sezilmeydi. ms: eki 
mutantlı norkanı shag’ılıstırg’anda, aq h’a’m aqshıl ren’di onda barlıq qospaq qızg’ısh ren’ boldı. 
Bul demek jabayı fenotip. Egerde aq norkanı basqa mutantlı forma  menen  platina ren’li menen 
shag’ılıstırg’anda, onda  barlıq  qospaqlar usı platina ren’li boladı,  bul demek mutantlı fenotip. 
A’ne solay  etip 1-shi h’a’diysede komplementarlıq bayqaldı, al ekinshi de onın’ joqlıg’ı seziledi.  
 Gennin’ 
quramalı ekenligin ondag’ı ko’pshilik allelizm qublısı da’lilleydi, h’a’m onın’ 
ju’da’ u’lken funktsional labilliliginde ashtı. 
 
Bul 1929-1930  jıllarda rus ilimpazlarınan A.S.Serebrovskiy h’a’m onın’ jas xızmetkerleri  
N.P.Dubinin,  B.N.Sidorov  t.b. ta’repinen  gennin’  funktsional quramalılıg’ı anıqlandı. Bular 
ta’jriybeni Drozofilag’a islep  ko’rdi  ko’pshilik allelizm seriyaların  isledi,  alleldin’ no’llik tochka 
lokuslarındag’ı xromosomalardan h’a’m usı  lokustag’ı    usınday  jınısıy xromosomalardan 
drozofilanın’ ayrım denesindegi tu’klerinin’-de qısqarg’anlıg’ı, tu’skenligi-de sezildi. 
 Gennin’ 
molekulalıq du’zilisi:  Biz gennin’ shama menen ondag’ı nukleotidler sanın: 
h’a’m onın’ minimal molekulalıq massasında anıqlaymız. ms: Viruslardan onın’ faglarında 50  
gennin’  barlıg’ı  ma’lim, mu’mkin bul  jag’daydı elede tolıq u’yrensek, bul san o’zgeriwide 
mu’mkin, ol h’a’tteki eki eselenetug’ında shıg’ar. Solay etip usı faglardag’ı DNK nın’ molekulyar 
massası 120 x 10 ^6 ; al bir jup nukleotidtin’ molekulalıq massası 600 den asadı, bul demek gen-
ortasha 1500 jup nukleotidten turadı degen so’z.   Olar bolsa gende qatar boylap jaylasadı. A’ne 
usı  juwmaqlar  h’a’zirgi  ku’ngi mag’lıwmatlar menen-de tolıqtırıladı yamasa gen-mug’darı  (500-
6000) nukleotidlerden turadı desek tuwrılıqqa jaqın keledi. 

     Bizge ma’lim  gennin’  spetsifikalıq komponenti bul DNK, al onın’ funktsiyası qalay atqarıladı, 
nukleotidler qanday ta’rtipte jaylasqan, sebebi olar bolsa gennin’  xabarların saqlawshı birikpeler  
esaplanadı,  DNK organizmnin’ ontogenezinde ayrım ko’rsetkishlerdi h’a’m qa’siyetlerdi anıqlaydı. 
Sol ushın  usı  genetikalıq izertlewlerdin’ orayında Mendel- Morgannın’ postulatı (da’lillewi) «gen-
belgi»  degen pikiri turadı. Biz mikroorganizmlerden bilemiz,  gen  bul  ayrım h’a’m ayrıqsha 
beloklardı, fermentlerdi sintezleydi  a’ne  genlerdin’  mutatsiyasında,  sol na’rseler mutatsiya ushın 
kerek, fermentler sarıplanadı yaki onın aktivligi kemeyedi t.b. ms: Adamdag’ı    fenilketonuriya 
keseli usınday fermentlerdin jedelligi to’menliginen kelip shıg’adı,  ol ayrım genlerdin’ 
mutatsiyasında bolatug’ın qubılıs.  A’ne usınday jag’day G.Bidl h’a’m E.Tatum dı «Bir gen - bir  
ferment» degen tu’sinikti aytıwg’a ma’jbu’rledi. Usı protsessti h’a’zir bılay tu’sinemiz: «Bir belok 
ushın bir gen h’a’reket etedi h’a’m jasaydı h’a’m ol sol beloktın’ du’zilisin basqaradı  h’a’m 
jedellestiredi».ms: Adamdag’ı  gemoglobin  belogında  ol 4 shınjırdan turadı (2
   h’a’m 2  ) a’ne 
h’a’r bir shınjır genetikalık jaqtan  bo’lek basqarıladı. Usı jag’day endi tolıq h’a’m anıq etip 
aytıwg’a alıp keledi. «Bir gen-bir polipeptidli shınjır» bul adamdag’ı qan  keselliklerin  
teksergende kerek ju’da’ awır na’sillik kesel qandag’ı oraq ta’rizli anemiya bul mutatsiya 
protsessinde gemoglobinnin’  qa’siyeti o’zgeredi, gemoglobinnin’ malekulasında barlıg’ı bolıp 
o’wn’ aminokislota qaldıg’ı boladı, sodan tek 1 aminokislota  g’ana orını almasadı,  yamasa 
Glutamin kislotası  Valin menen almasadı.  A’ne biz bilemiz gen aminokislotalı quramdı ju’da’  
da’l anıq etip kontrollaydı eken,  demek solardan organizmde beloklar payda boladı. 
     4-soraw:  DNK nın’ genetikalıq jaqtan da’lilleniwi: DNK da qanday informatsiya jazılg’anW  
Biz bunın’ ushın  DNK malekulasının’ du’zilisin’ ko’remiz sonın’ menen birge beloktın’ 
du’zilisinde qaraymız.  DNK quramı   
4  tiykardan turadı adenin h’a’m guanin- Purinli tiykarlarN’ Timin h’a’m tsitozin -Piramidinli 
tiykarlarN’  usılar g’ana DNK molekulasının’  tiykarg’ı ayırmashılıg’ın quraydı.  Ulıwma beloktın’ 
quramına bolsa ja’mi 20 aminokislota ushıraydı. Usılar olardın’ polipeptidli shınjırında belgili izbe-
izlikti iyeleydi,  na’tiyjede ol beloktın’  h’a’r  tu’rliliginde  h’a’m  onın’ ayırmashılıg’ın-da 
belgileydi. Demek DNK  dag’ı  ta’rtip  penen jaylasqan nukleotidlerde h’a’m beloktag’ı usı 
aminokislotalarda-da, bularda mu’mkin  na’sillik informatsiyalardın’ xabarlardın’ bag’darlaması 
jazılg’an shıg’ar.  Usınday boljawdı F.Krik izertlep ko’rdi h’a’mde onı  izbe-izlik boljawı dep 
atawdı usındı. 
 İzbe-izlik boljaw jag’dayı  tolıg’ı  menen  Ch.Yanovskiydin ilimiy miynetlerinde tolıq 
da’lillendi. Endi usı beloklardag’ı izbe-izliktin’ o’zgeriwi, ol DNK dag’ı nukleotidlerdin’  
o’zgeriwine  baylanıslı ekenligi da’lillendi. Solay etip genetikalıq informatsiya-xabar bular tek 
g’ana genlerde qodlang’an jag’day ekenligin birinshi ret, bunday pikirdi a’9o’n’ jıl D.Gomov 
ta’repinen aytılg’an pikir edi. Gen bul DNK nın’ bir bo’limshesi, ol informatsiyanı alıp ju’riwshiler 
yaki polipeptid shınjırın payda etedi,  belgili aminokislotalardın’ izbe-izligi menen, al bir jo’n 
funktsiyanı atqarıw ushında nukleotidlerdin’ belgili  bir  izbe-izligi  kerek. Onı gennin’ da’slepkisi 
baslaydı og’an promatorN’ al keyingisi juwmaqlaydı og’an biz terminator genleri deymiz. 
     DNK bul na’sillik informatsiyalardı alıp ju’riwshiler  kletkada DNK nın spiralı tarqalg’an jerine 
puflar deymiz. Bir a’wladtan ekinshige na’sillik informatsiyalar DNK lar arqalı  beriledi,  tek olar 
bolsa kletkanın’ bo’liniwinde o’tedi,  a’ne usı waqıtta xromosomalar bekkem spirallang’an  
da’rejede  ushıraydı. Biraq  DNK nı ju’da’ G’a’jayıpG’ dep  atawmızda durıs  emes,  onın’  
replikatsiyası tek fermentlerdin’ sebebinen,  nukleotidlerden a’ne  solar g’ana DNK nı,  sol na’rsege 
tayarlaydı  ms: DNK da g’ana matritsalı yamasa kalib mexanizmi jaylasqan. 
   A’ne tap usınday DNK bul, iRNK larıda, fermentler qatnası menen  usınday etip qa’lipleydi og’an 
beloklarda qatnasadı h’a’m basqada sintezlengen da’slepki zatlar, ushıraydı.  
 
Krosingoverdin’ malekulalıq negizi: Bizge endi ma’lim boldı nukleyn kislotaları bul 
na’sillik informatsiyalardı alıp ju’riwshiler ekenligin bildik,  demek bul na’rse endi  bir  qansha  
boljawlardı aytıwg’a sebepshi boldı. ms: Tirkesken genlerdin’ rekombinatsiyalıq mexanizmi, 
krosingover mexanizmi t.b. u’yireniwimiz kerek. 

    Genetikalıq injeneriya:  Biz endi transformatsiya,  transduktsiya, konyugatsiya t.b. qubılıslardı 
tolıq ko’rdik, u’yrendik. Ja’nede belok sintezinin’ mexanizmi, a’ne usı ashılıwlardın’ praktikada 
qollanılıwı genetikada jan’asha tarmaq-genetikalıq injeneriyanı keltirip shıg’ardı. Al bunın’ 
keleshegi ju’da’ sheksiz. ms: Adamlardı emlewde awırıw gen orınına basqasın  salıw, o’simliklerdi 
du’ziw, tikkeley h’awadan azottı qabıllawshı, ayrım tu’r o’simlikler jaratıw, ko’p o’nimli 
o’simliklerdin’ sortların ashıw t.b. 
 
Ha’zirgi genetiklerdin’ isi ju’da’ u’lken  ms:  G.X.Koran  bul yarım ximiyalıq usılda 
alanin transportlı RNK sının’ genin sintezledi ol kletkada bolmaytug’ın, edi ja’nede tirozin 
transportlı RNK nın’ geninde sintezledi a’ne usını biz ishek tayaqshası bakteriyasına ko’shirip 
salg’anda, olar bir jo’n islep ketti. 1967 jıl genlerdegi  nukleotidlerdin’  izbe-izligi  tolıq anıqlang’an 
edi. Genler ju’da’ ko’p basqıshlı etaplı reaktsiyalarda  sintezlendi da’slep 10-15 nukleotid keyin 40 
nukleotid keyin ligaza fermenti ta’sirinde bir-birine jalg’aymız, tigemiz barlıg’ı  126 nukleotidli 
malekula  alındı. Ha’zir  adam  gomoglobininin’ genide sintezlengen, qoyan, tıshqan, u’yrek t.b. 
Endi tek usınday ashılıwlardı o’zimizge qarsı isletpewmiz kerek. 
     A’ne  usınday na’rseler adamg’a qarsı -da isletiliwi mu’mkin, ms: Jasalma  jolda islengen 
kesellik tarqatıwshı mikroorganizmler, olar zıyanlı genlerdi, birinshiden, ekinshige o’tkeriw 
da’rejesi bul adamg’a ku’shli zıyanı tiyedi. Sol ushında  adam  ja’miyeti  aldında u’lken wazıypa, 
usınday genetikanın’ ashılıwların biz ju’da’ jaqsı saqlawmız kerek. 
Qadag’alaw ushin sorawlar: 
 
12.1. Na’sillik ha’m o’zgeriweshen’lik tu’sinigine aniqlama berin”? 
12.2. Gen, genotip, fenotip tu’sinigine aniqlama berin’? 
12.3. Genetikanin’ rawajlaniwi qanday etaplardan ibarat? Onin’ rawajlaniwina qaysi ilimpazlar 
u’les qosqan? 
12.4. Genetika iliminin’ rawajlaniwi qaysi jillar esaplanadi ha’m ne ushin? 
Tiykarg’i a’debiyatlar: 
 
1.
 
Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции.  М., «Высшая школа», 1989.  
2.
 
Лобашев М.Е. и др.  Генетика с основами селекции. М., «Просвещение», 1779. 
3.
 
Дубинин Н.П. Общая генетика. М. «Наука», 1976. 
 
№13 lektsiya 
Tema: G. Mendel nizaminin’ qa’lipesiwi  
 
Reje: 
13.1. Digibrid, monogibrid ha’m poligibrid shag’ilistiriw   
13.2. Na’sillik protsessinde allel ha’m allel bolmag’an genlerdin’ o’z-ara ta’siri 
13.3. Mendel nizamlari. Monogibridli shag’ilistiriw 
Tayanish so’zler:  Mendel, gameta, gen, allel, dominant, retsessiv, genotipli, fenotipli, gomozigota, 
geterozigota  
Bul usılg’a 1865- jılı G.Mendel ta’repinen tiykar salındı, bul usıldı na’silge beriliwshilik 
nızamların u’yreniw usılı dep ataladı.  
Mendeldin’  ta’reptarları 100 jıllar dawamında 
gibridologiyalıq usıldı rawajlandırıp keldi yamasa ol qospaqlı a’wladtag’ı ko’pshilik belgilerdin’ 
birligin anıqladı.  
 Mendel 
usılının’ birinshi ayırmashılıg’ı, ol qospaqlı a’wladlardın’ birneshe  a’wladınan,  
konstantlı  turaqlı a’wlad alıw edi, keyin onı ja’ne shag’ılıstırıwg’a qollanıw maqsetin esapqa aldı.  
Ekinshi ayırmashılıg’ı  ayrım  na’silge  o’tiwshi bir yamasa eki belginin’ o’zgeriwin baqlaw boldı 
ms:  gu’ldin’ ren’i aq yamasa qızg’ısh, da’nnin’ forması yamasa gedır- budır t.b. Bunın’ ushın h’a’r 

bir a’wladta,  alternativ belgiler boyınsha esap alıp barıladı. Bunda usınday  ayrım  belgileri menen 
o’zgeshelik ko’rsetken o’simlikler yamasa qospaqlı maqluqlar esapqa  alındı,  Mendel bunda  h’a’r 
bir gibridti individual jeke alıp tekserdi yamasa, sol qospaqtın’ a’wladın tekserdi,  usınday h’a’mme 
tallawlardın’ juwmag’ı  genetika  iliminde  gibridologiyalıq tallaw usılın keltirip shıg’ardı, bul 
bolsa o’z-aldına bir da’wirdi yamasa epoxanı na’sil quwıwshılıq  h’a’m o’zgeriwshen’liktegi jan’a 
bir ag’ımdı payda etti yamasa ilimde jan’a bunday usıl genetikalıq tallaw usılı payda boldı.  Biz 
genetika iliminde terminlerge ms: «belgi» ko’rsetkish «qa’siyet» biz bulardı sha’rtli ra’wishte 
simvol retinde sol organizmnin’ morfologiyalıq, fiziologiyalıq yamasa bioximiyalıq  diskretliligi 
tuwralı  tu’sinemiz. ms:  Bir  organizmdi ekinshisinen  xarakterli bir belgisinen ayıramız qon’ır 
ren’li, qara, aq, sarı, uzın, qısqa h’a’mde qan toparları menen t.b. Demek bunday belgiler, ayrım bir 
o’zgesheligi menen bir organizmnen, ekinshisin ayırıp turadı.  Usınday  belgilerdi izertlew ushın 
ayrım jınıslı organizmdi, bir-biri menen shag’ılıstıramız (eki maqluq h’a’r qıylı  jınıslı)  genetikada  
shag’ılıstırıwdı X belgisi menen belgileymiz.  Biz shag’ılıstırıwda da’slep analıq jınıstı keyin, atalıq 
jınıstı jazamız ms:  usı shag’ılısıw ushın alıng’an analıq yaki atalıq  ata-anaların  biz  R  h’a’ribi 
menen belgileymiz yamasa eki ata-anadan alıng’an birinshi a’wladtı, biz qospaqlı maqluq dep 
ataymız, qalg’an a’wladlarg’a qospaqlar deymiz.    
 
Shag’ılısıwdın’ tu’rleri:  monogibridli, digibridli h’a’m polugibridli bolıwı mu’mkin. 
Monogibridli shag’ılısıwda ata-analar bir g’ana jup alternativ h’a’m kontraslı belgisi  menen  
ayırmashılıq  qıladı ms:  atalıq o’simlik gu’li qızg’ısh, al analıq o’smilikte aq yamasa basqasha, 
demek bular ekewi qosılıp bir jup alternativ belgini quraydı. Biz shag’ılıstırmastan burın onın’ usı 
belgileri, udayı na’siline berilip turıwın bayqaymız ms:  olar ta’biyatta shan’lang’anda a’wladına 
o’tedi-me, joq-pa o’z-o’zinen shan’lang’anda jaqın tuwısları menen bolg’anda kontraslı belgiler bul 
na’silge ko’p berile bermeydi. 
 
Dominantlıq: Birinshi a’wladtag’ı  birgelkilik  nızamı bunda  Mendeldin’  klassikalıq 
ta’jriybesi menen tanısıp shıg’amız yamasa bir qospaqlı (monogibrid) shag’ılıstırıwdag’ı burshaq 
o’simliklerindegi ren’ belgisinin’ na’silge beriliwin izertledi. Egerde analıq o’simlik qızg’ısh ren’li 
(ashıq qızıl ren’), al atalıq ren’ bolsa, aq ren’de endi %
a’
 degi gu’l ren’leri barlıg’ı ashıq qızıl ren’, al 
aq ren’ h’eshte ko’rinbeydi. Demek %
a’
 de tek birgelki ren’ler rawajlanadı, ekinshisi joq, a’ne usı 
birewinin’ ekinshi ren’nen basım kelgenligine Mendel dominantlılıq  belgi  dep  atadı.  Demek  bul 
belgi ekinshisinen basım dominantlı, al ekinshisi bolsa basılıp qalg’an belgini retseessivli belgi dep  
atadı. Birinshi a’wladtag’ı  gibridler ba’ri birgelki a’ne usı qubılıstı, ol o’zinin’ birinshi yamasa 
Dominanlıq nızamı dep yamasa, ja’nede bul nızam birinshi a’wladtag’ı birgelkilik nızamı dep te 
ataladı. 
 Tarqalıw nızamı: Usı alıng’an qosbaqlar %
a’
 degiler o’z-o’zinen  shan’lansa, onda  ekinshi  
a’wladta %
2
 atalıq- analıqtın’ ren’leri ten’dey tarqaladı. Demek %
g’
 de h’a’m dominantlıq h’a’m 
retsessivli belgiler ko’rinedi, a’ne usı qubılıstı tarqalıw nızamı dep atadı. Endi bulda ma’zi emes  
olda belgili bir nızamlar arqalı islenedi belgili bir mug’darda sanda t.b. o’tedi. ms: ortasha  barlıq  
o’simliktin’ 3/4 bo’legi ashıq qızıl ren’de boladı, al qalg’an 1/4 bo’legi tek aq ren’di iyeleydi. 
Demek barlıq dominanat o’simliktin’ sanı 3 ese, al retsessiv tek bir ese yamasa 3:1 qatnasında 
boladı,  birinshi a’wladtag’ı joq ko’rinbegen retsessiv belgi, tek ekinshi a’wladta ko’rindi, demek ol 
joq bolıp ketpegen tek %
a’
 de ju’da’ basılıp qalg’an, sol belgilerdi %
g’
  ko’remiz.  A’ne usı %
g’
 degi 
nızamlı ra’wishte ko’ringen belgiler,  olar belgili qatnaslarda ko’rindi (3:1) bug’an Mendeldin’ 
ekinshi nızamı deymiz. 
 Na’sillik 
faktorlar: egerde o’simlik ekinshi a’wladta %
g’
 de o’z-o’zinen shan’lang’an bolsa, 
aq  ren’degi gu’ller retsessivli belgi kelesi a’wladlarda %3-4 4 lerde, olar tek, aq ren’degi o’simlik 
gu’llerin payda etedi. Al o’simliklerdegi  ashıq qızıl ren’degi gu’ller, dominantlı belgi o’zlerin 
basqasha sezedi. Tek 3:1 qatnası o’z-o’zinen shan’lanıwıda %
q
 olar ashıq qızıl ren’di beredi,  al 
qalg’an 2/3 ja’nede tarqalıw beredi tap %
g’
 degidey yamasa u’sh o’simlik ashıq qızıl ren’de,  bir 
o’simlik tek aq ren’de boladı. 
     Solay etip birinshi a’wlad  qospaqlarında  tek  bir  g’ana kontrastlı belgi ko’rinip, al ekinshisi 
retsessiv bolıp ko’rinbey qaladı,  biraq ol 1/4 o’simlikte, ekinshi %
g’
 qaytadan payda boladı.  Solay 

etip Mendel a’wladqa na’sillik belgiler emes, al sırlar beriledi yamasa sol belgilerdin’ faktorları  
beriledi,  endi bizge tu’sinikli %
a’ 
de aq ren’ joq ekenligi, al ol tek %
g’
 de g’ana ko’rinedi, usı sırlar 
bular udayı bolatug’ın belgiler esaplanadı h’a’mde olar o’zgerissiz h’alda na’silge o’tip otıradı, 
keleshekte a’ne usı sırlar  yamasa  na’sillik faktorlar olar qanday- da bir belgini keltirip shıg’aradı 
ren’di t.b. a’ne olardı biz endi genler deymiz: Demek endi  usı  termin  arqalı na’sillik belgilerdin’ 
en’ kishkene birligine tu’sinemiz, ol belgili bir belgini yamasa organizm qa’siyetin anıqlawshı 
zatlar, tek endi bul tuwralı ilim ken’eyedi t.b.