Bilimlendiriw ministirligi

belgiler deymiz.  Biz birgelkili genler bolg’anı ushın onı bir qıylı h’a’riplerde  belgileymiz 
A1,A2,A3 t.b.  A’ne usınday tu’rdegi genler h’a’reketine biz polimeriya h’a’diysesi deymiz. 
 3-soraw. Biz genlerdin o’z-ara h’a’reketinde bir  jup  yamasa ko’pshilik jup  genlerdin’ bir 
belgini yaki basqa-da o’zgerislerdi keltirip shıg’arg’anın ko’rdik. Demek bul protsesslerge tek eki 
jup yamasa bir neshe jup genler qatnastı. Al ilimde bizge ma’lim ko’pshilik genlerdin’ h’a’reketi 
onı pleyotroplılıq h’a’reket deymiz. Bunday jag’dayda tek bir gennin’  rawajlanıwı, bir  waqıtta 
bir h’a’m birneshe belgilerge ta’sir etedi yamasa ol pleyotroplı effekt keltiredi. ms: adamda 
retsessivli na’sillik kesellik kletkanın’  oraq ta’rizli anemiya keseli boladı.  Onın’ birinshi 
kemisligi  gemoglabin  molekulasındag’ı bir aminokislota orını almasqanlıg’ı a’ne usının’ 
sebebinen organizmde ju’rek qan tamır sistemasında teren’  o’zgeris bayqalg’an, nerv sisteması, as 
sin’iriw sisteması, bo’lip shıg’arıw sistemasında h’a’m t.b. usının’ saldarınan  adam  usı    kesel 
boyınsha  gomozigotalı, h’a’tteki, ol jas bala waqtında-aq o’lip ketedi.  Al biz ju’da’ teren’ ilimiy 
izertlew islegende  usınday pleyotroplı effektti ko’pshilik genlerdin’ atqaratug’ınlıg’ıda ilimge 
ma’lim bolg’an jag’day. 
 
Demek qa’legen  na’sillik  belgi  bir gen emes, al ko’pshilik genlerdin’ ta’sirinde bolıwı-da 
mu’mkin yamasa bir pu’tin genotip ta’sirinde-de, bolıwı mu’mkin, ja’nede h’a’rbir gende ko’pshilik 
belgilerge ta’sir etiwi de mu’mkin, bul yamasa anıg’ıraq bir pu’tin organizmnin’ rawajlanıwına  
ta’sir etedi.  Demek genotip bul genlerdin’ jıynag’ı bolmay, ol h’a’mme genlerdin’ quramalı  
h’a’reketinin’ sisteması desek tuwrı keledi. Usılay etip Mendeldin’ gibridologiyalıq tallawı na’sil 
quwıwshılıqtın’  h’a’m  o’z-ara  genlerdin’ h’a’reketi, bulardın’ ba’ri organizmdegi sapa h’a’m san 
o’zgerislerinin’ ko’rinislerinen,  olardın’ ximiyalıq  da’lillewleri na’tiyjesi solay etip usı 
gibridologiyalıq usılg’a ontogenetikalıq  usıldı  qosıp, ba’rin birge qosıp bioximiyalıq usılda tallaw 
ju’rgizilse, sonda g’ana Ontogenezdegi  genlerdin’ o’z-ara h’a’reketlerine tolıq tu’sinemiz. 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
G. Mendel 
 

 
P ♀ А
1 
А
1
А
2
А
2
   ♂ а
1 
а
1 
а
2
 а
2
 
F
1             
А
1
А2а
1
а
2
 
F
2
 ni analizlew ushin Pennat tori 
       
 
À
1
À
2
 
À
1
à
2
 
à
1
À
2
 
à
1
à
2
 
À
1
À
2
 
À
1
À
1
À
2
À
2
 
À
1
À
1
À
2
à
2
À
1
à
1
À
2
À
2
 
À
1
à
1
À
2
à
2
À
1
à
2
 
À
1
À
1
À
2
à
2
 
À
1
À
1
à
2
à
2
À
1
à
1
À
2
à
2
 
À
1
à
1
à
2
à
2
à
1
À
2
 
À
1
à
1
À
2
À
2
 
À
1
à
1
À
2
à
2
à
1
à
1
À
2
À
2
 
à
1
à
1
À
2
à
2
à
1
à
2
 
À
1
à
1
À
2
à
2
 
À
1
à
1
à
2
à
2
à
1
à
1
À
2
à
2
 
à
1
à
1
à
2
à
2

Kletkadag’ı tiykarg’ı materiallardı alıp ju’riw  ushın  h’a’m na’silge beriletug’ın belgilerdin’, sanın 
ta’minlew ushın kletka tiykarınan 3 qa’siyetti atqarıwı tiyis. 
     1. Kletkanın’ metobolizmindegi barlıq  jasaw  ushın  bolg’an funktsiya 
lardı atqarıw. 
     2. O’zin-o’zi qayta tiklew qa’siyetine iye bolıwı kerek. 
     3. Kletka  bo’lingende  jas kletkalarg’a barlıq materiallardın’ ten’dey   bo’liniwin ta’minlew. 
 A’ne 
usı u’sh qa’siyetti yadro du’zilisi h’a’m ondag’ı    xromosomalar iyeleydi. Al 
ko’pshilik kletka organoidları olarda birneshe qa’siyetti atqaradı.  ms:  kletka orayı bul  bo’liniw 
ushın kerekli urshıq payda etedi.  Al plastidler bolsa, ko’pshilik sintetikalıq protsesslerdi  atqaradı. 
mitoxondriya  bolsa olardın’ dem  alıw  orayları esaplanadı.  Al ribosomalarda belok sintezlenedi. 
Tsentriollar, Plastidler h’a’m Mitoxondriyalar olar o’zi reproduktsiyalanıw uqıbına iye boladı 
yamasa ekinshi sha’rttide qanaatlandıradı.  Ja’nede yadro menen tsitoplazmanın’ ayırmashılıg’ı bar: 
    1.  Yadroda ju’da’ esaplang’an sanda h’a’m h’a’r  bir  tu’r  ushın belgili sanda xromosomalar 
jıynag’ı boladı. Tsitoplazmada ju’da’ birgelki orgonoidlar bolıp olardın’ sanı turaqsız. Yadro bul 
ko’pshilik jag’daylarda quramındag’ı xromosomalardın’ kemisligin o’zgerte almaydı yamasa onı 
o’shire almaydı.    Demek olar  kletka  bo’liniwde zıyanlı zaqımlang’anları rawajlanıw 
da’wirinde shetlep qaladı.  Usı barlıq o’zgerislerdi na’sil  quwıwshılıq nızamları  na’tiyjesinde 
kletka elementleri basqaradı. Na’silge o’tiwshilik ol xromosoma ta’repinen anıqlanadı. Sol ushın 
onı biz yadrolı yamasa xromosomalılar dep ataymız.  Solay etip usı na’silge o’tiwshiliktin’ 
materiallıq tiykarında  tsitoplazma elementleri turadı.  Olardı biz xromosomasız yamasa 
tsitoplazmalı  dep  ataymız.  Demek  o’simlik,  h’aywannın’  ma’yek kletkası ko’p mug’darda 
tsitoplazmadan turadı.  Al spermatozoid atalıq gametada  bolmaydı. Ol tsitoplazmasız a’ne solay 
etip usı tsitoplazmalı na’silge  beriliw, tek  g’ana  analıq organizmnen o’tedi.  Al tsitoplazmadag’ı 
orgonoidlar ushın  tolıq h’a’m anıq mexanizm elege shekem joq,  olar ms: Xromosomadag’ıday 
emes sol ushın yadrodag’ı mexanizm ju’da’ anıq jetilisken.  Biz yadronın’ h’a’m  tsitoplazmanın’ 
na’sil  quwıwshılıqtag’ı  ornın  biliw ushın bir tu’rdin’ kletkasın alamız,  onda tsitoplazma boladı, al 
og’an basqa yadronı salamız  onın ushın ma’yek kletkasın buzıp h’a’m og’an basqa bir tu’rdin’ 
yadrosın qosıp atalandıramız, a’ne usınday gaploidlı zigotalı  kletkada  gaploidlı    androgenli 
maqluqlar payda boladı. Demek olar tek atalıq yadrosınan kelip shıqqanlar  biraq, analıq 
tsitoplazmadan.  Biraq gaploidlı zigota erte embrional rawajlanıwında o’lip ketedi. Sol ushın 
belgili genetik ilimpaz akademik B.L.Astaurov  ol  endi diploidlı Androgenli qospaqlardı, aldı eki 
tu’rli nawqan qurtın shag’ılıstırıwdan. Nawqan qurtta geterogametalı nashar jınıs, yamasa (xu), al 
gomogametalı, erkek jınıs, yamasa (xx), Ja’nede bularda-da ko’pshilik shıbın shirkeylerdegidey 
polisperiya ushıraydı. Er jınıstag’ılardı tamg’alang’an genler menen belgilendi. Olar h’a’r qıylı 
xromosomalarda jaylasqan. 
     ch- bul sarı qon’ır lichinkalar;  me- ak su’t ren’degi lichinkalarN’ 
     p-  aq ren’degi gu’belekler al nashar jınıstag’ılarda bular 3 tu’rli  dominantlı  genlerdi alıp 
ju’rgen olardın’ ren’leri qara ren’degi lichinka, ku’l ren’degi qurt, qara ren’degi gu’belek. Biz 
mitotikalıq bo’liniw waqtında ma’yeklik kletkanın’ yadrosın buzıp alıwg’a boladı. Og’an biz eki 
atalıq pronukleustı qosamız.  Endi bir, biraq diploidlı yadro  payda  boldı.  Al onnan rawajlang’an 
maqluqlar tek atalıq jınıslı, olarda retsessiv belgilerde payda boladı.  Sebebi, er  jınıs  
gomozigotalıq retsessiv genler sebepli.  Biz usınday waqıtta yadronın’ tuwrı h’a’reketin sezemiz 
yamasa, ol na’sil quwıwshılıqta tiykarg’ı orındı atqaradı. Biz bul jerde tsitoplazmanın’ ju’da’ u’lken 
rolin sezbeymiz. 
 
Plastidli na’sil quwıwshılıq: O’simlik organizminde plastidler uglevodtın sintezi ushın o’z 
aldına laboratoriya esaplanadı.  
Olarda DNK lar bar.  Olar bo’linip ko’beyse o’zine usag’an jas 
kletka  payda boladı.  A’ne kletkadag’ı plastidler jıynag’ı olar na’sillik xabarlardı o’tkeriwshiler sol  
sebepli  biz olarg’a plastidomlar  deymiz.  Birinshi  ret 1909-jılı usı plastidlerdin’ na’sil 
quwıwshılıqtag’ı orının E.Baur h’a’m K.Korrens ele genetikanın’ rawajlanbay turg’an  da’wirinde-
aq aytqan edi.   
Mitoxondriyadan  na’sillik  belgilerinin’ o’tiwi:  Bul orgonoid birden bir  
o’simliktin’ dem alıwında xızmeti ku’shli, olarda o’zin- o’zi qayta tiklew uqıbına iye,  bular 
bo’linip ko’beyedi. Olar-da DNK lar boladı, a’ne onın’ bo’liniwinde jas kletka analıq kletkadan 

ten’dey mug’darda material aladı yamasa mitoxondriya ten’dey ekige bo’linedi. Ayrım 
zamarrıqlarda dem jetispey qalıwı sezilgen, bul mitoxondriyadag’ı ayrım  izine aylanbaytug’ın 
protsesslerden kelip shıqqan, sebebi ondag’ı  sitoxromoksidazanın’ aktivligi to’menlegeninen 
bolg’an. 
     B.Effrussiy  ashıtqılarda belgili shtammalardı tapqan olar dem jetispese tezde karlik (sharg’a) 
kaloniyalar payda etip bir jo’n  jasawın saqlaydı. Analizlengende belgili bolg’an mitaxondriyanın’ 
dem alıw protsesslerinde ornı bar ekenligi anıqlang’an. Egerde bir jo’n  mitoxondriyalardı  sharg’a 
kletkalarg’a salınsa,  onda dem alıw bir jo’n o’tedi.  
 Na’silliktin’ 
infektsiya 
arqalı o’tiwi: Tsitoplazma arqalı kletkadag’ı ayrım simbiontlarda 
na’silge beriledi,  olarda o’zleri tiklene aladı. Kletkanın’ tsitoplazmasına qarap qa’liplesip turadı. 
ms:  Tıshqanlardın’ bir liniyası bar na’silge su’t bezlerinin’ sebebinen,  rak keselligi beriledi.    
 
Demek bul tek ananın’  liniyası  arqalı  o’tedi.  Ana egerde balaların su’t penen baqsa g’ana 
o’tedi,  egerde sol su’t beretug’ın ana tıshqang’a saw tıshqan balaların emizssek olarda-da rak  
rawajlang’an,  al egerde usı rak su’t bezleri bar tıshqanlardın’ tuwılg’an balaların saw anag’a,  
emizssek  onda  rak sezilmeydi. Demek  rak  keselin bul jerde infektsiya shaqıradı, ol ananın’ su’ti 
arqalı beriledi.  Usınday  infektsiya  agentine biz su’t  faktorı  deymiz.  Bul ma’lim bolg’an viruslı 
ta’biyattı iyeleydi. 
     Na’sil  quwıwshılıq h’a’m na’silge beriliw bular eki h’a’r tu’rli qubılıs biraq olar bir-birinen 
h’esh qanday ajıralmaydı. 
     1. Demek na’silge beriliwshi  belgiler  ayrım  qa’siyetler, olar tek rawajlanıw da’wirinde ata-
anadan a’wladqa o’tedi.  Bular determinatsiyalang’an belgiler esaplanadı. 
      2.  Na’sil  quwıwshılıq degende,  sol kletka du’zilisin organizmnin’ bir pu’tinligi, onın’ 
materiallıq h’a’m funktsionallıg’ı, a’wladlar  arasındag’ı  miyraslıg’ına tu’sinemiz.  Bular 
ekewinin’de tiykarında tolıq reproduktsiya  na’sillik  tu’zilis h’a’m onın’  kletka  bo’liniwindegi 
nızamlı, tarqalıwı jatadı.  Al na’silge beriliw degenimizde biz Mendeldin’ ashqan nızamlarında tolıq 
ko’remiz. ms: %
1
- birinshi a’wladtag’ı birgelkilik (dominantlıq), nızamı 1- nızam;  %
2
 ekinshi 
a’wladtag’ı  tarqalıw  nızamı; h’a’m Erkin kombinatsiyalanıw  nızamı  III nızam, tolıq usı na’silge 
beriliwshilikti yaki na’silge o’tiwshiliktin’ h’a’mme printsiplerine tolıq juwap beredi.  
     Sonın’ menen birge na’silge o’tiwde Morgannın’ ashqan nızamlarında tirkesiw,  belgilerdin’ 
na’silge beriliwi, jınısqa tirkesken belgiler  a’ne usılar bari na’silge beriliwdi tolıqtıradı. Biraq ele 
bul na’sil quwıwshılıq emes.  Ulıwma Mendel ashqan nızamlar genetikanın’ negizin saldı.  Ol 
mınaday qubılıslardı ashtı. 
     1. Ha’r  bir belgi bul na’sillik faktorlar ja’rdeminde kelip shıg’adı.  Olar jınısıy kletkalar arqalı 
a’wladlarg’a o’tedi. Al h’a’zirgi ku’nnin’ da’rejesinde olar genler arqalı o’tedi. 
     2.  Genler  belgili a’wladlarda taza saqlanadı.  Ol o’zinin’ jekke ekenligin  saqlaydı  h’a’m ol 
o’zgerissiz qaladı yamasa gen salıstırmalı ra’wishte h’a’mme waqıt turaqlı. 
     3.  Na’sillik  sırlar bular jup sırlar birewi atadan, ekinshisi anadan solardın’ birewi dominantlı  
ekinshisi  retsessivli, a’ne usı jag’day allelizm printsipin ashıwg’a ja’rdem etti.  Sebebi gen mudamı 
en’ kem degende minimum eki allelden turadı. 
     4. Eki jınısta ten’dey o’zinin’ a’wladı ushın na’sil qaldırıwg’a qatnasadı.   
     5.  Jınısıy kletkalardag’ı genlerdin’ sanı 2 retke kemeyedi bul protsess meyozdın’ aldın-ala 
boljawı dep ataladı. 
     Mendeldin’  3  -  nızamı ma’nisinde biz bilemiz bul na’sillik xabarlardın’ a’wladlarg’a beriliwi 
olar tek jınısıy  ko’beyiwde o’tedi. Al na’sil quwıwshılıq printsipi degende biz  onı to’mendegi 
tu’siniklerde tu’sinemiz. 
    1. Na’sillik determinatsiyalang’an belgiler, diskretli belgiler., 
    2. Na’sillik birlik gen bulda belgili da’rejede turaqlı. 
    3. Gennin’ allelli jag’dayı (dominantlıq  h’a’m  retsessivlik)., 
     A’ne usı Mendel nızamları tiykarında ashılg’an na’sil  quwıwshılıq nızamlar  bul genetikanın’ 
tiykarg’ı man’ızı esaplanadı. A’ne usınday ashılıwlar h’a’zirgi ta’biyattanıw  ilimine  turmıstın’ 
o’lshew  birligin, gendi berdi, sonın’ menen ulıwma biologiya ilimin basqada ilimlerge 

baylanıstırdı.  ms: Fizika, ximiya, matematika endi biologiyalıq talqılawlar usı ilimler menen birge 
o’tedi.  Morgannın’  ashqan  nızamına  tu’sinik   bergende T.Morgan genetika rawajlanıwında 
ju’da’ ko’p xızmeti bar ilimpaz.  Ol «Na’sil quwıwshılıqtın’ xromosoma» teoriyasın ashtı ja’nede 
na’silge beriliwde, bir qansha nızamlardı ashqan ilimpaz «jınısqa baylanıslı na’silge beriliwshi 
belgiler», «tirkespeli na’silge o’tiwshilik» a’ne  usı  nızamlardan na’sil quwıwshılıqtın’ 
to’mendegidey printsiplerin-de jarattı. 
     1.Faktor bul belgili bir xromosoma lokusının’ geni., 
     2. Gennin’ allelleri ol jeke gomologiyalıq  xromosomalardın’ lokusında  
jaylasadı., 
    3. Genler xromosomalarda sapqa dizilip jaylasadı., 
    4.  Krossingover-gomologiyalıq xromosomalardag’ı genlerdin’ udayı almasıp turıwı yamasa bul 
gomologiyalıq xromosomalardag’ı XU ler  arasındag’ı maydanshalardag’ı genlerdin’ bir-biri menen 
orın almasıwı. 
 
Qadag’alaw ushin sorawlar: 
13.1. Na’sillik ha’m o’zgeriwhen’lik degenimizne? 
13.2. Qanday genler allel genler dep ataladi? 
13.3. G. Mendeldin’ ekinshi nizami ne dep ataladi ha’m ne ushin? 
13.4. G. Mendeldin’ ta’jiriybesinde birinshi a’wladtin’ getitipi ha’m fenotipi birgelikli me? 
13.5. 1865 jili XX a’sirdin’ baslaniwinda genetika ilimi qalay payda boldi? 
13.6. G. Mendeldin’ ekishni nizaminda qaysi ilimpazlar o’z u’leslerin qosqan? 
13.7. Allel genlerdin’ o’z-ara ta’siri qaysi tipke kiredi? 
 
Tiykarg’i a’debiyatlar: 
    
1.
 
Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции.  М., «Высшая школа», 1989.  
2.
 
Лобашев М.Е. и др.  Генетика с основами селекции. М., «Просвещение», 1779. 
3.
 
Дубинин Н.П. Общая генетика. М. «Наука», 1976. 
Qosimsha a’debiyatlar: 
4.
 
Лобашев М.Е. Генетика с основами селекции. М. «Наука», 1967. 
5.
 
Гершензон С.М. Основы современной генетики. 2-е изд., Киев, «Наук, Думка». 1983. 
6.
 
Мусаев Д.А. Генетическая коллекция и проблемы наследования признаков хлопчатника. 
Изд. «Фан» Т., 1979. 
 
№14 lektsiya
  
Tema: Na’siliy o’zgeriwshen’liktin’ nizamliqlari ha’m tu’rleri 
Reje: 
 
14.1. O’zgeriwshen’lik tuwrali Ch. Darvinnin’ tiykarg’i ko’z qaraslari. O’zgeriwshen’liktin’ 
formlari 
14.2. Na’sillik yamasa genotiplik o’zgeriwshen’lik. Modifikatsiyaliq yamasa fenologiyaliq 
o’zgeriwshen’lik. Sirtqi ortaliq ta’sirinde genlerdin’ payda boliwi 
Tayanish so’zler: Darvin, o’zgeriwshen’lik, konbinativlik, rekombinativlik, mutatsiyaluq, gen, 
xromosoma, modifikatsion, letalliq, yarim letalliq, leykoz, Dawn 
 
Jer ju’zindegi tirishilik ju’da’ ko’p tu’rli mısalı tek h’aywanat du’nyasının’ bir o’zi  1,5  mln.  
tu’rdi  qurasa  o’simlikler du’nyası 0,6 mln. tu’rden ibarat. 
 Usınday ju’da’ ko’p tu’rli  tirishiliktin’  biz  h’a’r bir tu’rin  o’z  aldına  alıp  izertlesek olar 
bir-birinen ju’da’ ko’p ayırmashılıqlarg’a iye boladı,  ms: bir tu’r adam Homo sapiens  bulda  biri-

birinen, ekinshisinen, jeke individual o’zgeshelikleri menen ayırmashılıqqa  iye boladı. A’ne 
usınday ayırmashılıqlar o’simliklerde, h’aywanlarda ulıwma h’a’mme tirishilikte ushıraydı sol 
ushında  bul  pa’nnin’, o’zinin’ aldına qoyg’an maqsetlerinen biri ol tiykarınan eki qa’siyetti 
izertleydi. 
    1. Na’sil kuwıwshılıq.  
    2. O’zgeriwshen’lik.  
A’ne usı  o’zgesheliklerdi adam  h’aywan  h’a’m o’simliktin’ jasaw orınların izertlew jolı menen 
u’yrenemiz. 
     Na’sil kuwıwshılıq- bul organizmnin’ ajıralmas bir qa’siyeti, bul na’silden na’silge udayı o’tip 
ta’kirarlanıp  turadı.  A’ne usınday  bir  u’lken genetikalıq qa’siyet na’sil kuwıwshılıq na’tiyjesinde 
tu’rler bir neshe million jıllar dawamında ta’kirarlanıp  keledi,  meyli neshe a’wlad neshe maqluq 
bolmasın, tu’r sol tu’rine ılayıq bolıp rawajlanadı. ms: h’a’zirgi  ku’nimizdegi  opossum, burın por 
da’wirindegi jasap ketken opossumg’a uqsaydı, ju’da’ az g’ana  o’zgeris qıladı, sonday-aq  nur 
qalashlı balıq kisteperiya,  (pa’nje qalashlı) latimeriya (Latimeria) o’zinin’ devon da’wirindegi   
tu’rlerinen ju’da’  az da’rejede  o’zgeris etedi. Organizmler bular belgili bir sistematikalıq 
toparlarg’a bo’linedi.  ms:  otryad, tuwıslaslar, tu’r, t.b.  A’ne usınday sistematikalıq toparlar bular 
tek bir-birine uqsaslıqtı  g’ana  ko’rsetpey,  ol h’a’r tu’rdin’ bir-birinen ayırmashılıq belgilerinde 
ko’rsetetug’ın  qa’siyet  esaplanadı.  Bul tu’rler  arasındag’ı na’sillik belgilerdin’ birinshiden 
konstantlıg’ın (turaqlılıg’ın) bildirse,  ekinshiden onın’ belgili bir rawajlanıw tipin h’a’m  onın’  
ontogenez  da’wirindegi xarakterli zat almasıwında belgileydi, sol ushında h’a’r bir tu’rdin’ belgili 
bir rauajlanıw fazaları  h’a’m  rauajlanıw  da’wirleri  xarakterli boladı. ms: Adamnın’ zigotasının’ 
bo’liniw da’wirin, ol  ma’yeklikte  baslanadı,  ol  atalang’annan   5-6 ku’nnen keyin organizmde 
implantatsiya ko’ship barıw o’tedi. (Adam organizminde h’a’mleni jatırdın’ bezli qabatına 
ko’shiriwden keyin organizmnin’ belgili toqımaları, keyinirek belgili organlarıda sog’an qarap  
qa’liplesedi). Qalg’an ag’zalar bularda  belgili genlik bag’darlama arqalı, birinen son’ biri  
rawajlanadı.   Bag’darlama bolsa kletkada  jazılg’an onı belgili protsesste na’sillik yamasa na’sil 
quwıwshılıq qa’siyeti retlestiredi. Endi usı  eki a’wladtı tutastırıwshı ko’pir (ana organizmi h’a’m 
bala organizmi) bunı na’sil quwıwshılıqtın’  materiallıq tiykarı dep- te ataymız, bul ma’yeklik 
kletka h’a’m tuxım kletka bular tek jınısıy jol menen ko’beyiwshilerde, al  jınıssız ko’beyiwshilerde  
bolsa  ayrım somatikalıq kletkalar esaplanadı.  Usı kletkalar tayar zarodıshtı iyelemeydi, biraq onın’ 
tiykarın (sırın) iyeleydi, a’ne usıdan endi belgili organizm ushın tiykarg’ı belgiler rawajlanadı,  
usınday  tiykarlarg’a biz genler deymiz. Demek bul na’sil quwıwshılıqtın’ da’slepki birinshi 
belgisi, bul belgili bir elementar ko’restkishlerdi yamasa beloklı qatnaslardı h’a’m organizmnin’ 
elementar reaktsiyasın belgileytug’ın birlik esaplanadı. 
     Biz usı na’sil quwıwshılıq degende eki tu’sinikti  bayqaymız. 
     1. Jeke na’sil kuwıwshılıq 
     2. Na’silge o’tiwshilik 
      Biz  birinshide  jeke  na’sil  kuwıwshılıq  degende  organizmdegi belgili  genlerdin’ qa’siyetin, 
olardın’ ayrıqsha beloklardı du’ziwin, olardın’ molekulaların h’a’m  belgilerdin’  rawajlanıwın, 
ulıwma  organizmnin’ jobasın du’ziwine tu’sinemiz,  al ekinshige organizmdegi bir a’wladtan, 
ekinshi a’wladqa  o’tetug’ın  na’sillik qa’siyetlerdin’  beriliwin onın’ nızamlılıq da’rejesin 
u’yrenemiz bular egerde organizm jınıslı usılda ko’beyetug’ın bolsa onda na’sillik belgileri jınıs 
kletkaları arqalı beriledi,  al jınıssız usılda ko’beyiwshi organizmlerde vegetativ usılda 
ko’beyiwshilerde bolsa, somatikalıq kletkalardın’ bo’liniwi menen beriledi.  
Bulardın’ o’tkeriw 
mexanizmleride h’a’r tu’rli bolıwı mu’mkin. Egerde ana organizmindegi rawajlanıp atırg’an bala 
ananın’ eki qabat waqtında ayrım na’sillik belgilerge ta’n bolg’an qa’siyetlerge   duwshakerlesedi.  
ms:  (Juqpalı  kesellikler t.b.) biz bunday belgilerge "tuwma kesellik" dep ataymız. 
     Solay etip genetika iliminde «na’sil quwıwshılıq» degen so’zdi biz organizmnin’ h’a’m  materiallıq  
h’a’m funktsional ta’miinlewine tu’sinemiz.  
Bul qa’siyet na’silge udayı o’tip turadı, demek ol jeke 
organizmnin’ yamasa maqluqtın’  jeke  rawajlanıw xarakterin, organizmnin’ du’ziliw jobasın, sol 
jag’dayg’a  ılayıq  etip  ta’miynleytug’ın  genetikalıq  qa’siyet esaplanadı. 

    Demek na’sil quwıwshılıq penen birge, genetikanın’ baqlawına o’zgeriwshen’likte ko’redi.  Bul 
na’silge o’tiwshi belgilerdin’ turaqlı bolmag’an yamasa turaqsız belgilerdi izertleydi. 
     Organizmnin’  individual  rawajlanıw  da’wirinde ayrım genlerdin’ o’zgeriwin, olardın’ 
kombinatsiyalarının’ o’zgeriwlerin izertleydi,  olar sol jag’dayg’a qaray iykemlesip turadı, sol  
ushın  tuqımg’a beriliwshilik bul tek uqsaslıqtı emes,  al ayırmashılıqtıda izertleydi.  Na’sil 
quwıwshılıq h’a’m o’zgeriwshen’lik  bul  eki faktor,  al u’shinshi faktor tan’law  menen  u’shewi 
birigip jer ju’zindegi organikalıq  du’nyanın’ evolyutsiyasın ta’miynleytug’ın belgiler esaplanadı. 
Ha’zirgi ku’nnin’ da’rejesinde bul qa’siyetlerdi h’a’r qıylı da’rejede ms: molekulalıq, 
xromosomalıq, kletkalıq, organizm da’rejesinde h’a’m populyatsiya da’rejesinde u’yrenemiz.  
Usınday da’rejede izertlewler h’a’r tu’rli usıllar ja’rdeminde o’tedi. Solardan en’ baslısı genetikalıq 
tallaw usılı. Al ayrım a’wladlarda shag’ılıstırıw usılı menen na’sil quwıwshılıqtı tallawda o’tedi 
h’a’m genlerdin’ o’zgeriwshen’liginde biz  tallaymız, bunday usılg’a  genetikalıq tallawdın’ 
qospaqlıq usılı deymiz. Bul ulıwma genetikanın’ en’ tiykrg’ı usıllarınan bolıp, ol ju’da’ ko’p 
matematikalıq statistikanı talap etedi. Sonın’ menen birge genetikalıq tallawg’a basqa pa’nler 
menen birge alıp barılatug’ın usıllarda kiredi. ms: Embriologiya, Tsitologiya, Fiziologiya t.b. 
 Na’sil 
quwıwshılıqtın’ materiallıq tiykarın biz  tsitologiyalıq usıl menen anıqlaymız yamasa 
bul usıl na’sil quwıwshılıqtın’ anatomiyasın tolıq ashıp beredi, demek bul ushın  kletka  du’zilisin 
izertlewge elektron mikroskopları kerek, rentgen analizlewshi a’sbaplar t. b. 
 
Teren’irek bilmekshi  bolsaq, biz bug’an basqada ilajlardı qollanamız.  Tsitoximiyalıq, 
bioximiyalıq, biofizikalıq, fiziologiyalıq t.b. usı eki usıldın’ qosındısı yamasa gibridologiyalıq 
h’a’m tsitologiyalıqtı ilimde tsitogenetikalıq usıl dep ataymız. 
  
Organizmnin’ jeke rawajlanıwındag’ı gennin’ h’a’reketin  bolsa,  genetikanın’  bir  bo’limi 
Fenogenetika u’yrenedi yamasa Ontogenetika ilimi u’yrenedi. ms: bunday jag’day h’a’r tu’rdegi 
gennin’ tallanıwı yamasa olardı transplantatsiyalaw,  yadronı ko’shirip salıw: toqımalardı tayarlaw 
(egiw): embriologiyalıq izertlewlerge t.b. Bular bolsa ilimiy-a’meliy ta’jribeler na’tijesinde o’tedi. 
 
Demek genetika bul eki qubılıstı teksergende tiykarınan u’sh bag’darda u’yrenedi: 
     1. Organizmnin’ rawajlanıwındag’ı gennin’ h’a’reketlerin; 
     2.  Gennin’  materiallıq du’zilisin; 
     3.  Ontogenezde gennin’ o’zgeriwshen’ligin h’a’m funktsiyasın; 
 Genetikanın’ tuwılıw  da’wirine  1900 jıldı alamız, usı  jılı u’sh ilimpaz bir-biri menen 
xabarsız, u’sh ma’mlekette biraq, h’a’r tu’rli izertlew orınlarında yamasa  materiallarda, ayrım 
belgilerdin’ qosbaqqa beriliwin anıqladı. 
 
1. G de Friz  (Gollandiya) bul Koginar  o’simligine ta’jriybe islep bul «Qospaqtın’ tarqalıw 
nızamın» ashtı.  
 
2. K.Korrens (Germaniya) tap usınday nızamdı  bul  ma’kke o’simliginde izertledi. 
 
3. E.Chermak ( Avstraliya) bul ta’jriybeni burshaqta isledi. Bular  ilimdegi  ku’tilmegen  
jan’alıqlar  bolg’anı  menen, bular aldın ashılg’an nızamlardı tek qaytadan ashtı, sebebi bul ashılıw 
budan 35 jıl burın          1865-jıl Gregoriy Mendel ta’repinen ashılg’an edi, ol "O’cimlik qospaqları 
u’stinen islengen ta’jriybeler" degen maqalasında Brno (Chexoslovakiya) qalasında shıg’atug’ın 
"Ta’biyattı-qorg’awshılar ja’miyetindeG’ baspadan shıqqan jan’alıq edi. Demek G.Mendel  
o’lgennen  keyin  16-jıldan son’ onın’ ashqan nızamı qayta ashıldı h’a’mde  da’lillendi. Biz 
to’mende genetika iliminde miyneti  ullı  belgili  ilimpazlardın’ atın keltiremiz.  Mendel (1822-
1884); Tomas  Gent Morgan (1866-1945);  German Djozef Meller (1890-1967);  Moris Uilkins;  
Artur Kornberg; Eduard Laure  Tatum,  Djoshua Lederberg, Djorj Uils Vidl, Djeyms Dyui Uotson,  
Avgust Veysman (1834- 1914), D.Uotson, F. Krik bular ba’ride genetika tarawında en’ h’u’rmetli 
Novel sıylıg’ın alg’an ilimpazlar. “MA quramındag’ı ilimpazlardan. Bul ilimpazlardın’-da ilimde 
belgili tabısları bar; S.S.Chetverikov, N.P.Dubinin, G.S. Fillippov, N.K. Koltsov, 
Yu.A.Filipchenko, A.S.Serebrovskiy, G.D.Karpachenko, B.L..Astaurov, M.F.İvanov,    
İ.V.Michurin,  P.P.Lukyanenko,  V.S. Pustovoyt t.b.  

1-etap Genetika iliminde en’ baslı da’wir 1900-a’9q0 jıllar, sebebi bul da’wirde gennin’ 
teoriyası, na’sil quwıwshılıqtın’ xromosoma teoriyası, genotip h’a’m fenotip tuwralı jan’a 
tu’sinikler payda boldı, bul  da’wirdi genetikanın’ tez rawajlanıw da’wiri dep esaplaymız. 
 
2- etap bul etap 1930-1960 jıllar bunda genetika iliminde neoklassisizm (jan’a klaslıq) 
da’wiri  baslanadı.  Bul da’wirde gende jasalma ra’wishte o’zgerislerdi payda etiw baslanadı h’a’m 
xromosomalarda-da (eksperimental mutagenez) anıqlandı. Genetika ju’da’ quramalı tu’ziliske iye, 
ol bo’leklerge bo’linedi, populyatsion genetika  h’a’m  evolyutsion  genetika  printsipleride 
anıqlandı,  bioximiyalıq genetika ilimi t.b tarmaqlardı iyeleydi, Biosintezdegi gennin’ orını tolıq 
anıqlandı ja’ne de genetikalıq informatsiyanın’ tiykarı DNK ekenligi ma’lim boladı.            1953- 
jılı genetika iliminde u’lken ashılıw boldı  DNK molekulasının’  quramı ashıldı, usı da’wirdi biz  
molekulyar  genetika  da’wiri desek boladı.  Dj. Uotson h’a’m Frensis Krik DNK du’zilisin ashtı 
(AQSh) 1962  jıl  Novell  sıylıg’ın aldı. 
     1960  jıldan keyingi da’wirdi genetika iliminde  jan’a  rawajlanıw da’wiri desek boladı. XIX 
a’sirdin’ ekinshi yarımında biologiya iliminde Darvinnin’ atı menen onın’, ashqan jan’alıg’ı menen 
ilim bayıdı  1859 j. "Tu’rdin’ kelip shıg’ıwı" degen miyneti jarıq ko’rdi.  Ja’nede onın’ zamanlası 
G.Mendeldin’ ashqan 1-2-3-nızamı: T.Morgannın’ "Xromosoma teoriyası",  olar bolsa genlerdin’ 
na’sil  quwıwshılıqtag’ı  tiykarg’ı birlik ekenligin, da’lilledi,  V.İogansen 1909 j. Genetika iliminde 
"Genotip" h’a’m «Fenotip»  terminlerin  kirgizdi:  Genotip-bul genler  kompleksi,  gendi bolsa  
olar o’zinin’ eki ata-anasınan aladı. Fenotip-bul barlıq ishki sırtqı ko’rsetkishler ms:  forma, 
mo’lsher,  ren’ t.b. 
 
Ha’zirgi ku’nimizdegi genetikanın’ jetiskenliklerinen  biz sol tariyxıy tekserilgen usıllardı 
rawajlandırıp, onın’ ayrım ashılmag’an sırların, jan’alıqların elede tolıqtıramız.  ms: 
Gennin’ 
o’zgeriw   mexanizmlerin izertlew, h’a’r bir kletka bo’liniwdegi gennin’ h’a’m xromosomalardın’ 
qayta tikleniw protsesslerin u’yrenemiz: Gennin’ h’a’reketin,  onın’ ayrım reaktsiyalardı 
retlestiriwin  yamasa  (kontrollawın) baqlawın  h’a’m qalay quramalı belgiler payda bolıwın,  
na’tiyjede pu’tin organgizmnin’ o’zgeriw  protsesslerin tolıq u’yrenemiz. 
 Ulıwma organikalıq  du’nya  nızamlıqların izertlegende biz  na’sil quwıwshılıq,  
o’zgeriwshen’lik h’a’m tan’law qusag’an, u’sh tu’rli materiyanın’ protsesslerin ko’rip shıg’amız. 
 Genetika 
aldında  ju’da’ kerekli ma’seleler tur, olar a’meliy maqsetler ushın za’ru’r. ms: 
o’simlik sortın, h’aywan parodasın jaratıw t.b. arqalı iske asadı. Bular tiykarınan o’z-aldına bir ilim, 
Selektsiya ilimine tiysli ma’seleler esaplanıp, bulda genetikanın’ na’sil quwıwshılıq h’a’m 
o’zgeriwshilik nızamlıqları arqalı iske asadı.  Demek  genetika  selektsiyag’a jan’a jol ashadı, 
genetika bul ko’pshilik shıpakerlik islerinde-de ken’ qollanıladı.  ms:  Jer sharındag’ı  xalıqtın’ sanı 
2000-jıl 8,0 mlrd., al 2040 - jıl = 12  mlrd. qa jetiwi ilimiy tiykarda anıqlang’an.  Usınsha xalıqtın’ 
h’a’r a’wladınan a’00 mln. lag’an adam na’sillik keseliklerge ushırawı mu’mkin. Solardan en’ 
awırları nerv kesellikleri esaplanadı:  
 
1. Epilepsiya (talma kesel);                  
 
2. Shizofreniya   (sxizofreniya); 
  
3. Endokrin sistemasının’ (Kretinizm) keselligi; 
 4. 
Qandag’ı gemofiliya;  
 5. 
Anemiya-qanı azlıq, eritrotsittin’ azayıwı. A’ne usınday keselliklerdi emlegende aldın-ala 
diagnozı bilip alınadı. Keyin onı tez durıs emlewge boladı. Bunday usıllardan jan’a tsitologiyalıq 
usıllardı qollanamız, bul da’slepki waqıtında emlewge ju’da’ jaqsı h’a’m qolaylı boladı. Ha’zir 
shıpakerlik tarawında jan’a tarmaq shıpakerlik tsitogenetika usılı payda boldı. Basqada en’ jan’a 
genetika usıllarınan yamasa onı  genetikanın’ jan’a bir bo’limi  -Pedagogikalıq genetika 
u’yrenedi, bul balalardag’ı psixologiyalıq h’a’m intelliktuallıqtı  u’yrenedi,  sebebi bunday 
qa’siyetler psixologiyalıq ayırmashılıqlar ata-anadan o’tedi. Bulda basqa belgilerdey na’sil 
quwalaydı.  
 Usınday ayırmashılıqtı oqıtıwshı sezedi,  bunday ayırmashılıqlar h’a’tteki bir u’ydin’ 
balalarında- da ushırawı mu’mkin, bunday oqıwshılardın’  keleshegin anıqlawda, bul usıl ju’da’ 
za’ru’r boladı.  Ja’nede h’a’zirgi ionlawshı  nurlar, bul adamg’a ju’da’ qa’wipli, usınday nur 

ja’rdeminde dene kletkası  «Nur keselligine» ushıraydı bul jag’day na’silge ta’sir etedi. Adam  
h’a’tteki perzentsiz bolıp qalıwı- da mu’mkin, bul tarawda genetikanın’  Radiatsiyalı Genetika 
tarmag’ı jumıs aparadı. Adam kosmikalıq fazada nurlar ta’sirine ushırawı, bunday jag’daydı 
genetikanın’ kosmikalıq tarmag’ı izertleydi.  Keyingi jıllarda  farmatsevtika sanaatında ko’pshilik 
antibiotiklerdin’ taza ashılıwı  menen olardın’ adam organizmine unamlı-unamsız ta’sirin 
ms:(Penitsillin:  Streptomitsin,  Biomitsin t.b.) U’yreniw ma’seleside belgili da’rejede izertlenbekte. 
Al ta’biyattı qorg’aw tarawında-da genetikanın’ orını ullı. ms. Pestitsidler, Gerbitsitlerdi t.b. 
u’yreniwimiz kerek.  Ha’zir genetikanın’ aldında en’ baslı wazıypa  aminokislotalardı o’ndiriste 
islep shıg’ıw, bular adam h’a’m  h’aywan organizmi ushın jug’ımlı beloklı quramdag’ı zat, bunın’ 
ushın a’lbette  mikroorganizmlerdi ko’plep o’siriw kerek, sebebi olar ju’da’ joqarı aminokislota 
o’nimin jetkeriwde qollanıladı.  Ha’zir bul  tarawda jetiskenlik jılına G’MA da birneshe 100 tonna 
glyutamin aminokislotası o’ndiriledi. 
 
Ha’zirgi ta’biyat  iliminde atom yadrosının’ ishki quramı tolıq izertlenbekte,  biraq elede 
bolsa gennin’ energiya deregin anıqlaw za’ru’r.    Sebebi bul belok molekulasın sintezleydi h’a’m 
onı kontrollawg’a qatnasadı, ol tiri bolmag’an materiyadan, tiri  kletka payda  etedi  h’a’m  
kletkanın’ payda bolıwın basqaradı, a’ne adam usı zatlardın’ sırın tolıq sheshkende g’ana biz 
ta’biyat u’stinen tolıq u’stemlik ete alamız. Demek biz usıdan keyin taza organikalıq zatlar 
jaratamız onın’ ko’p tu’rlerin, formaların tabamız a’ne endi jerdegi en’ ku’shli konstruktor bul adam 
boladı. Bul tarawda-da ko’p jumıslar islendi, gen sintezlendi, bul genetikanın’, genetikalıq 
injeneriya tarmag’ın rawajlandırdı, G.Koran 1969- jılı o’zinin’ ilimiy xızmetkerleri menen birinshi 
ret Gendi  ximiyalıq usılda sintezlewge eristi ju’da’ a’piwayı nan ashıtqılarınan alıwg’a miyasar 
boldı. 
 
A-normal sho’je, ha’m B- mutant pa’rleri joq sho’je, tawiqtin’ moyninda pa’rlerinin’ bolmawi 
dominant mutatsiya 
 
 
Qoyanda ju’n ren’inin’ na’sil quwiwshilig’ina ha’r qiyli temperaturanin’ ta’siri.  
A,B,C, u’sh qoyannin’ genotipi bir qiyli, ju’n ren’I geni retsessiv gomozigota aa tu’rinde 
 
Ha’r bir tu’r meyli h’aywan-ba yamasa o’simlik-pe ol rawajlanıwda o’zinin’ tu’rine xarakterli 
bolg’an belgilerdi  saqlaydı h’a’m onı rawajlandırıp otıradı. ms: tawıq sho’je shıg’arsa, biyday 
tuxımınan, biyday o’sip shıg’adı.  A’ne usılar  ta’biyattın’  qanday jerinde  bolmasın  o’zine  ta’n  
belgilerdi, saqlawı kerek a’ne usınday o’zine ta’n bolg’an belgilerdi saqlap qalıwdın’ o’zi, bul 
genetikanın’ na’sil quwıwshılıq nızamın tolıq ta’kirarlaw esaplanadı. Usınday nızamlılıqlardın’ 

negizin, onın’  ximiyalıq quramı menen tanısıp shıg’amız. A’sirese, kletkanın’ bo’liniw waqtında, 
ne ushın usı na’sillik belgiler a’wladtan- a’wladqa berilip otıradı.   Ta’biyatta 2 tu’rli ko’beyiw usılı 
bar. 1. Jınıssız, 2. Jınıslı. Olar bir-birinen ju’da’ ayırmashılıqqa iye boladı. ms: Birinshide kletka 
ekige bo’linip, bir pu’tin organizm payda etedi.  Ekinshide eki jınıslı kletka (erkek + analıq) bir-biri 
menen qosılıp, da’slep tek bir kletka zigota payda etedi, ol keyin bo’linip, bulda bir pu’tin 
organizmdi, o’sirip jetilistiredi. Biraq usı eki usılda- da,  da’slep tek bir kletkadan payda boladı, sol 
ushın bular ulıwma uqsaslıqqa iye boladı. Endi ja’nede  bir  ko’beyiw  usılı bar, bul vegatativ 
usılda, bundada pu’tin organizm ya bir kletkadan yaki ko’pshilik  kletka  jıyıntıg’ınan o’sip shıg’adı 
(olar embrional yamasa ayrıqsha somatikalıq toqımalardan bolıwı mu’mkin yamasa organlardan 
ms: (tu’yneginen, piyazsha, urqan tamır yamasa mitseliyanın’ bo’limshesinen).t.b. 
 A’ne 
usı vegatativ ko’beyiwde jınıssız usıldag’ıday  kletkalardın’  bo’liniw  protsessi o’tedi. 
Al endi somatikalıq h’a’m jınısıy kletkalar ko’pshilik  h’aywanlarda-da  o’simliklerde-de, bir 
kletkalı organizmlerden eukariotlarda printsipi boyınsha bir-birine ju’da’ uqsas, boladı yamasa olar 
kletka membranasınan h’a’m protoplazmasınan turadı. 
 
Al protoplazmada bolsa yadro,  tsitoplazma  h’a’m  ko’pshilik organoidları boladı 
(organellı).  Demek bul ko’pshilik tu’r h’aywanlarda birdey funktsiyanı atqaradı ms: energiyanı 
payda etiw, onı    jaratıw,  a’piwayı  zatlardan  makro-molekulalardı payda etiw,  o’z-o’zinen 
kletkadag’ı zatlardın’ tikleniwi h’a’m kletkanın’ bo’liniwi. t.b. 
 
Biz endi tek eukoriotlardag’ı  kletka  du’zilisin  h’a’mde prokariotlar: (bularg’a bakteriyalar,  
ko’k-jasıl suw otları, ayrım zamarrıqlar), olar tuwralı  tu’sinik keyingi bo’limlerde beriledi.  
 
Yadro. Bul kletkanın’ basqarıw orayı h’a’m onı koordinatsiyalawshı oray esaplanadı, ol 
ju’da’ quramalı du’ziliske iye bolıp, kletkanın’ h’a’r qanday fazasına qaray o’zgerip otıradı. 
     Egerde kletka bo’linbey turg’an waqıtta yamasa  interfaza da’wirinde onın’ ko’lemi kletkanın’ 
10-20% quraydı. Ol o’zinin’ yadro qabıg’ı menen oralg’an (qaplang’an) bug’an membrana deymiz, 
a’ne usında ju’da’ mayda tesiksheler poralar jaylasadı, solar arqalı yadro tsitoplazma menen 
qatnasta boladı.  
 
Yadro ishinde xromatin boladı, bir yaki bir neshe yadroshalar h’a’m yadro shiresi, onı 
(kariolimpa, nukleoplazma) deymiz. 
 Biz 
usı  yadro  shiresin elektron mikroskopta ko’rsek onda ko’pshilik xromatin jipshelerin 
ko’remiz, ol a’sirese kletka bo’linerde  ju’da’  jaqsı  irilenip ko’rinedi, olardan xromosomalar payda 
boladı. 
     Al endi yadrosha bolsa sol xromosomalar menen birge olarda ju’da’ ko’p mug’darda RNK lar 
ushıraydı,  a’ne solarda tek  bir g’ana RNK sintezlenedi, ol da bolsa ribosomalıq RNK (rRNK) 
dep ataladı. 
 Tsitoplazma: 
Bul ju’da’ ashıq ren’degi suyıqlıq gialoplazmadan h’a’m organoidlardan 
turadı. Al organoidlarg’a bolsa olarg’a membrana sisteması kiredi olardın’ beti tegis bolmag’an  
bolıp sebebi, onda ko’pshilik mayda granulalar jaylasqan boladı, h’a’mde diametri 10-15 nm 
ribosomalardan turadı. Usı membrana tor sisteması ulıwma  endoplazmatikalıq tor degen ataqtı 
iyeleydi.  Bular bolsa kletka membranası h’a’m yadro membranası  menen  baylanısadı olardın’ 
shıg’ısı lipoproteinnen ibarat boladı.  Usı membrana torları kletka bo’liniwde qatnasadı. 
     Keyingi  jılları elektron mikroskopta izertlewlerdin’  na’tiyjesinde kletkada ja’nede 
tsitoplazmatikalıq jipsheler bar ekenligi anıqlandı. Ha’mde mikrotrubkalar,  al usı jipshelerdin’ 
xızmeti  kletkada ju’da’ u’lken xızmetti atqaradı, olar qısqarıw mexanizmleri esaplanadı, olar 
kletkada qattılıq, bekkemlilikti ta’minleydi.  Al mayda trubkalar, bular diametri 20-27  nm  bolıp 
olar tsitoplazmatikalıq jipsheler menen birge kletkada kletkanın’  skeletin (tsitoskelet) h’a’mde 
kletkanın’ h’a’reket etiw  funktsiyasın (olarg’a  tu’kshelerde kiredi) a’sirese xromosomalardın’ 
h’a’reketin kletkanın’ bo’liniw waqtında  basqaradı. 
 
Ja’nede kletkada bulardan-da basqa organoidlardan: mitoxondriya, ribosoma, Goldji tor 
apparatı, lizosoma, tsentrosoma, bular h’aywanlarda, o’simliklerde plastidler t.b. ushıraydı. 
 Mitoxondriya: 
Bular h’a’r tu’rli formada tayaqsha h’a’m granula (tu’yirtpek), t.b. olarda 
sırtınan qabat penen, oralg’an eki tor qabattan  (membranadan  turadı), arasında  boslıq  ushıraydı. 

Sırtqı  membrana tegis, al ishki membrana gedir- budır ta’rizde boladı, sebebi onda mayda 
qabatlang’an kristler jaylasadı, mitoxondriyanın’ usınday du’zilisi  h’a’r  bir organizm ushın h’a’r 
tu’rli onın’ bioximiyalıq h’a’reketide o’zgeredi olar iriligi (razmeri) boyınsha 0,2-7 mkm ten’ 
da’rejelerdi iyeleydi; Bul  organoid  belgili kletkadag’ı okisleniw protsessine kerek usı 
mitoxondriyada barlıq  krebs reaktsiyası o’tedi.  Mitoxondriya-bul energiyanı jetkerip beriwshi 
derekleri esaplanadı.  
 
Ribosoma-bul ko’pshilik mug’darda tsitoplazmada  membrana torının’ u’stin’gi betinde 
jaylasqan,  al qalg’anı yadroda h’a’m mitoxondriyada,  plastidlerde olar forması boyınsha bir-birine 
ten’ bolmag’an mayda bo’lekshelerden yamasa eki bo’leksheden ibarat bolıp, biraq olar jarıqlıq 
mikroskopında ko’rinbeydi.  Bunın’ ayırmashılıg’ı  onda ju’da’  ko’p mug’darda RNK,  boladı 
(rRNK) h’a’m belok.  Al ulıwma kletkanın’ 80-90% RNK sı bular a’ne, usında jaylasqan boladı, 
demek kletkadag’ı beloktı sintezlewge qatnasadı bunı tek yadro basqaradı. 
 Goldji 
tor 
apparatı.  Bulda kletkanın’ membrana sistemasında bolıp kletkadag’ı bo’lip 
shıg’arıw h’a’m sekretorlıq funktsiyalardı ta’miinleydi. 
 Lizosoma. Bunda ko’pshilik fermentler jaylasadı  sol  sebepli, ol awqat sin’iriw 
wazıypasına qatnasadı, onın’ fermentleri, en’ iri molekulalardı, en’ a’piwayı mayda formalarına 
shekem maydalaydı, olar bolsa fermentler menen tezde okisleniwdi o’tedi. 
 Tsentrosoma. (Kletka orayı) bul eki komponentten ibarat mayda deneshe tsentroil h’a’m 
tsentrosfera usı organoidlar menen kletka bo’liniw  waqtındag’ı  axromatin jipshelerin payda 
etedi h’a’m kletka bo’linerde belgili xızmeti bar organoidlarg’a kiredi. O’simlikler kletkasında bul 
organoid   ele  tolıq anıqlanbag’an, sol sebepli o’simliklerdin’ kletkaları bo’linerde axromatin 
jipsheleri polyuslarg’a jıynalıp qalpaqshalar formasın ta’miyinleydi. 
 Plastidler. (Xloroplast, leykoplast, xromoplastlar) Bul o’simlik kletkasının’ 
tsitoplazmasında ushıraydı bul-da ju’da’ quramalı du’ziliske iye boladı. Sebebi olar fotosintezdi 
ta’miynleydi, na’tiyjede o’simlikte kraxmal, pigmentler, lipidler, plastidler  nukleyin 
 
kislotaları    h’a’m beloklardı payda etedi. Kletka membranası bul qorg’anıw, saylap sorıp alıw 
aktiv  bo’leklerdi h’a’m molekulalardı sorıw t.b. wazıypasın atqaradı.  
Demek kletka tirishiliktin’  
en’  a’piwayı  elementar  bo’lekshesi yamasa  birligi  a’ne  sonda tirishiliktin’ en’ kerekli 
funktsiyası yamasa zat almasıw h’a’m ko’beyiwge qusag’an protsessler atqarıladı.      
 
Jınıssız h’a’m vegatativ ko’beyiwdin’ tiykarında universal  protsess kletkanın’  mitoz 
bo’liniwi turadı.  Bul jınıslı ko’beyiwde-de ushıramaydı. 
 Kletkanın’ bo’liniwi. Mitoz. Kletkanın’  bo’liniwi bul ko’beyiwdin’ en’ oraylıq ma’h’ali 
esaplanadı.  Usının’  na’tiyjesinde  bir  kletkadan  eki kletka  payda  boladı usı protsess tiykarınan, 
eki etaptan turadı. 1. Yadronın’ bo’liniwi- (kariokinez) 2. Tsitoplazmanın’ bo’liniwi- (tsitokinez).  
Al kletkanın’ bo’liniwinde ja’mi 6 basqıshlı da’wir menen kletka bo’liniwi juwmaqlanadı. 
Kletkanın’ tiykarg’ı bo’liniwi to’mendegidey fazalardan turadı: İnterfaza, Profaza, Prometafaza, 
Metafaza, Anafaza, Telofaza; A’ne usı barlıq  basqıshlar bir aylanıs da’wirin, olda bolsa 
mitotikalıq da’wirdi ta’minleydi, onı tu’sindiriw ushın, biz onı ekige bo’lip u’yrenemiz, interfaza  
h’a’m   mitozg’a usı eki bo’liniw da’wiri  arasında kletka yadrosı interfaza basqısh da’wirin 
iyeleydi. 
 
1. A’ne  bul basqıshta interfazada kletkada sintez protsessi ju’redi,  bul protsess kletkanın’ 
bo’liniwi ushın zat tayarlaydı, usı waqıtta yadroda tor ta’rizli zat payda boladı, olar bolsa mayda 
jipsheler-xromonemalar dep ataladı. 
 
2. Profaza da’wirinde xromosomalar spiralanadı ol jarıqlıq mikroskopında jaqsı ko’rinedi,  
sebebi olar  juplang’an  (ekilengen) jipsheler. Bul bizge ma’lim sol da’wirinde eki eseleniw 
xromosomanın’ reproduktsiyası o’tedi sebebi h’a’r bir analıq o’zine ta’n  qız yamasa jan’a 
xromosomanı du’zedi,  a’ne sol bo’lingen yarımına biz qız xromosomalar deymiz. Bular usı fazada 
tarqalmaydı qaytama  olar ba’ri bir u’lken maydanshag’a jıynaladı, bunı biz tsentromer (kinotoxor) 
deymiz. Profazada xromosomalar enine-de juwanıp, tolıq da’rejede spirallanadı na’tiyjede olar 
uzınına kelteredi,  ja’nede bir o’zgesheligi usı faza xromosomaları yadronın’ barlıq ko’lemine 
tarqaladı. Usı fazada xromosomalardın’ qısqarıwına beloklı birikpe aktin ta’sir etedi. Ja’nede bul 

fazanın’ en’ a’xmiyetli jeri bunın’ aqırına kelip yadroshalar joq bolıp ketedi:  yadro qabıg’ı-da joq 
boladı,  sonın’ ushında xromosomalar ulıwma tsitoplazmada  h’a’m nukleplazmada ag’ıp ju’rgen 
da’wir esaplanadı.  Al prometafazada xromo-somalar ekvatoriyalıq  tegislikke bag’darlanadı. 
Usınday xromosomalardın’ ekvatorg’a tarqalıwına biz metakinez  deymiz. Metafazada 
xromosomalar ekvatorg’a tarqalıp boladı,  olar ekvatorial yamasa metafaza plastinkasın  payda 
etedi. A’ne usı waqıtta barlıq xromosomalardın’ tsentromerleri tolıq ekvatorial  ken’islikke 
bag’darlanadı,  al qalg’an bo’legi basqa ta’repte, usı waqıtta barlıq xromosomalar anıq  ko’rinedi.  
Ha’tteki elektron mikroskopta olardın’ morfologiyalıq, anatomiyalıq du’zilisinde h’a’m  sanında 
tolıq anıqlaymız. 
 
Anafaza bolsa mitozdın’ kelesi fazası, bunda  tsentromerler h’a’m qız xromatidlerde 
bo’linedi, endi biz onı tolıq xromosoma desek boladı.  Olar endi qarama-qarsı ta’replerge tartıladı 
bunday jag’day komanda basqarg’anday ju’da’ tez anıq o’tedi  h’a’m tez juwmaqlanadı. Endi 
h’a’rbir ta’repke tartılg’an xromosomalar sanı ten’dey olar  da’slepkisinen tek eki esege ko’beygen, 
endi sonın’ ushın eki yadroda-da xromosoma sanlarıda h’a’mde  sapasıda ten’dey boladı. 
Telofazada xromosoma spiralları qaytadan (despirallanıw) yamasa spiralının’ tarqalıwı o’tedi 
h’a’mde denesinin’ ko’riniw da’rejeside to’menleydi,  sebebi barlıq xromosomalar tarqalıp ketedi. 
Endi usı waqıtta yadro qabıg’ı payda boladı keyin yadrosha qa’lpine keledi, olardın’ sanı-da ata-
analarındag’ıday da’rejede boladı. 
 Tsitokinez. Plastidlerde bo’liniw usılında ko’beyedi, olar qaytadan  kletkada  payda 
bolmaydı,  usınday usılda mitoxondriyada bo’linip ko’beyedi, biraq usılardın’ ko’beyiwleri tuwralı 
ele tolıq mag’lıwmatlar az, bulardın’ bo’liniw tezligi yadronın’ bo’liniw tezligine usamaydı. Bul 
jag’day tsitokinezde belgili bir nızamlıqqa boyınsınbaydı, sebebi onı ta’rtiplestiriwshi mexanizmler 
tolıq izertlenbegen, sol sebepli bo’lingen  jas qız kletkalarda ten’dey organoidlar ushıramaydı, biraq 
bunday tosınnan bo’liniw kletkalardag’ı o’mirdi h’eshte irkpeydi,  sebebi olardın’ az-ba, ko’p-pe 
birin- biri o’zgerte alıw uqıbı ku’shli da’rejede ekenligin ilim tolıq anıqlag’an. 
     Demek kletka denesinin’ bo’liniwi yadro bo’liniwinen  keyin aq baslanadı. Na’tiyjede usınday 
usılda mitoz bo’liniw de tamamlanadı.. 
 Ulıwma mitotikalıq da’wirdin’ ayırmashılıqları  h’a’r tu’rge h’a’m olardag’ı toxımalarg’a, 
olardın’ tipine, fiziologiyalıq da’rejesine, sırtqı faktorg’a baylanıslı jag’day, olar birneshe minuttan,  
bir neshe saatlarg’a shekem h’a’mde h’a’r bir   fazalarda h’a’rtu’rli waqıtta o’tedi.  Elege shekem 
h’a’mde h’a’r bir fazalarda h’a’r tu’rli waqıtta o’tedi. Elege shekem kletkanın’ bo’liniwge 
tayarlanıw sebepleri anıq da’rejede tolıq izertlenbegen. .   
 
Mitozdan da basqa bo’liniw tu’rlerin ko’rip shıg’amız;  Amitoz: bul yadronın’ tuwırdan 
tuwrı  axromatin urshıg’ın payda etpesten bo’liniwine aytamız.  Bul jag’day yadronın’ qaytadan 
eki jipshe payda etiwi menen, o’tedi yamasa yadro eki bo’lekke bo’linedi, ayrım jag’dayda bir 
yadrodan bir yamasa birneshe yadro payda boladı, bunı  yadronın’ fragmentatsiyalanıwı deymiz. 
Bul bo’liniwde ta’biyatta h’a’mme waqıt kletka h’a’m toqımalarda ushırasıp turadı, a’sirese ol 
ayrıqsha  toqımalarda  h’a’m organizmlerdin’  keselleniw da’wirinde bunday jag’day ushıraydı ms: 
kartofeldin’ kraxmal payda  etiwshi  toqımalarında, bulshıq etlerdin’ regeneratsiyası waqtında, rak 
keseline shalıng’an kletkalarında  h’a’m de, a’piwayılırda da o’tedi.  
 Endomitoz: bul protsesste xromosomanın’ reproduktsiyası  yaki onın’  tayarlag’an zatı 
yadronın’ bo’liniwine qaramaydı yamasa onı biz yadro basqarıwdan shetlegen da’wir deymiz, 
na’tiyjede kletkada xromosoma sanı tez ko’beyip ketedi,  ayrım waqıtlarda da’slepki h’a’lınan 
birneshe onlag’an retke de zıyatlaydı. Demek bul ju’da’ tez o’siwshi o’simlik toqımalarında 
ushıraydı, h’aywan kletkalarında- da o’tedi. Ayrım waqıtlarda xromosomalar sanı ko’beymey- aq 
bul protsesstin’ o’tetug’ını -da ilimde belgili h’a’diyse, bunda h’a’r bir  xromosoma eki eselenedi, 
biraq ele qız xromosomalar bo’linbeydi, bul protsessti biz politeniya qubılısı deymiz. Bul h’a’diyse 
endomitozdın’  jeke bir ma’zi ko’rinisi desek te boladı.  Bunday waqıtta jipshelerdin’ sanı 1000-
2000 bolıwı da mu’mkin. Demek bunday jag’dayda gigant, xromosoma payda boladı, bul ayrım 
h’a’mde ayrıqsha kletkalarda ushıraytug’ın, h’a’diyseler ekenligin ilim tolıq izertlegen. 
Xromosomanın’ du’zilisi h’a’m onın’ reproduktsiyası tuwralı mag’lıwmatlardı, xromosoma 

morfologiyasın h’a’m mo’lsherinin’ en’ jaqsı ko’riniwin, anıq metafaza yamasa erte anafaza 
waqıtında anıqlaymız, sebebi usı waqıtta  xromosoma  keltergen,  ekvator ken’islikke tarqalg’an 
waqtı h’a’mde en’ irilengen waqtı esaplanadı,  forması boyınsha da ajıralıp turadı, xromosomanın’ 
keyingi buwınların  telomerler  deymiz, al xromosoma maydanshasının’ tsentromerge jaqın 
bo’legine proksimal, al alıstag’ı bo’legine distal bo’lekleri deymiz.  
Xromosomalar 
tek 
morfologiyası menen ayırılıp qoymay o’lshemi menen de ayırmashılıq qıladı. Metafaznın’ 
xromosoma tipleri: 1) Ten’ iyinli metatsentrikalıq; 2) ju’da’ kem bolg’an ten’likte 
submetatsentrikalıq; 3) ju’da’  qolaysız ten’liktegi akrotsentrikalıq; 4) ekinshi iyinsiz formada 
telotsentrikalıq; 5) tsentrikalıq; 6) sputniklik h’a’m t.b. aq tochka bul tsentromerler,  o’lshemleri 
bolsa uzınlıg’ı  ot  0,2  do  50 mkm,  diametri 0,2 do 5 mkm (yamasa 20-50 nm) belgili bir 
xromosoma uzınlıg’ı turaqlı boladı, biz bunı adam qanı eritrotsitinde anıq ko’remiz. 
 Xromosoma 
du’zilisi. Bunı biz  profazada  jaqsı  ko’remiz sebebi usı da’wirdin’ basında 
olar kelterip, jin’ishkerip qız xromatidler, eki eselengen boladı, al ayrımları 4 jipsheden-de turadı. 
Onı biz poluxromatidler deymiz,  keyin ma’lim boldı elektron mikroskoplı izertlewde h’a’rbir 
xromosoma, h’a’tteki ko’pshilik jipshelerden xromonema-lardan turadı, ulıwma xromosomadag’ı 
jipshelerdin’ sanı 64 ja’nede bir pikir bar, ol tek bir jipsheden turadı, bul spirallanıp olda politenlik 
du’zilis bere aladı.  Solay etip, DNK molekulası 1 mm -22 mm ge shekem yadroda ju’da’ ıqshamlı 
bolıp jaylasqanlıg’ın ilim da’lilleydi, bul DNK molekulasının’ kletkada  onın’ 
tu’wesilmeytug’ınlıg’ın da’lilleydi. 
 
Demek metafazada DNK qısıladı, bir  jerge  jıynaladı, spirallanıw da’rejesi 100-500 ret 
ko’beyedi. Telofazada xromosomalar  despirallanadı keyin interfazada xromonemalardın’ bari 
sheshilip ketken boladı.   
Metafazada xromosoma u’lkeyiwi onın’ sırtınan qabıg’ı oralg’an-
lıg’ınan boladı,  matriks bunın’ quramı yadrosha quramındag’ı zatlardan, ol telofaza da’wirinde 
saqlanadı bunın’ xızmeti belgisiz. Xromosomalardın’ boyalg’anına-geteroxromatinler, al azg’ana 
boyalg’anına euxromatinler deymiz. Gigant xromosomada  100-200 ret uzın h’a’m onda 1000 ret 
zıyat xromanema boladı, bular somatikalıq h’a’m jınıs kletkalarında  boladı, olar  jup qanatlılar 
lichinkası, ishek kletkaları malfigi na’ysheleri, tupirik bezleri, al ayrım o’simliklerde-de 
(antipodlarda, sinergida-da) h’a’m  a’piwayılarda usınday  politenlik endomitoz h’a’diysesi 
ushıraydı eki xromonema 9 ret, eki eselense ol 1000  jipshe  payda etedi  despirallang’an  
drozofilanın’  tu’pirik  bezindegi xromosoma uzınlıg’ı h’a’tteki 100-200 ret u’lkeygenligi ma’lim 
bolg’an.  
 
Xromosomanın’ ximiyalıq quramı: Olar nukleoproteydlerden turadı 90-92 O’  ko’pshiligi 
tek te DNK da h’a’m giston belogınan yamasa  protamin  ja’nede onda RNK da boladı ju’da’ az 
mug’darda Ca, Mg, %3 h’a’m giston bolmag’an beloklar ushıraydı. En’ u’lkeni DNK bul almasıp 
turıwshı ko’p monomerlerden-dezoksiribonukleoproteidlerden turadı olarg’a azotlı  quramdag’ı 
birikpeler purinli h’a’mde piramidinli, qantlı dezoksiriboza, fosfor kislotası qaldıg’ınan turadı. 
Bulardan en’ a’h’miyetlisi purinli zatlar: 1. Adenin 2. Guaninler; piramidinli zatlar 3. Tsitozin 4. 
Timin; Xromosoma reproduktsiyası xromosomanın’ biosintezinde DNK  replikatsiyası baslı orındı 
iyeleydi, bul protsess interfaza waqtında o’tedi.  
 
Kariotiptin’ tu’rlik o’zgesheligi:   Xromosomanı u’yrenip onın’ morfologiyalıq o’lshemi, 
h’a’r bir tu’r ushın h’arakterli belgi esaplanadı.  Onın’ sanı, quramı t.b. A’ne usınday somatikalıq 
kletkalardag’ı xromosomalar  jıynag’ın, sebebi olar sol topar ushın h’arakterli belgi boladı, biz 
og’an kariotip deymiz. Endi h’a’rbir tu’r ushın kariotipinin’ bolıwı sha’rtli belgi esaplanadı. Pisip 
jetilisken tuxım kletkalarındag’ı xromosomalar sanı  gaploidlı (p); al somatikalıq kletkalarda eki 
jıynaqtag’ı xromosomalar sanı ushıraydı, olardı biz  diploidlı  (2p); dep belgileymiz. 
 
 
Xromosomalar birdey  du’ziliske, morfologiyag’a iye bolsada olardın’ kelip shıg’ıwı jag’ınan olar: 
birinshisi analıq kletkadan, ekinshisi atalıq kletkadan biz bunday xromosomalarg’a gomologiyalıq 
xromosomalar deymiz. Al h’a’tteki bir organizmde- de ayrım toqımalar o’zlerinin’ funktsiyasına 
qaray xromosomalıq o’zgeriske iye boladı. ms: Haywanlardın’ bawır kletkalarında  2p zıyat 
jıynaqta 4p;  8p; bolg’an  xromosomalarda  ushıraydı.  

Bul eki analıq-atalıq  kletkalar qosılıwınan zigota payda bolıwı, olda bir kletka esaplanadı. 
Ulıwma atalanıw protsessi o’simlik-h’aywanlarda tu’rlishe, biraq onın’ mexanizmi birdey boladı. 
     En’  h’arakterli    protsess    ko’beyiwde  bul meyoz protsessi o’simlik h’a’m h’aywanlarda 
ushıraydı. Meyozdın’ fazaları: Jınısıy kletkalar rawajlanıwında meyoz protsessine ushıraydı, ol eki 
izbe-iz bo’liniwden turadı. 
 1. 
A’piwayı  qa’dimgi  bo’liniw    onı biz reduktsiyalı bo’liniw deymiz,  onda 
xromosomalar sanı 2 ese qısqaradı yamasa kletka diploidlı h’alattan gaploidlı xalg’a o’tedi.   
 
2. Ekvatsiyalı  bo’liniw bunı  teppe-ten’lik bo’liniw deymiz.  Bunda  kletkalar ten’dey 
gaploidlı jıynaqtag’ı xromosomalarg’a iye boladı.   
 
Meyoz bir neshe fazalardan turadı demek xromosomalar bir neshe tu’rge o’zgeredi. 1-keste 
1-bo’liniw fazaların rim tsifrı menen I. 2- bo’liniw fazaların  II.dep belgileymiz. To’mendegi 1-
keste-de meyoz bo’liniw fazaların ko’rsetemiz. 
 
İnterfaza 
  Profaza 1 
 İnterkinez 
 Profaza II 
 
  Leptonema 
 
 
 
  Zigonema  
 
 
 
  Paxinema 
 
 
 
  Diplonema 
 
 
 
  Diakinez 
 
 
 
  Matafaza 1 
 
 Metafaza II 
 
  Anafaza  1 
 
 Anafaza   II 
 
  Telofaza 1 
 
Telafaza  II 
 
Joqarıdag’ı 1- kestede biz Profaza I din’ basqıshların ko’remiz: 
ms: Leptonema basqıshı, bul basqısh torlı ko’riniste bolıp, bunda yadro erip ketedi h’a’mde 
torlardın’ bular xromosoma ekenligi  ma’lim. Biz egerde jarıq mikroskopında ko’rgenimizde, onda 
onın’ diploidlı ekenligin bayqaymız.  
Elektron  mikroskopta anıq, onın’ diploydlı ekenligi 
ma’lim  bolg’an, usı basqısh xromosomaları diploidlı, sebebi olar interfazada diploidlı bolg’an edi. 
Zigonemada bunda gomologiyalıq xromosomalar, olar bir-birine tartıla baslaydı, birewleri 
tsentromerlerdin’ tusınan, birewleri ayaqları ta’replerinen a’ne usınday bir-birine jaqınlasıw 
xromosomanın’ pu’tin boyı boylap ta o’tedi, usınday gomologiyalıq  xromosomalar  jaqınlasıwına 
biz konyugatsiya yamasa sinapsis deymiz.  
 Usı konyugatsiya ushında DNK sintezi kerek ms: 0,3 O’ DNK da ju’da’ konyugatsiya a’ste 
o’tedi. Endi 3-basqıshta konyugatsiya tamamlanadı,  xromosomalar endi spirallana baslaydı,  
kelteredi, tolısadı, bunı biz paxinema stadiyası deymiz. 4-basqıshta xromosomalar qayta oraladı,         
5-basqıshta xromosomalar ju’da’ ku’shli qısqaradı ju’da’  tolısadı  yamasa  maksimal spirallanadı.  
A’ne  usı stadiyada yadroshalarda erip ketedi, yadro qabıg’ıda erip ketedi. Solay etip profaza I 
da’wiri tamam boldı:  Endi tsentromerler gomologiyalıq  xromosomalar  ken’islikke qaray 
bag’darlanadı, yamasa ekvatorg’a qaray bag’darlanadı bul h’a’diyse metafaza I ge tuwrı keledi. 
     Anafazada I  de xromosomalar ta’replerge tartıladı keyin telofaza I de dawamlaydı. Budan keyin 
profaza II baslanadı bunda, Anafaza II de 4 tipli kletka payda bolıwı ku’tiledi. Meyoz bo’liniwdin’ 
eki bo’liniw da’wiri arasında  interkinez da’wiri o’tedi,  onın’ interfazadan ayırmashılıg’ı bunda 
xromosomalarda  reduktsiya bayqalmaydı h’a’m DNK da replikatsiyada o’tpeydi.  
 Sebebi 
xromosomalardın’ eki eselengen waqtı esaplanadı. Metafaza II  de xromosomalar 
tsentromerleri menen ekvatorial ken’isligine tartıladı. Anafaza II  de  tsentromer o’z-aldına 
bo’linedi,  h’a’r bir xromatid o’z-aldına bo’lek xromosoma payda etedi. Telofaza 11  de  
xromosomalardın’  tarqalıwı tamamlanadı ta’replerge bo’linip boladı keyin tsitokinez baslanadı. 
Ulıwma jınısıy kletkalardın’ payda bolıw protsessin gametogenez deymiz. 

 Haywanlardag’ı gametogenezdin’ o’zgesheligi: Haywanlarda jınısıy kletkalar 
somatikalıq kletkalarday, embrional kelip shıg’ıwg’a iye. Zarodıshtag’ı o’sip kiyatırg’an kletkalar 
ko’pshilik bo’liniwden keyin olar gonial,  kletkalardı  payda  etedi-olarg’a biz  goniylar  deymiz,  
da’slepki  waqtında ol eki jınısqa da ten’dey usaydı, al keyin olar differentsiallanadı  atalıqta- 
Cpermatogoniilardı, analıqta - Oogonilardı payda etedi. Atalanıw- dep  biz ma’yeklik kletkag’a 
atalıq h’a’m analıq pronukleuslardın’ jınısıy kletkalardın’ qosılıwınan yamasa yadronın’ ma’yek 
kletkasına  tu’siniwinen h’a’mde onı oyatıwına aytamız. Bul protsess izine aylanbaytug’ın protsess,  
sebebi atalang’an ma’yek qaytadan h’eshte ja’ne qayta atalanbaydı. 
     Singamiya  bul atalıq h’a’m analıq kletkanın’ qosılıwı, al kariogamiya usı protsess man’ızın 
anıqlaydı. Haywanlarda atalanıw fazaları 1: fazada spermatozoid ma’yek kletkasının’ u’stine jabısıp 
qaladı yamasa onın’ mikropili arqalı ishine o’tedi.  Usı sperma ma’yek kletkag’a qosılıwı ximiyalıq  
reaktsiya  shınjırının’ baslang’anı. A’ne usı fazanı  aktivleniw fazası deymiz. 2-fazada ma’yek 
kletkasına bir sperma qosılıwg’a  monosperma yamasa  ko’p  sperma  qosılıwın  polispermiya dep 
aytamız. O’tken spermatozoid analıq yadrog’a o’tedi h’a’m endi, ol  mitozdı baslaydı.  Atalıq  
h’a’m  analıq  yadrolarına pronukleuslar deymiz. 
 Qa’liplespegen 
jınısıy ko’beyiw tipleri: Bunday jınısıy ko’beyiwge biz