Bilimlendiriw ministrligi

Jumıstıń qurılısı. Kurs jumısımızdıń kólemi 33 betten ibarat. Jumısımız kirisiw, eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardıń diziminen turadı.


I bap. Tillerdiń klassifikaciyası

1. 
   Tildiń jámiyette tutqan ornı
   

Biz ózimizdi qorshap turǵan ortalıqta til arqalı qarım-qatnas jasaymız. Barlıq xalıqlardıń tillik ózgesheliklerin til bilimi tarawında ayrıqsha úyrenemiz. Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika dep ataladı. Til bilimi insan tiliniń payda bolıwı menen rawajlanıw nızamlılıqları, tábiyatı menen atqaratuǵın xızmeti, ishki qurılısı menen toparlarǵa bóliniwi haqqındaǵı ilim.

Til - eń aldı menen adamlar ortasındaǵı oǵada áhmiyetli óz ara qarım-qatnas jasaw quralı. Tilsiz xalıqtıń, ulıwma adamzat jámiyetiniń ómir súriwi múmkin emes. Til bar jerde ǵana insan jámiyeti jasaydı. Oylaw qábiletine iye bolǵan sanalı turmıs keshiriwshi insan bir-biri menen óz ara ortaq bolǵan tili arqalı túsinip, pikir alısadı. Jámiyetlik qubılıs bolıp sanalatuǵın til jeke adamnıń sóylew aǵzalarınıń xızmeti arqalı ǵana júzege shıǵatuǵınlıǵın biliw kerek. Házirgi dúnya tilleri uzaq dáwirler dawamında ózleriniń táriyxıy rawajlanıw barısında oǵada kóp túrli waqıyalardı basınan keshire otırıp, usınday qálpine kelip jetken.

Til qatnas quralı, oydı júzege shıǵarıwshı tańbalar sisteması sıpatında til biliminen basqa da kóplegen ilimler tárepinen izertlenedi. Sonlıqtan, til bilimi óziniń izertlew obyekti etip nelerdi alatuǵınlıǵın qatań anıqlap alıwı zárúr. Til biliminde tildiń qarım-qatnas quralı xızmetin atqarıwına baslı dıqqat awdarıladı. Izertlewdiń basqa barlıq tárepleri menen túrleri belgili dárejede tildiń qatnas quralı xızmetin atqarıwın tereńirek túsindiriwge xızmet etedi.⁵

Dúnyada oǵada kóp tillerdiń bolıwına baylanıslı biz kópshilik tiller haqqında aytıwımız benen birge, sonday-aq basqa tiller menen tiller ulıwmalıq belgilerine iye bolǵan qanday da bir ayırım til haqqında, insan tili haqqında da sóz etemiz. Sebebi, dúnya tilleri ortasında tolıp atırǵan oǵada kóp ayımashılıqlardıń bolıwına qaramastan, olar ortasında kóplegen ulıwmalıq, ortaq belgiler de bar. Solay etip, “tiller” degende kópshilik tillerdi túsinsek, “til” degende ulıwma insan tilin túsinemiz.

Dúnya tilleriniń qaysısı bolsa da, ol qandayda bir jámááttiń uzaq dáwirler dawamındaǵı rawajlanıwınıń jemisi hám sonlıqtan da ol jámiyetlik-táriyxıy qubılıs bolıp tabıladı. Sonıń menen birge hár qanday til adamzat jámiyetiniń, onıń mádeniyatınıń rawajlanıwınıń deregi, oylawdıń qáliplesiwiniń hám basqalarǵa jetkeriliwiniń quralı bolıp xızmet etedi. Hárqanday til bóleklerden turadı. Qálegen tilde sóylew (gápler) bóleklerge bóline aladı. Ol bólekler túrli kombinaciyalarda tolıp atırǵan hár qıylı gáplerdiń quramında qaytalanıp kele beredi. Hárqanday til qaytalanıp qollanıla beretuǵın tolıp atırǵan elementlerdiń jıynaǵına hám kerekli pikirdi bildiriwge zárúr bolǵan ol elementlerdi baylanıstırıwshı qaǵıydalar sistemasına iye boladı.

Til bilimi til haqqındaǵı ilim bolıp, ol dúnya tillerin, ulıwma adamzat tilin izertleydi. Sonday-aq, dúnya tilleriniń hár qaysısın úyrenetuǵın til bilimi jeke til bilimi, al adamzat tiliniń ulıwmalıq belgilerin izertleytuǵın til bilimi ulıwmalıq til bilimi dep aytıladı.

Til biliminiń izertlew obyekti bolǵan adamzat tili oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan, tildiń tábiyatın tereń hám tolıq biliw ushın til bilimi túrli tarawlarǵa bólinip úyreniledi. Eń aldı menen hárbir tildiń ózine tán seslik sisteması, sózlik quramı hám grammatikalıq qurılısı boladı. Tildiń seslik sisteması til biliminiń fonetika tarawında, sózlik quramı leksikologiya tarawında, grammatikalıq qurılısı onıń grammatika tarawında úyreniledi.

Bunday etip bir tutas tildi bóleklerge bólip izertlew onı teoriyalıq jaqtan tereń úyreniwdi, ámeliy jaqtan ańsat túsindiriliwdi támiynleydi. Usınday maqsette hárbir tarawdıń ózi de bólimlerge bólinip úyreniledi. Máselen, fonetika tarawınıń ózi sıpatlama fonetika, salıstırma fonetika, táriyxıy fonetika, fonologiya sıyaqlı bólimlerden turadı.

Bul taraw hám bólimler óz aldına ayrıqsha ilim dep te júrgiziledi. Til biliminiń bunday taraw hám bólimlerge bóliniwi erte zamannan berli dástúrge aynalǵan hám kópshilik dúnya tillerin izertlewde ózin aqlaǵan usıl bolıp tabıladı. Til biliminiń hárbir tarawında insan tiliniń belgili bir tárepi onıń basqa tárepleri menen tıǵız baylanıslı halda arnawlı túrde tereńirek hám keńirek sóz etiledi. Tutas tildiń túrli tarawları hám olar izertleytuǵın til birlikleri kem-kem ózgerip, jetilisip baradı. Bunday rawajlanıw hám ózgerisler tildiń rawajlanıwınıń ishki nızamlılıqlarına sáykeslengen halda boladı. Til bilimi tildiń hár túrli táreplerin hám olardıń óz ara baylanısın, tildiń rawajlanıwınıń ishki nızamlılıqların izertleydi. Tildiń hár túrli tárepleri - seslik sisteması, sózlik quramı, grammatikalıq qurılısı óz ara ajıralmas baylanısta boladı. Sebebi, olar bir tutas tildiń túrli tárepleri (aspektleri) bolıp sanaladı. Solay etip, XIX ásirde ulıwma ilimde, ayrıqsha jámiyetlik ilimlerde júz bergen ózgerisler menen jańalıqlar til bilimine de úlken tásir etti. Tillik qubılıslardı táriyxıy rawajlanıwda, ózgerislerdi izertlew dástúri qáliplesti.

Izertlew jumıslarında táriyxıy faktlerge áhmiyet berildi hám táriyxıylıq principi alǵa súrildi. Til biliminde til mudamı ózgeriwshi, rawajlanıwshı qubılıs retinde qarala basladı. Bul burınǵısınsha tillik qubılıslarǵa ápiwayı sıpatlama beriwden til biliminde endi túrli stillik qubılıslarǵa, tillik hádiyselerge ilimiy tallaw jasawǵa ótiwge múmkinshilik berdi. Tildiń rawajlanıwı, ózgeriske ushırawı nızamlı qubılıs ekeni dáliyllendi. Solay etip, til bilimi XIX ásirdiń birinshi yarımında ilim retinde tolıq qáliplesti. Ulıwma til bilimi insan tiliniń mazmunın, onıń atqaratuǵın xızmetin, oylaw menen baylanısın, tildiń payda bolıwın hám rawajlanıw nızamların izertleydi. Dúnya tillerin olardıń grammatikalıq qurılısına qaray, shıǵısı jaǵınan jaqınlıǵına qaray toparlarǵa bólinedi (klassifikaciyalanadı). Til biliminiń fonetika, leksikologiya, grammatika sıyaqlı tarawın hám olardıń óz ara baylanısın, ilimler ortasında til biliminiń tutqan ornın anıqlaydı.

Til jámiyetlik qubılıs sıpatında jámiyetlik sananı ańlatıw uqıplılıǵına iye. Al, jámiyetlik sana jeke adamnıń jemisi emes, jámiyetlik bolıp tabıladı. Obyektiv shınlıqtaǵı predmetler, háreketler obyektiv túrde bir adam tárepinen emes, adamlar jámááti tárepinen qabı1 etiledi, bul uǵıw ulıwma xalıqlıq, jámiyetlik sıpatqa iye. Olay bolmaǵanda adamlardıń biri-biri menen pikir alısıwı, miynet etiwi, materiallıq hám mádeniy baylıqlardı dóretiwi múmkin emes. Buǵan adamzat, jamiyetshilik payda bolıwı hám rawajlanıwı, tariyxıy jámiyetlik formalar, onda tildiń xizmeti tiykarǵı feyil bola aladı.⁶

Ulıwma til biliminde – til biliminiń jeke til biliminen parıqlı ráwishte, tilde ulıwma insanǵa tán hádiyse, insannıń ajıralmas bólimi sıpatında úyreniwshi bólimi. Ulıwma til biliminiń tiykarǵı wazıypası dúnya tillerine tán ulıwma belgi - qásiyetlerin anıqlaw hám ashıp beriw. Bul wazıypa ayırım tiller hám til toparları júzesinen gúzetiwlerdi ulıwmalastırıw; til dúzilisiniń, tábiyiy hám mashina tiller semantikası hán sintaksisiniń, sonıń menen birge fonetikanıń (tek tábiyiy tillerde) ulıwma, universal nızamlılıqların anıqlaw arqalı sheshiledi. Jeke til bilimi bolsa óziniń úyreniw deregine góre ayırım bir tilge (rusistika), bir tiller toparı yáki shańaraǵına (romanistika) kiredi.

Ulıwma til bilimi bárshe tillerdiń ulıwma (yáki statistikalıq tárepten ústin bolǵan) belgilerdi tipologiya járdeminde empirik induktiv tárizde, tildiń ámel qılıwındaǵı ulıwma (hárqanday toparǵa tán adamlar ushın áhmiyetli bolǵan) nızamlılıqlardı úyreniw arqalı bolsa deduktiv tárizde anıqlap beredi. Ulıwma til bilimi, sonıń menen birge tildiń sathlarǵa bóliniwine qarap hám belgili bir bólimniń til belgisi (sóz) hám tekst (pikir, gáp) tiń ol yáki bul tárepke jaqınlıǵına qarap ta til biliminiń bólimlerin ajıratıp kórsetedi.

Ulıwma til bilimi páni sheńberinde tildiń tábiyatı hám mánisi, til hám oylaw, til hám sóylew, tildiń quramlıq dúzilisi, til sistemasın ańlaw, tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, jazıwdıń payda bolıwı, tillerdiń morfologiyalıq (tipologiyalıq) hám geneologiyalıq klassifikaciya, tillerdi ilimiy úyreniw metodı, tilde forma hám mazmun sıyaqlı máseleler úyreniledi. Bulardan til hám sóylew, tilde tekseriw metodı, tilde forma hám mazmun máseleleri “Ulıwma til bilimi” páni atı menen kelgen máseleler bolsa “Til bilimine kirisiw” páni atı menen baylanıslı. Ulıwma til biliminiń quramlıq bólegi esaplanǵan til bilimine kirisiwde til haqqında baslanǵısh máǵlıwmatlar beriledi, til biliminde qollanatuǵın tiykarǵı ilimiy termin hám túsinikler menen tanıstırıladı, til biliminiń tiykarǵı bólimlerin hám jeke til biliminde úyreniletuǵın máselelerdi ózlestiriw ushın teoriyalıq tiykar beriledi. Joqarıdaǵılarǵa gore, “Ulıwma til bilimi” termini keń hám tar mánislerde túsiniw tuwrı boladı. Ulıwma til bilimi til biliminiń basqa sociallıq pánler menen (máselen, ádebiyattanıw, filosofiya, táriyx, arxeologiya, etnografiya, psixologiya) hám tábiyiy pánler, tiykarınan biologiya hám matematika menen baylanısın úyrenedi.

Ulıwma xalıqlıq sıpat tildiń ishki qurılısına da tán. Máselen, tildiń sózlik quramı grammatikalıq quramı sol tilde sóylewshi pútkil jamáát ushın ortaq, hámmege birdey túsinikli, hámmege ulıwma ortaq túrde túsiniledi hám paydalanıladı. Máselen, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı bar, kel, otır usaǵan sózler ańlatatuǵın mánileri barlıq qaraqalpaq tilinde sóylewshi adamlar ushın ortaq, kóplik máni dóretiwshi - lar, ler affiksiniń xızmeti, qollanılıwı hámme ushın birdey tradiciyalıq tariyxıy norma sıpatında qabıl etilgen hám qáliplesken t.b. olar obyektiv til norma sıpatında ulıwma xalıqlıq xarakterge iye.

Kórkem sóz sheberleri de, ilim ǵayratkerleri de, mádeniyat iskerleri hám taǵı basqalar da ulıwma xalıqlıq tilden paydalanadı, sol arqalı pikir alısadı. Adam óziniń oyın basqa birewge til arqalı aytıp jetkeredi. Tıńlawshıda sóylewshiniń oyın tili arqalı túsinedi. Lingvistikalıq ádebiyatlarda til oylaw, sana degen terminler, olardıń mánileri baylanısı, ózgeshelikleri tuwralı teoriyalıq anıqlamalar menen pikirler aytılıp kiyatır. Sana hám oylaw degen pikirler, bazı bir jaǵdaylarda mániles bolǵanı menen, olar birdey mazmundı, birdey mánini ańlatpaydı. Sana termini kóz-qaraslar, isenimler sisteması, dúnyanı tanıw degen mánilerinen tısqarı taǵı da eki mánide paydalanıw múmkin: 1) adamnıń dúnyanı pikirler, sezimler, erk hal-jaǵdaylar da formalarında sáwlelendiriw uqıplılıǵı mánisinde; 2) turmıstıń usı formalarda sáykesleniw processi mánisinde.

Dúnya júzinde tillerdiń sanı haqqında anıq maǵlıwmat beriw qıyın. Kópshilik miynetlerde dúnyada úsh mıń átirapında tiller ómir súredi delinetuǵın bolsa, keyingi dáwirde dúnyada shama menen 2500 den 7000 aralıǵında tiller bar dep kórsetiledi. Dúnyada neshe til bar ekenligin hesh kim de anıq aytıp bere almaydı. Bunıń da sebepleri bar. Bunnan tısqarı tillerdi klassifikaciyalawdıń birden-bir usılı joq. Tillerdiń sanı jóninde anıq maǵlıwmattıń bolmawınıń baslı sebebi, tiller menen dialektlerdiń anıq shegarası joq. Qaysıları ayrıqsha til, al qaysıları bir tildiń dialektleri degen sorawǵa anıq bir qıylı juwaptıń bolmawı tildiń anıq muǵdarın belgilewdi qıyınlastıradı.

2.