Bilimlendiriw ministrligi

II bap. Dúnya tilleriniń tipologiyalıq klassifikaciyası

Tipologiya – obyektlerdi ulıwmalasqan model (tip)ler járdeminde ilimiy klassifikaciya qılıw usılı. Bunda úyrenilip atırǵan obyektlerdiń eń tiykarǵı strukturalıq (quramlıq) hám funkcional qásiyetleri sonda ol úyrenilgen, bilip alınǵan obyektlerdi klassifikaciyalaw, bálkim ol yáki bul dáwirdegi pánge málim bolmaǵan obyektlerdiń bar bola alıwın áwelden kórsetiwge imkán beredi. (Máselen, D.I.Mendeleevtiń elementler dáwirlik sisteması). Ilimiy oydıń universal usıllarınan biri bolǵan úyrenilip atırǵan obyektler ortasındaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqtı ashıp beriwge, olardı uqsatıw hám teńlestiriwde anıqlanadı. Tipologiyalıq izertlewler til sistemasınıń ayrıqsha, ayırım kishi sistemaları tiykarında alıp barıladı. Sol sebepli fonologiyalıq, morfologiyalıq, sintaksislik hám semantikalıq tipologiyalar parıqlanadı.

Eki yáki onnan artıq jaqın yáki jaqın bolmaǵan hár túrli sistemadaǵı tillerdiń ayırım qásiyetlerin salıstırmalı tipologiya úyrenedi. Dúnya tilleri ortasında materiallıq usaslıqtan (hám ayırmashılıqtan) tısqarı usaslıq hám ayırmashılıq materiallıq emes, al strukturalıq (tipologiyalıq) jaqtan da boladı. Strukturalıq jaqtan usaslıq bir negiz tilden taralǵan tuwısqan tiller ortasında ǵana emes, sonıń menen birge geneologiyalıq jaqtan pútkilley basqa-basqa hár túrli semyadaǵı tiller ortasında da bolıwı múmkin. Sonıń menen birge strukturalıq jaqtan tuwısqan tiller ortasında da ayırmashılıqlardıń bolıwı múmkin. Tuwısqan tiller ortasındaǵı strukturalıq ayırmashılıqlardı salıstırmalı táriyxıy til bilimine súyengen halda túsindiriw mudamı múmkin bola bermeydi. Usı jerde lingsivtikalıq tipologiya járdemge keledi. Bunda usaslıq hám ayırmashılıq tillerdiń tuwısqanlıq jaqınlıǵına qaray emes, al olardıń tillik belgisine, tipologiyalıq jaqınlıǵına qaraladı. Máselen, francuz hám gruzin tillerinde 80 sanlıǵın ańlatatuǵın sózler heshqanday materiallıq usaslıqqa iye emes: francuzsha quatre-vingts, gruzinshe otxmotsi, olar basqa-basqa seslik kóriniste. Biraq strukturalıq jaqtan usas: eki tilde de bul sóz 4(francuzsha -quatre, gruzinshe-otxi) hám 20 (francuzsha vingt, gruzinshe - osi) sózleriniń qosındısınan turadı. Sol sıyaqlı 90 sanlıǵı da bul eki tilde materiallıq-seslik jaqtan uqsamaydı, al strukturalıq jaqtan uqsas: francuzsha quatre-vingt-dix hám gruzinshe otxmosdaati. Sózbe-sóz tórt jigirmalıq hám on. Bolgar tilinde iskam (tileymen, qáleymen) hám ispan tilinde querer(tilew,qálew) sózleri materiallıq-seslik jaqtan pútkilley basqa-basqa. Biraq, ol eki tilde de bul sózler iskat (eski bolgar tilinde iskati, eski ispan tilinde quarere) feyiliniń semantikalıq rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan.

Tillerdi tipologiyalıq klassifikaciya jasawdıń úshinshi aspekti-sintezlew dárejesine qarap (sózdiń qospalılıǵı) bólinedi. Bul kózqarastan tiller tómendegishe bolıp tiplerge ajıratıladı:

1) analitikalıq;

2) sintetikalıq;

3) polisintetikalıq.

E. Sepirdiń lingvistikalıq ideyaları til biliminiń ayrıqsha bir tarawı etnolingvistikanıń qáliplesiwine tásir etti¹⁰.

Rumin tilindegi -ıl,-il,-le t.b artiklleri sózdiń aldında emes, al jalǵawları sıyaqlı sózdiń aqırına jalǵanadı. Máselen, omul (adam), sodrul (toǵay), laptele (sút) sózlerindegi (artiklsiz: om, sodru, lapte) -l,-le artiklleri materiallıq-seslik jaqtan francuz tilindegi ille (sol) siltew almasıǵına barıp tireledi. Biraq, strukturalıq jaqtan rumin tilindegi artikldiń sózdiń sońında keliwi (postpozitiv jaǵdayı) boyınsha francuz tili menen emes, al bolgar, alban, armyan, skandinav tilleri menen jaqınlasadı. Máselen, bolgar tilinde chovekt (человек), skagen (toǵay), mitlken (sút) (artiklsiz: man, skog, mitlk) t.b. Bolgar tilindegi artikl genetikalıq jaqtan t,ta,to (russ tilinde: tot,ta,to) siltew almasıqlarına, al skandinav tillerindegi bul artikl basqa siltew almasıǵına – nemis tilindegi jener (ol) sózine barıp tireledi.

Demek, bolgar tilinde sol, shved tilinde ol almasıǵına ushlasadı. Materiallıq-seslik jaqtan usaslıq bolmasa da, tiller ortasındaǵı strukturalıq jaqtan usaslıqtıń bolıwına eki túrli jaǵdaylar sebepshi boladı: birinshiden, geypara semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik qubılıslardıń bir tilden ekinshisine kalka jolı menen ótiwi; ekinshiden, hár qıylı tillerde birdey tillik qubılıslardıń óz betinshe, biraq usas nızam boyınsha ǵárezsiz, rawajlanıwı.

Joqarıdaǵı mısallarda kórsetilgendey-aq rumin, alban, bolgar tillerinde túbirdiń aqırında (postpoziciyada) artikldiń keliwi til birlikleriniń payda bolıwındaǵı kalka usılınıń jemisi bolsa kerek. Ol tillerde bunnan da basqa kalkalaw jolı menen payda bolǵan strukturalıq usaslıqlar ushırasadı. Bunıń sebebi Balkan yarım atawında jasawshı xalıqlardıń tilleri retinde olar uzaq dáwirler dawamında óz ara baylanısta bolǵan.

Al, skandinaviya tilleri menen balkan tilleri ortasında onday dárejedegi baylanıs bolmaǵanlıǵı belgili. Sonlıqtan da, skandinaviya tillerindegi artikldiń túbirdiń aqırında (postpoziciyada) keliwi balkan tillerindegi bunday qubılıs penen heshqanday baylanıssız rawajlanıw nátiyjesinde payda bolǵan. Sonday-aq, armyan tilindegi artikldiń túbirdiń aqırında keliw jaǵdayı da genetikalıq jaqtan da skandinaviya tilleri menen de, balkan tilleri menen de hesh qanday baylanıssız ózinshe payda bolǵan.

Til biliminde tipologiya - ulıwma til sistemasınıń arnawlı belgilerin ayrıqsha, ayırıp alınǵan tiller dúzilisin úyreniw hám olardı hár tárepleme salıstırıw tirkarında anıqlawshı hám ulıwmalastırıwshı til biliminiń tarawı. Tipologiyalıq metodlar túrli tillerdiń fonologiyası, morfologiyası, sintaksisi, leksikasındaǵı uqsaslıqlar hám ayırmashılıqlardı anıqlawǵa, lingvistikalıq universiyalardı, sonıń menen birge tillerdiń tiplerin - til dúzilisi, tábiyatı haqqındaǵı ulıwmalasqan, bekkem túrdegi túsiniklerdi belgilewge qaratılǵan.

Tillerdiń tipleri grammatikada túsiniklerdi ańlatıw usılına, múnásebetlerdi sáwlelendiriw texnikasına hám birigiw, baylanısıw dárejesine qarap anıqlanadı. Lingvistikalıq tipologiya – tiller ortasındaǵı genetikalıq múnásebetlerge qaramastan, olardıń dúzilislik hám funkcionallıq qásiyetlerin salıstırmalı úyreniwshi til biliminiń tarawı. Ilimiy tárepten lingvistikalıq tipologiya tillerdegi parıqlı hám uqsas belgilerin toparlarǵa, tiplerge ajıratıw jolı menen júzege shıǵarıw metodı bolıp esaplanadı.

Wazıypasına kóre, funkcional (sociallıq til bilimi) hám strukturalıq (tildiń ishki qurılısı hám quramı) tipologiya bolıp ajıratıladı. Tillerdiń morfologiyalıq (tipologiyalıq) klassifikaciyası amorf (affiksleri bolmaǵan), agglyutinativ, flektiv, polisintetikalıq tillerdi olardıń grammatikalıq kórinisi (tipi) tiykarında ajıratadı. Lingvistikalıq tipologiya bolsa, bul tillerdiń toparlarındaǵı belgilerdi kategoriyalar yáki túrli dúzilislik belgilerdiń lekikalıq-semantikalıq, fonologiyalıq, grammatikalıq hám stilistikalıq kórinislerin analizleydi. Til tipleriniń rawajlanıwı da áyyemgi tillerdi rekonstrukciya qılıw táriyxıy tipologiyanıń wazıypası. Bul tipologiyanıń ishinde (ayırım jaǵdaylarda oǵan mániles bolıp qollanıwshı) diaxroniyalıq tipologiya tillerdegi dúzilislik ózgerislerdi úyrenedi. Tillerdiń házirgi jaǵdayın salıstırıw sinxroniyalıq tipologiyaǵa tiyisli. Lingvistikalıq tipologiya keń kórisiniste tiller universialları menen baylanısadı.

Tillerdiń tipologiyalıq klassifikaciyası da tillerdiń grammatikalıq qurılısı tiykarǵa alınıp, olardıń tiykarǵı tipleri belgilenedi. Onda tillerdiń morfologiyalıq hám sintaksislik tipologiyası parıqlanadı. Morfologiyalıq klassifikaciya usı usılǵa tiykarlanadı. Usı tárizde til biliminde salıstırmalı-táriyxıy metodtıń jaratılıwına ilimiy derek jaratılǵan. Usı metodtıń qáliplesiwinde F.Bopp (1791-1867) “Sanskrit tilleriniń ózgeriw sisteması hám onıń grek, latın, parsı hám german tillerindegi ózgeriw sitemasına salıstırıw” (1816), “Sanskrit, zend, arman, grek, latın, litva, áyyemgi slavyan, got hám nemis tilleriniń salıstırmalı grammatikası” atlı úsh tomlı shıǵarmaları (1833-1952). Bul shıǵarmaları menen til biliminde agglyutinaciya teoriyasın jarattı. Rasmus Rask (1787-1832) - “Áyyemgi island tili hám island tiliniń payda bolıwı”, Y.Grimm (1785-1863) - “Nemis tili grammatikası”. Ol fonetikalıq nızam, fonetikadaǵı uqsaslıqlar - “Grimm nızamı”n jaratadı. A.X.Vostokov “Slavyan tili haqqında pikirler” (1820). Tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyası bolsa tipologiyalıq hám grammatikalıq qásiyetlerge tiykarlanadı. Ol ózgermes sózlik birliklerge iye bolǵan tiller hám óz ara birigip, ózgerislerge ushırawshı sózlik birlikleri bolǵan tillerdi salıstırıw klassifikaciya delinedi. Jer júzindegi tillerdi tekseriw, úyreniw XVIII ásirden baslanǵan hám salıstırmalı táriyxıy metod tiykarında tillerdiń fonetikalıq, leksikalıq, morfologiyalıq qásiyetleri bir-birine teńep úyrenilgen. Bul metodtıń tiykarshıları sıpatında R.Raskin, (Daniya), G.Bopp, Ya.Grimm (Almaniya), A.Vostokov (Rossiya) sıyaqlı alımlardı kórsetiw múmkin.

XIX ásirge kelip bul boyınsha jeterli ilimiy maǵlıwmatlar toplandı, tillerdi tipologiyalıq toparlarǵa qájet tuwıldı. Usı tárizde til biliminde bir qatar klassifikaciyalar júzege keldi.

1. Areal-geografiyalıq

2. Genetikalıq-geneologiyalıq

3. Morfologiyalıq-tipologiyalıq

4. Funkcional strukturalıq t.b.

Areal klassifikaciyasında jáhán tilleriniń kartası, túrli mámleketleriniń til tárepinde xarakteristikası, ayırım tillerdiń qollanıw sheńberiniń keńeyiwi sıyaqlı máseleler óz kórinisn tapqan. Máselen: Ózbekstan aymaǵında millet hám elatlardıń jaylasıwı. (Dúnyadaǵı tillerdiń rawajlanıw táriyxı sonı kórsetedi, qáwim, elat, rasa, aymaq shegarası mene til shegarası óz ara tuwrı kelmeydi).

Morfologiyalıq tipologiyada kóbirek sózlerdiń ózgeriwi tiykarǵa alınadı. Tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyası sóz dúzilisinde ózek hám affikslerin óz ara qarama-qarsı qoyıwǵa tiykarlanadı. Bul klassifikaciya til biliminde keń tarqalǵan. Tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyası hám tillerdi salıstırıp úyreniwge tiykarlansa da, princip hám maqsetleri túrlishe. Klassifikaciyada tillerdiń kelip shıǵıwı, táriyxı hám onıń tuwısqanlıq múnásebetleri menen qızıqpaydı, bul klassifikaciya tillerdiń grammatikalıq qásiyetlerin, anıǵıraǵı, túbir hám affikslerin qarama-qarsı qoyıw tiykarında salıstırılıp úyreniwge tiykarlanadı. Morfologiyalıq klassifikaciya nátiyjesinde til tipleri ajıratıldı. Bunıń ushın til dúzilisi úyreniledi. Bunda iri nemis alımı Fridrix Shlegel (1772-1829) tiykar saldı. Ol óziniń “Hindlerdiń tili hám danalıǵı” (1809) atlı shıǵarmasında sanskrit tilin grek, latın hám túrkiy tiller menen salıstırıp, tillerdi eki tipke ajıratadı: affiksli tiller, flektiv tiller.

Salıstırmalı-táriyxıy til bilimi aǵımınıń wákillerinen biri Avgust Shleyxer bul másele boyınsha shuǵıllanıp onı úsh tipke ajıratqan: túbir, agglyutinativ, flektiv. Ol tillerdi úsh morfologialıq tipke ajıratıwda hám olarǵa baha beriwde óziniń biologiyalıq (naturalistlik) konsepciyasına tiykarlanadı. Bul klassifikaciya G.Shteyntal (1821-1889), N.Fink, Moskva til biliminiń tiykarshısı F.F.Fortunatov (1848-1914)ler de shuǵıllanǵan.

Sintaksislik tipologiya gáp hám sóz birikpelerinde logikalıq-semantikalıq múnásebetlerdiń universallıǵına súyenedi, bunda kesim forması, sintaksislik baylanısı, gáptegi logikalıq semantik múnásebetler esapqa alınadı.

Tillerdiń tipologiyalıq klassifikaciyası kóplegen lingvistlerdiń dıqqat orayında boldı. Aǵayınlı nemis lingvistleri Fridrix Shlegel (1772-1829) hám Avgust Shlegel (1767-1845) tillerdi úsh toparǵa – flektiv tiller, affikslik tiller, omorf tiller toparına bóldi. Vilgelm Gumbolt (1767-1835) tillerdi tórtke bólip qaradı: daralawshı tiller, agglyutinativ tiller, flektiv tillerde de qurılısı jaǵınan sintetikalıq tillerdiń de, analitikalıq tillerdiń de belgileriniń ushırasatuǵınlıǵın kórsetti. Sóz hám gáptiń formasın tiykarǵa ala otırıp, Geyman Shteyntal (1823-1899) tillerdi formalı tiller hám formasız tiller dep ekige bóledi. Akademik F.F.Fortunatov (1848-1914) tillerdi túbir tiller, agglyutinativ tiller, flektiv tiller dep úsh toparǵa bóledi. Eduard Sepir (1884-1939) bildiretuǵın uǵımnıń tábiyatın, qarım-qatnaslardı ańlatıw usılların esapqa alǵan halda tillerdi toparlarǵa bóliwdiń kóp basqıshlı klassifikaciyasın usındı.

Tillerdi tipologiyalıq jaqtan klassifikaciyalawda bir qıylı kózqaras bolmasa da, olardı tómendegishe toparlarǵa bóliw lingvistika da keń taralǵan.

1.Agglyutinativ tiller. Bunday tiller qatarına túrkiy tiller, mongol tilleri, ugro-gin tilleri h.t.b tiller kiredi. Bul topardaǵı tillerdiń baslı belgisi-grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın formalar (affiksler) túbirden keyin jalǵanadı. Kóbinese grammatikalıq formalardıń hárbiri grammatikalıq máni bildiredi hám bir neshe forma birinen soń biri shınjır tárizli jalǵana beredi. Mısalı, túrkiy tillerdiń biri bolǵan qaraqalpaq tilinde bas sózine birneshe affiksler qosıladı: basshı, basshılar, basshıları, basshılarına. Bul leksemada bas tiykarǵı túbir (negizgi morfema), -shı,-lar,-ı,-na affiksler (kómekshi morfemalar). Kómekshi morfemalardıń hárbiri bir grammatikalıq máni beredi: -shı, atlıq jasawshı qosımta; - lar kóplik jalǵawı; ı - tartım jalǵawı, na –seplik jalǵawı. Kórinip turǵanınday affiksler jalǵanıwı menen sózdiń morfologiyalıq quramı ózgerip, quramalanǵanı menen negizgi túbir morfemanıń seslik quramı ózgermeydi.

2.Flektiv tiller. Flektiv tiller qatarına indoevropa tilleri (russ, ingliz, nemis, latın, parsı, tájik, afgan t.b) hám semit tiller (arab, aramey, evrey t.b) kiredi. Flektiv tillerde grammatikalıq máni túbirdiń quramındaǵı seslik ózgerisler (ishki flekciya) arqalı da (russ tilinde okno-okon, arab tilinde kitap-kitap, kitub-kitaplar), affiksaciya usılı arqalı da (охотник-охотника-охотнику-охотником) ańlatıladı.

Sózdiń túbiri dara jumsalıwı múmkin. Máselen, знаю (bilemen), знаеш (bileseń), знает (biledi) sózleriniń túbiri зна óz aldına dara jumsalmaydı. Ol sózlerdiń hárbiri eki grammatikalıq máni bildiredi: úshewi de birlik sanda, al знаю-birinshi bette, знаеш-ekinshi bette, знает-úshinshi bette jumsalǵan. Solay etip, flektiv tillerdiń baslı belgileri retinde affikslerdiń birneshshe grammatikalıq máni bildiriwin, ayırım túbirlerdiń óz aldına jumsalmawın, eń baslısı qosımtalardıń sóz túbirine tereń hám pútkilley birigip, sińisip ketiwin kórsetiwge boladı.

3.Polisintetikalıq tiller. Bunday tiller qatarına amerika indeecleriniń tilleri, paleoaziya tilleri, (itelmen, chukot, koryak, nivh, yukagir tilleri) kiredi. Basqa tiptegi tillerde (flektiv, agglyutinativ,túbir tilleri) gáp arqalı beriletuǵın uǵım bul tillerde kóp sostavlı sóz arqalı bildiriledi. Máselen, chukot tilinde tı-ata-kaa-nmı – rqın sózi “men semiz buǵalardı óltiremen” degen uǵımdı bildiredi. Bundaǵı tı-birinshi bettiń kórsetkishi , rqın-feyildiń suffiksi, al basqaları atawısh túbirler.

4.Túbir (qosımtasız) tiller. Túbir tillerdi qosımtasız tiller dep te daralawshı (izoliruyushiy) tiller dep te ataydı. Bul tillerge qıtay, vetnam, birma, tay tibet tilleri kiredi. Túbir tillerde gáp quramındaǵı sózlerdiń qarım-qatnası, gáptegi sózlerdiń orın-tártibi kómekshi sózler hám intonaciya arqalı ańlatıladı. Sózler túrlenbeydi, túbirge qosımta qosılmaydı, sóz shaqaplarınıń forması jaǵınan shegarası anıq bolmaydı. Túbir tillerdiń sózlik quramında omonimler kóp ushırasadı, olar bir-birinen muzıkalıq pát arqalı ayırıladı. Bul tillerde grammatikalıq qatnaslar sintaksislik jol menen bildiriledi, olarda kómekshi sózler hám sóz jasawshı elementler boladı. Máselen, túbir tiller qatarına kiretuǵın qıtay tilinde: chje shi xao jen – bul jaqsı adam; ta czode xao – ol jaqsı islegen; chje ben shu xao – bul kitap jaqsı gáplerinde xao sózi gáptegi orın tártibine qaray anıqlawısh, pısıqlawısh, bayanlawısh bolıp kelgen¹¹.