Bilimlendiriw ministrligi
Agglyutinativ tiller. Túrkiy tiller
Download 78.52 Kb.
|
Gúlnaz apa kursavoy Rzamuratova.Z
|
2.1 Agglyutinativ tiller. Túrkiy tiller
Anıqlanatuǵın tipologiyalıq belgiler málim bir kishi sistemanıń ózine tán qásiyetlerin ózinde sáwlelendiredi, lekin til qurılısında olar túrli kóriniste birigedi, sonıń ushın bul belgilerden biri tiykarǵı, jetekshi esaplanadı. Sózdiń quramlıq dúzilisi tiykarında sózdiń tipologiyalıq klassifikaciyası jaratıladı, biraq tillerdiń tipi ózgeriwi múmkinligi sebepli tillerdiń tipleri taza halında ushırawı dáliyllenbegen. Til bilimi tarawındaǵı tipologiyalıq izertlewler nemis alımı F.Shlegel shıǵarmalarınan baslanǵan. Sońınan tiller tipologiyası boyınsha nemis alımları A.V.Shlegel, V.Gumboldt, X.Shteyntal, A.Shleyxer, amerikalıq E.Sepir, chex V.Skalichka, francuz A.Martine, ruslardan F.F.Fortunatov, I.I.Meshchaninov, B. Uspensky, V.N.Yarseva hám taǵı basqalar izertlewler alıp barǵan. Ózbekstanda bolsa, J.Boranov, Q.Taymetov, A.Abduazizov hám basqalar tipologiya máselesi boyınsha shuǵıllanǵan. Agglyutinativ tiller tiykarınan, bunday tiller qatarına túrkiy tiller, mongol tilleri, ugro-gin tilleri h.t.b tiller kiredi. Bul topardaǵı tillerdiń baslı belgisi-grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın formalar (affiksler) túbirden keyin jalǵanadı. Kóbinese grammatikalıq formalardıń hárbiri grammatikalıq máni bildiredi hám bir neshe forma birinen soń biri shınjır tárizli jalǵana beredi. Mısalı, túrkiy tillerdiń biri bolǵan qaraqalpaq tilinde bas sózine birneshe affiksler qosıladı: basshı, basshılar, basshıları, basshılarına. Bul leksemada bas tiykarǵı túbir (negizgi morfema), -shı,-lar,-ı,-na affiksler (kómekshi morfemalar). Kómekshi morfemalardıń hárbiri bir grammatikalıq máni beredi: -shı, atlıq jasawshı qosımta; - lar kóplik jalǵawı; ı - tartım jalǵawı, na –seplik jalǵawı. Kórinip turǵanınday affiksler jalǵanıwı menen sózdiń morfologiyalıq quramı ózgerip, quramalanǵanı menen negizgi túbir morfemanıń seslik quramı ózgermeydi. Tillerdiń xalıq táriyxı menen baylanısına góre tiykarınan, úsh tipke ajıraladı: qáwim tili, elat tili, milliy til. Tillerdiń funkcional klassifikaciyası tómendegi belgilerge tiykarlanadı: 1) Tildiń ózi tiyisli bolǵan xalıq táriyxı menen baylanısı 2) Tildiń jámiyettegi wazıypası. Til tiykarında úlken millet, elat, xalıq, atamaları anıqlanadı. Úlken til shańaraqları hám toparları tómendegilerge bólinedi: 1.Hind-evropa shańaraǵında 1mlrd 861 mln adam sóylesedi. Solardan eń úlkeni-germanlar, romanlar, xindariyler, slavyanlar, iranlılar, semit-xamit, dravid shańaraǵı 154,1mln nan ibarat adam. 2.Ural shańaraǵına 23,4 mln 3.Altay shańaraǵına 86,9 mln 4.Qıtay-Tibet shańaraǵına 864,7 mln 5.Nigero-kordofa shańaraǵına 212,6 mln 6.Avstroneziya shańaraǵı 191,3 mln 7.Astro Aziya shańaraǵına 64,65 mln adam kiredi. Túrkiy tiller – házirgi hám áyyemgi túrkiy xalıqlar hám elatlardıń tilleri. Tiykarınan, Ózbekstan, Turkiya, Ázerbayjan, Qazaqstan, Turkiya, Ázerbayjan, Qazaqstan, Qırǵızıstan, Túrkmenstan, Rossiya Federaciya, QXR, Awǵanstan, Iran, Tájikstanda sonıń menen birge Bolgariya, Ruminiya, Ukarina, Germaniya, Kipr, Makedoniya, Albaniya, AQSH, Saudiya Arabstanı hám birqansha mámeleketlerde tarqalǵan. Ótken ásirdiń aqırındaǵı maǵlıwmatlarǵa góre, túrkiy tillerde sóylewshilerdiń ulıwma sanı 130 mln adamnan artıq. Túrkiy tiller degende Sibirden Balkan yarım atawına shekem bir sızıq boylap sozılǵan úlken geografiyalıq aymaqta tarqalǵan ózbek, uyǵır, qazaq, qırǵız, qaraqalpaq, saxa (yakut), tuva, haqas, altay, karagas, shor, túrkmen, ázerbayjan, túrk, gagauz, tatar, bashqurt, chuvash, qumıq, noǵay, qaraqchay-bolgar, tuva, chuvash sıyaqlı 25ten artıq til túsiniledi. Túrkiy tiller házirgi tarqalıw geografiysına góre tómendegi aymaqlarǵa ajıratıladı: Orta hám Qubla shıǵıs Aziya, Qubla hám batıs Sibir, Volga , Arqa Kavkaz, Zakavkaze hám Qarateńiz boyı. Túrkiy tillerdi óz ara múnásebetleri máselesine qızıǵıw júdá áyyemnen dawam etip kelmekte. Ayırım ilimpazlar túrkiy tillerdi mongol tilleri hám tungus-manshjur tilleri menen birge qosıp, altay tiller semyasına birlestiredi. E.D.Polivanov, G.Y.Ramsted sıyaqlı tilshilerdiń pikirinshe, usı tiller shańaraǵı koreys hám yapon tillerin qosıw esabına keńeyiwi múmkin. Altay teoriyasına góre túrkiy tillerdiń táriyxı altay tilleri bir til bolıp qáliplesken áyyemgi altay dáwirinen baslanadı. Altay ata tili dáslep ekige – tungus manshjur hám túrk monǵol tillerine ajıratılǵan. Biraq, Túrkiy tillerdiń altay tillerine genetikalıq baylanıslılıǵı haqqında máselesi kóterilmekte. Túrkiy tillerdi birinshi márte klassifikaciya qılǵan alım Maxmud Qashǵariy. Túrkiy tiller klassifikaciyası menen qızıǵıw XIX ásir aqırı hám XX ásirde qayta háwij aldı hám házirge shekem kóplegen klassifikaciyalar júzege keldi. (Rus alımları I.N.Berezin, V.V.Radlov, F.Ye.Korsh, A.N.Samoylavich, V.A.Bogoroditskiy, N.A.Baskakov, B.A.Serebrinnikov, túrk alımı R.R.Arat, fin alımları G.Y.Ramstedt hám A.M. Ryasyanen, nemis alımları I.Bensing hám K.G.Mengeslerdiń klassifikaciyaları). Bul klassifikaciyalar metodı, aldına qoyǵan maqseti kóz qarasınan ózgeshe. Sonlıqtan, bul klassifikaciyalardıń birinde bir toparǵa kiretuǵın til ekinshisinde basqa bir toparǵa túsip qalıwı múmkin. Túrkiy tillerdi klassifikaciya qılıwdıń ózine tán qıyın tárepleri bar. Bul qıyınshılıq, dáslep, túrkiy tillerdiń óz ara fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq tárepten jaqınlıǵınan kelip shıǵadı. Ekinshiden, ayrıqsha alınǵan hárbir túrkiy xalıqtıń dúzilisiwinde túrli qáwimlerdiń qatnasqanlıǵı hám bir qáwim bir payıttıń ózinde birneshe túrkiy xalıqtıń qáliplesiwinde qatnasqanlıǵı menen bayanlanadı. Mısalı: V.A.Bogoroditsky óz klassifikaciyasında túrkiy tillerdiń geografiyalıq tarqalıw qásiyetlerin tiykar etip, olardı 7 toparǵa ajıratadı: arqa-shıǵıs (saxayakut, karagas hám tuva tilleri); haqas (kontinettegi haqas xalqınıń dialektleri); altay (altay hám teleut tilleri, birqansha govorlar lahjalar); batıs sibir (sibir tatarlarınıń barlıq govorları); Volga boyı Ural aldı (tatar hám bashqurt tilleri); Orta Aziya (ózbek, uyǵır, qazaq,qırǵız,qaraqalpaq tilleri); qubla batıs (túrkmen, ázerbayjan, qumıq, gagauz, túrk tilleri hám chuvash tili). Bul klassifikaciyada túrkiy xalıqlar hám tillerdiń táriyxıy tarepin esapqa alınbaǵan, qarayım, noǵay sıyaqlı tiller itibardan shette qalǵan. V.V.Radlov tárepinen túrkiy tiller tómendegishe klassifikaciyalanǵan: shıǵıs topar (Altay, Ab, Enisey túrkiyleri hám shulım tatarlarınıń til hámgovorları, karagas, haqas, shor hám tuva tileri); batıs topar (Batıs Sibir tatarlarınıń govorları, qırǵız, qazaq, bashqurt, tatar hám qaraqalpaq tilleri); Orta Aziya toparı (ózbek hám uyǵır tilleri); qubla topar (túrkmen, ázerbayjan , túrk, qırım-tatar tilleri). Bul klassifikaciya túrkiy tillerdiń fonetikalıq qásiyetleri tiykar qılıp alınǵan bolsa da, ayırım fonetikalıq belgiler belgili bir toparǵa emes, birneshe topar tillerge tán ekenligi seziledi. Basqa klassifikaciyalar hám ol yáki bul dárejede kemshiliklerge iye. Klassifikaciyalar arasında túrkiy tillerdiń hám til qásiyetlerin hám táriyxıy rawajlanıwın hám genetikalıq tuwısqanlıǵın esapqa alǵan hám túrkiy tillerdiń bárshesin tolıq qamtıp alǵan klassifikaciya N.A.Baskakov tárepinen usınılǵan hám ol kópshilik túrkiy tilin izertlewshiler tárepinen tán alınǵan. Túrkiy tiller semyası ushın tán bolǵan singarmanizm (házirgi ózbek ádebiy tili onnan tısqarı), sóz basında dawıslılardıń izbe-iz kele almaslıǵı túbirdiń derlik ózgermesligi, gáp bólekleriniń jaylasıw tártibi sıyaqlı qásiyetler onı basqa til semyalarınan ajıratıp turadı. Túrkiy tillerdi bir til semyasına birlestiriwshi hám basqa til semyalarınan parıqlawshı qásiyetlerinen biri sózlik quramınıń bir-birine júdá jaqınlıǵı hám grammatikalıq dúzilisiniń uqsaslıǵı. Sonıń ushın da chuvash hám yakutlardan basqa hámme túrkiy xalıqlar wákilleri óz ana tillerinde sóyleskenlerinde bir-birin anıq dárejede túsine aladı. Túrkiy tiller ulıwma genetikalıq hám tipologiyalıq belgilerge iye: fonetikada joqarıdaǵı belgilerden tısqarı dawıslı hám dawıssızlar oppoziciyası bar. Házirgi túrkiy tillerde dawıslı hám dawıssız sesler muǵdarı birdey emes. Dawıslılar muǵdarı ayırım túrkiy tillerde (tuva, gagauz, tatar tillerinde) 20 dan artıq bolsa, kópshiliginde 8 (házirgi ózbek ádebiy tilinde 6). Dawıssız sesler muǵdarında bolsa onshelli úlken parıq joq. Arnawlı ádebiyatlarda dawıssızlar muǵdarı 20 dan kem kórsetilmegenindey-aq, 30 dan artıǵı da bolmaydı. Ayırım túrkiy tillerde sóz basında únsiz dawıssızlar (k,p,t) isletilse, basqalarında usı orında únli dawıssızlar (g,b,d) qollanıladı: sóz basında sonor dawıslılar (l,m,n,r) derlik ushıramaydı. Morfologiya tarawında agglyutinaciya kórinisi hám sóz jasalıwınıń tiykarǵı usılı esaplanadı. Eń áyyemgi túrkiy jazba estelikler (Orxon-Enisey jazıwında) VII-XI-ásirlerge tiyisli bolıp, olar tiykarınan, qábir taslar tárizinde Arqa Mongoliya, Qırǵızıstanda, Enisey dáryasınıń joqarı bólimi, Talas aymaǵında hám basqa jerlerden tabılǵan. Brahman hám Soǵd jazıwlarında jazılǵan áyyemgi túrkiy estelikler te ushıraydı (Shıǵıs Túrkstan hám Orta Aziya). Sońınan uyǵur hám arab álipbeleri tiykarında túrkiy jazıw, shıǵısta (Qashqar, Orta Aziya, Altın Orda aymaǵı, Volga boyında) hám batısta (seljukiyler mámleketinde, Ázerbayjan, Túrkiya hám basqa aymaqlarda) rawajlandı. Qıtayda jasawshı uyǵırlar XI ásirden házirge shekem arab álipbesi tiykarındaǵı jazıwdan paydalanadı.
Download 78.52 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|