Bilimlendiriw ministrligi

Dúnya tilleriniń geneologiyalıq klassifikaciyası

Dúnya júzi tilleriniń hámmesi tolıq hám hár tárepleme izertlenip, olardaǵı dialektlerdiń muǵdarı ilimiy jaqtan dáliyllengende ǵana tillerdiń sanı tolıq hám durıs kórsetiliwi múmkin. Dúnya júzi tilleri ortasında qáwim tilleri de (Amerika indecleriniń tili hám Afrikadaǵı ayırım tiller), xalıq tilleri de, millet tilleri de bar. Búgingi kúnde dúnya júzinde jeti xalıq aralıq til bar. Olar, inglis, russ, ispan, arab, francuz, nemec, portugal tili bolıp esaplanadı. Bul xalıq aralıq tillerdiń hárbiri bir emes, al birneshe mámleketlerdiń aymaqlarına taralǵan. Bunıń ózine tán táriyxıy sebepleri de bar. Xalıq aralıq tillerdi júdá kóp adamlar qollanıladı. Biraq, xalıq aralıq til bolıw ushın kóp adamnıń sóylewi baslı ólshem bola almawı da múmkin.

Dúnyadaǵı tiller funkcional tárepten de teń emes. Birinde bir qáwim sóylesse, ekinshisi xalıq aralıq til bolıp esaplanadı. Ayırım tiller hátteki joq bolıp ketken. (Amerikadaǵı hindu qáwimleri tilleri). Óli til paydalanıwdan shıqqan, jazba miyraslarda saqlanıp qalǵan til. Máselen: latın tili, Sanskrit tili. Dúnyada sonsha muǵdarda til bar eken, demek álbette olardı klassifikaciyalawǵa mútájlik tuwıladı. Tillerdiń klassifikaciyası - tillerdiń belgili bir belgiler tiykarında hám izertlewdiń ulıwma maqsetinen kelip shıǵatuǵın qaraslarǵa moye keliwshi málim klassifikaciya bólimler boyınsha toparlarǵa ajıratılıwı.

Dúnyadaǵı hámme tiller eń tiykarǵı belgilerge góre eki túrli klassifikaciya islenedi.

I. Geneologiyalıq (kelip shıǵıw deregine góre) klassifikaciya tiller arasındaǵı fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq uqsaslıqqa tiykarlanadı.

II. Morfologiyalıq klassifikaciya tillerdiń dúzilis tárepinen uqsaslıǵına tiykarlanadı. Bul klassifikaciyaǵa góre tiller eki túrge ajıratıladı.

Til bilimine baylanıslı ádebiyatlarda 300ge jaqın til bar ekenligi atalǵan. (Ayırım ádebiyatlarda olardıń sanı 5000 ǵa shekem kórsetilgen). Eger olarǵa dialektler de qosılsa bul san júdá asıp ketiwi múmkin.

Rossiya Federaciyası-130

Hindstan-720 til hám dialekt

Indoneziya-180-200

Filippin – 80

Qubla Gvineya-400 t.b.

Tiller klassifikaciyası máselesi olardı salıstırmalı úyreniw waqtında payda boladı hám ayırım jaǵdaylarda salıstırmalı úyreniwdiń maqseti dep sáwlelendiriledi. Tiller klassifikaciyasınıń eki tiykarǵı túri bar: tillerdiń geneologiyalıq klassifikaciya hám morfologiyalıq (tipologiyalıq) klasifikaciyası. Olar arasındaǵı tiykarǵı parıq sonda, klassifikaciyalardıń birinshisi tillerdiń tuwısqanlıǵı túsiniklerine tiykarlanadı; ol salıstırmalı-táriyxıy til bilimi payda bolǵannan keyin ǵana júzege shıqqan. Bunda tuwısqan tiller tuwısqanlıq dárejelerine qarap shańaraqlarǵa (mısalı, hind-evropa, fin-ugor, turkey, somhom hám basqa tiller shańaraqları), bir shańaraq sheńberindegi jaqın tuwısqan tiller bolsa, topar hám toparshalarǵa (mısalı, hind-evropa shańaraǵınıń slavyan tiller toparshası yáki turkey tiller shańaraǵınıń shıǵıs hám batıs toparları) biriktiriledi. Shańaraqtan úlkeniek klassifikaciyalıq birlikler (til shańaraqları toplamı, makro shańaraq hám basqalar) dı anıqlaw, belgilewge urınıwlar da bar.

Dúnya júzinde eń kóp adam sóyleytuǵın tiller qatarına tómendegiler kiredi: Qıtay tilinde 1075 mln, ingliz tilinde 514 mln, ispan tilinde 425 mln, russ tilinde 275 mln, arab tilinde 256 mln, bengal tilinde 215 mln, portugal tilinde 194 mln, indoneziya tilinde 176 mln, francuz tilinde 129 mln adam sóylesedi. Sóyleytuǵın xalıqtıń sanı boyınsha qıtay tili birinshi orındı iyeleydi, sonday-aq bengal, indoneziya tillerinde de júdá kóp adam sóyleydi. Biraq, bul tillerdiń úshewi de xalıq aralıq tiller qatarınan orın almaydı. Sebebi, ol tiller xalıq aralıq maydanda úlken áhmiyetke iye emes.

Dúnyada eń az sandaǵı adamlar toparı sóyleytuǵın tiller de ushırasadı. Buǵan Afrikadaǵı Polineziya qáwim tilleri, Amerikadaǵı indeeclerdiń tili, Daǵıstandaǵı hár awıldıń tilleri kiredi. Tildiń jasawı, dawam etiwi ushın keminde 100 mıń adam sol tilde sóylewi kerek. Internetten alınǵan maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda búgingi kúnde 400 den aslam til joq bolıp ketiw aldında tur. Házir tómendegi tillerde 100 den az sandaǵı adamlar sóyleydi: Afrikada bikia tilinde 1, gounda tilinde 30, elmola tilinde 8 adam, Amerikada texulge tilinde 30, itonama tilinde 100, kagunla tilinde 35, chinuk tilinde 12, kansa tilinde 19 adam, Rossiyada kerek tilinde 2, udge tilinde 100 adam, Avstraliyada alaua tilinde barlıǵı bolıp 20 adam sóyleydi. Tilekke qarsı, búgingi kúni bul atalǵan tillerdiń joǵalıp ketken bolıwı da itimal. 1996-jılı AQSH ta indeeclerdiń Siu qáwiminiń eń sońǵı wákili Qızıl Jamǵırlı Bult ismli adam dúnyadan ótken.

Dúnya tilleriniń geneologiyalıq klassifikaciyası tillerdiń tuwısqanlıǵına, bir ata tilden tarqaǵanlıǵına tiykarlanadı. Sonıń menen birge, bunda tildiń seslik sistemasınıń, sózlik quramınıń, grammatikalıq qurılısınıń jaqınlıǵına súyenedi. Tillerdi genelogiyalıq jaqtan klassifikaciyalawda tillerdiń rawajlanıw táriyxın salıstırıp izertlew oǵada úlken áhmiyetke iye boladı. Uqsas sózlerdiń, grammatikalıq formalardıń bolıwı, seslik ózgerislerdiń bir topar tillerde sáykes keliwi – bulardıń bári geneologiyalıq jaqtan tillerdi klassifikaciyalawda esapqa alınadı. Usı tiykarda tiller toparlarǵa bólinedi.

Tillerdegi uqsaslıq, tuwısqanlıq belgilerdi salıstırıp izertlegende ulıwma adamzat tiliniń hámmesine ortaq bolǵan lingvistikalıq qubılıslardı bul máselege shatastırıwǵa bolmaydı. Máselen, barlıq tiller de seslik til boladı. Soǵan baylanıslı dúnya tilleriniń hámmesine tán seslik qubılıslar ushrasadı: barlıq seslik tillerde dawıslı hám dawıssızlar boladı, barlıq tillerde sóylew aǵzaları til seslerin dóretedi, sóylew aǵzalarınıń imkanıyatı barlıq tillerde de sheksiz emes, barlıq tillerde de r sıyaqlı dirildewik sesti aytıwda úlken til (kópshilik dúnya tillerinde), ya kishkene til (máselen, francuz tilinde), ya erinler (ayırım afrika tillerinde) dirildi payda etiliwi arqalı jasaladı. Biraq, bunday ulıwmalıq ol tillerdiń tuwısqanlıǵın bildirmeydi. Bir topar tiller bir semyaǵa kiretuǵın tuwısqan tiller bolıwı ushın kópshilik sózlerdiń semantikalıq mánileri jaqın bolıwı, grammatikalıq kategoriyaları menen formalarında, seslik dúzilisinde usaslıqlardıń bolıwı talap etiledi.

“Semya” degen antropologiyalıq túsinikti bildiretuǵın atama til biliminde basqasharaq mániste – kelip shıǵıw negizi birdey bolǵan bir topar tiller jámlesligi degen mániste jumsaladı. Máselen, túrkiy tiller toparınıń bir toparınıń bir semyaǵa kirgiziliw sebepleri olardıń bári ulıwma túrkiylik bir negizden payda bolǵan: francuz, ispan, italyan, portugal, rumin t.b tillerdiń bir toparǵa roman tiller semyasına kiriw sebebi olardıń bári bir negizden (latın tilinen) kelip shıqqan. Ol tillerdiń bir negizden taralıwın biologiyalıq qubılıs retinde qarawǵa bolmaydı. Kerisinshe, bunı tereń jámiyetlik, táriyxıy qubılıs retinde qaraw kerek.

Tillerdiń bir semyaǵa kiriwi menen olardıń óz ara jaqınlıǵı dárejesin birdey dep esaplawǵa bolmaydı. Olardıń bir-biri menen ara qatnasıqları hár qıylı boladı: birewleri bir-birine oǵada jaqın, usas bolıp, biriniń tiline ekinshisi ańsat túsinetuǵın bolsa, al bir semyadaǵı geybir tiller bir-birinen qashıq bolıwı, ol tilde sóylewshiler bir-birin qıyınshılıq penen túsiniwi yamasa túsinbewi de múmkin. Bir semyaǵa kiretuǵın tillerdiń sózlik qorı, grammatikalıq qurılısı, seslik sisteması jaǵınan ulıwmalıq táreplerdiń bolǵanlıǵı sózsiz, biraq usaslıqtı kórsetetuǵın bul belgiler hámme tillerde de birdey dárejede emes. Túrkiy tiller semyasına kiretuǵın qaraqalpaq, qazaq, noǵay tilleri bir-biri menen sonday-aq, ázerbayjan, túrk tilleri bir-birine júdá jaqın. Indo-evropa tillerine kiretuǵın russ, ukrain, belorus tilleri bir-biri menen, sonday-aq, chex, polyak, slovak tilleri bir-biri menen jaqın. Bir semyaǵa kiretuǵın tillerdiń ara-qatnasları alıs, jaqınlıǵı, hár qıylı bolǵanlıqtan ol tiller taǵı da maydaraq toparlarǵa bólinedi. Máselen, indo-evropa tilleriniń ózi slavyan tilleri, roman tilleri, german tilleri, indiya tilleri, iran tilleri toparlarına bólinedi. Ol toparlar óz ishinde ele de maydaraq bóleklerge bólinedi: shıǵıs slavyan tilleri, batıs slavyan tilleri, shıǵıs slavyan tilleri russ, belorus, ukrain tillerine bólinedi. Túrkiy tilleri de birneshe toparlarǵa bólinedi. Eń aldı menen batıs xun hám shıǵıs xun toparına bólinedi. Batıs xun toparı bulǵar, oǵız, qıpshaq, qarluq toparına bólinedi.

Tillerdiń geneologiyalıq klassifikaciyasınıń táriyxı til bilimindegi salıstırmalı táriyxıy metodtıń táriyxı menen tıǵız baylanıslı boladı. Ingliz alımı Vilyam Djounz (1746-1794) eski sanskrit qoljazbaların hám házirgi hind tillerin úyrene otırıp, sanskrit tili menen grek, latın tilleriniń túbiri hám grammatikalıq formaları ortasındaǵı usaslıqlardı salıstıra otırıp, bul usaslıqlardıń tosınnan bolmaǵanlıǵın, bul usaslıqlar bir negizge barıp tiriletuǵın ol tillerdiń tuwısqanlıǵın ańlatatuǵınlıǵın, sonday-aq, sanskrit, grek, latın tillerinen tısqarı bul semyaǵa german, kelt, iran tilleriniń de kiretuǵınlıǵın kórsetedi.

Bul tillerdiń kópshiliginde Amerikadaǵı xalıq sóylesedi. Olardan kechua tilinde ( 13 mln, sonnan 7 mln Peruda, 4 mln Ekvadorda, 2 mln Baliviyada) guarani tilinde ( 2,3 mln, Amazonka dáryası jaǵasında) kóbirek xalıq sóylesedi, qalǵanlarınıń kópshiligi júda az sóylesetuǵın tiller bolıp esaplanadı. Mısalı: shoni, shahaptin, krou sıyaqlı tillerde mıńǵa jaqın adam sóylesedi.⁷

Franc Bopp (1791-1867) óziniń izertlewlerinde indoevropa tilleriniń tuwısqan tiller ekenligin dáliyllewde túbirlerdiń, sózlerdiń usaslıq belgisine qaraǵanda grammatikalıq flekciya qubılısına úlken áhmiyet beriw kerekligin, flekciya qubılısına úlken áhmiyet beriw kerekligin, flekciya qubılısınıń tosınnan usas bolıwı yamasa bir tilden bir tilge ótiwi múmkin emesligin atap kórsetti. Indoevropa tilleriniń negiz tili sanskrit ekenligin dáliylley otırıp, Bopp indoevropa tiller semyasına jat bolǵan malay hám ayırım kavkaz tillerin de usı toparǵa kirgiziwge háreket etti. Óziniń bul kóz qarasların Franc Bopp 1833-jılı járiyalaǵan “Sravnitelnaya grammatika indogermanskix (indoevropeyskix) yazıkov” miynetinde bayanladı.

1875-jılı járiyalanǵan “Tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwı” miynetinde onıń til bilimindegi kóz qarasları sáwleleniwin tapqan. Ol til biliminde Ferdinand de Sossyurdıń táliymatların basshılıqqa aladı.⁸

Tómende A.A.Reformackiy tárepinen tayarlanǵan dúnya tilleriniń geneologiyalıq klassifikaciyası berildi.

I. Indoevropa tilleri

II. Semit xamit tilleri

III. Kavkaz tilleri

IV. Fin-ugor tilleri

V. Túrkiy tiller

VI. Monǵol tilleri

VII. Tungus-mashjur tilleri

VIII. Qıtay-tibet tilleri

IX. Dravit tilleri

X. Malay-polineziya tilleri

XI. Avstraliya tilleri

XII. Papua tilleri

XIII. Afrikanıń túpkilikli xalıqlarınıń tilleri

XIV. Paleoafrika tilleri

XV. Paleoaziya tilleri

XVI. Eskimos tilleri

XVII. Amerika túpkilikli xalqınıń (indeeclerdiń) tili

XVIII. Heshbir tiller toparına kirmegen ayırım tiller

Bul tiller óz ishinde birqansha bólimlerge bólingen. Olardıń ishinde túrkiy tiller toparın alıp qaraytuǵın bolsaq, bunda túrkiy tiller semyasına túrk tili, ázerbayjan tili, ózbek tili, túrkmen tili, qazaq tili, qırǵız tili, tatar tili (qazan tatarları), bashqurt tili, qaraqalpaq tili, chuvash tili, uyǵır tili, yakut tili, tuva tillerin kirgizemiz. Bulardan basqa da qumıq (300mıń), qarachay (100mıń), balgar (50mıń), haqas (60mıń), noǵay (50mıń), gagauz (50mıń), altay (oyrat) h.t.b tillerdi óz ishine aladı.

Indeeclerdiń tilleri tariyxıy hám salıstırmalı interpretaciya jasawǵa kelmeydi, onı bul tillerdiń formalıq sapası hám sırtqı kórinisine tiykarlanatuǵın obyektiv metodlar menen izertlew zárúr. F.Boastıń dástúrin Sepir hám Blumfild dawam etti.⁹

Solay etip, dáslep salıstırmalı-táriyxıy metod sońınan salıstırmalı-táriyxıy til bilimi júzege keldi. Geneologiyalıq klassifikaciya jaratıldı.

Francuz alımı Vilgelm Postellus (1510-1581)diń “Tillerdiń tuwısqanlıǵı haqqında”, golland alımı Iosif Skaligerdiń (1540-1609) “Evropalılardıń tilleri haqqında pikirlewler” shıǵarmalar júzege keldi. 1786-jılı ingliz shıǵıstanıwshısı Vilgelm Djounz (1746-1794) Kalkuttada qılǵan ilimiy doklatında sanskrit tiliniń grek, latın, got hám áyyemgi parsı tilleri menen tuwısqanlıǵın kórsetip berdi.