Bioelektrogenez. Elektro’tkazuvchanlik ionlarning muvozanat potensiali, membrananing stasiolar

Molekulyar biofizika
Biomakromolekulalar tuzilishining struktura asoslari.
Biopolimerlar zanjir shaklidagi tirik va egiluvchan molekulalardan iborat,
yuqori Molekulyar birikmalardir. Zanjir shaklidagi tuzilish chiziqni (oqsillar,
nuklein kislotalar, kauchuk, guttapercha, sellyunoza), shoxlangan zanjir (glikogen,
aminopektin) yoki fazoviy to’r (ba’zi bir oqsillar) shaklida bo’lishi mumkin.
Polimerlarga stereospesifiknik (xiralik) xarakterni bo’lib, molekulaning stereospesifiknigi ikki tur oyna simmetriyasi- stereoizomerlar: o’ng-D va chap L-forma
holatida uchraydi. Nuklein kislotalar tarkibiga qandlarning D-qator, oqsillar
tarkibiga esa, aminokislotalarning L-qator vakinlari kiradi. Molekulaning xiraligi
qutblangan nurni turlicha yutish va burish xossalari bilan farqnanadi. Organizm
uchun L- va D-formalarning antipodlari o’zaro farqlanadi. Shunday moddalar
borki, ularning bir formasi zaharli bo’nsa, boshqasi zararsiz, L-aspargin kislota
mazaga ega emas, ammo uning antipodi D-asparagin kislotasi shirin.
Molekulaning stereospesifiknigi ularning kimyoviy xossalarida o’z aksini
topadi. Masalan, hayvonlarning proteonitik fermentlari faqat L-aminokislotalardan
tarkib topgan oqsillarni gidrol izlay oladi. Sibir yazvasi bakteriyalari po’stidagi
oqsil tarkibida D-glutamin kisnota bo’lgani uchun ular proteolitik fermentlar
ta’siridan parchalanadi. Oqsillar va nuklein kislotalardan tashqari ba’zi bir qandlar
Biopolimerlar jumnasiga kiradi. Hujayraning muhim polisaxaridlari - kraxmal
(amiloza va aminopektindan iborat ikki formada), o’simliklar sellyunozasi,
makromonekular bo’lib, ularda informasiyaning kodlanishi, ularga mos
aminokisnota, nukneotid "xarflari" vositasida amalga oshiriladi. Mutasiyalar
tufayli informasiya teksti o’zgaradi. Polisaxaridlar Makromolekulasi bir xil
zvenolardan iborat bo’lgani uchun, informasiyaga ega emas. Shuning uchun ular
tayanch va oziqa vazifalarini bajaradi.
Oqsil va nuklein kislotalar molekulalari, kovalent bog’lar orqali bog’langan
monomerlarning muntazam va anqk ketma-ketnilidan tashkil topadi. Mazkur
ketma-ketnikdagi monomerlarning soni va takrornanish tartibi Makromolekulaning
birnlmchi strukturasi . deb ataladi.
Polimer zanjiridagi aminokisnota qoldig’larining muayyan tipi va ularning
muntazam ravishda davriylik bilan takrorlanib kelishi, oqsillar turi va
funksiyalarining xilma- xilnigini ta’minlaydi. Nuklein kislotalarning birlamchi
strukturasi qand (RNKda riboza, DNKda dezoksiriboza) bilan fosfat kislota
qoldig`i ularni zvenolarining takrorlanishidan iborat. Har bir uglevod zvenosiga
azot asoslaridan (adenin, timin, guanin, sitozin) birikadi, ya’ni DNK va RNK
tekstlari, to’rt xarfni alifbe bilan yozilgan. RNKda timin o’rniga urasil kirgan.
DNK- nukleotid tarkibi Chargaff qoidasiga bo’ysunadi: molekuladagi A soni T
soniga, S esa G soniga teng, purinlar (A+G) soni piramidinlarsoni (S+T)ga teng,
ya’ni (A+G)/(S+T) = 1.
Oqsil va nuklein kislotalar strukturasining o’ziga xos alohidanigi - struktura
erkin energiyasining minimal kattaligi bilan xarakterlanadigan kimyoviy guruhlar
barqarorligidir. Bunday holatga ko’pincha vodorod bog’lari hosil qilish orqali
erishiladi. Monomerlarning fazoviy muntazamligi Ikkilamchi strukturani
shakllantiradi. Amid guruhi (-N-H) vodorod atomi karbolin (-Sq0) guruh
kislorod atomi bilan vodorod bog’i -Sq0.....H-N hosil qiladi. Aynan shu munosabat
bilan DNK Ikkilamchi struktura yakka ( oqsillar va RNKda) yoki qo’sh (DNKda)
spiral xarakteriga ega bo’ladi.
Poling va Kori polipeptid zanjiri Ikkilamchi strukturasining asosiy ikki
varianti haqidagi g’oyani ilgari surdi. -spiran- har bir peptid bog’i zanjir o’qiga
nisbatan 100o ga burilib o’ram hosil qiladi va bir to’la o’ram 3,6 peptid birligini
o’z ichiga oladi. Har bir o’ram molekula o’qi bo’ylab 0,54 nmga siljiydi. Spiral
o’ngga va chapga buralgan bo’lishi mumkin. Ikkilamchi struktura elementi
sifatida, -spiraldan tashqari har xil taxlangan -struktura ham mavjud bo’lib, ular
parallel va antiparallel formalar holida uchraydi. Nativ DNK Ikkilamchi
strukturasi azot asoslarining bog’lari vositasida juftni ( bir zanjirdagi A ikkinchi
zanjirdagi T bilan, G esa S bilan bog’lanadi, aynan mana shuning o’zi Chargaff
qoidasining mohiyatini tashkin etadi) bog’lanib, bir- biriga o’ralgan ikkita
polinukneotid zanjirining qo’sh spiral shaklida taxlanishidan hosil bo’ladi.
Oqsillarda muntazam struktura hosil qilmaydigan (tartibnanmagan) sohalar ham
bo’lib, ular spiralning fazoda egilish joylarida uchraydi. Egilishlar, diffuziya
va vodorod bog’lari elektrostatik va gidrofob Ta’sirlashishlari tufayli Ikkilamchi
struktura elementlarining fazoviy taxlanishidan uchlamchi struktura shakllanadi.
Ikkilamchi va uchnamchi strukturalararo chegara shartli bo’lib, amalda,
oqsilning muntazam (domenni) hamda muntazam bo’lmagan zvenolardan tashkil
topgan yaxlit fazoviy struktura (konformasiya) bilan ish ko’riladi.
Nativ oqsil molekulasi bir yoki bir nechta har xil uchlamchi struktura
elementlari (subbirliklar)dan topgan bo’lishi mumkin. Subbirliklar assosiasiyasidan
iborat Molekulyar ust struktura - to’rtnamchi struktura . deb ataladi. Masalan,
gemognobin molekulasi to’rtta (1, 2, 1 va 2) subbirliklardan tashkin topgan.
Tashqi muhit parametrlarining (harorat, ion tarkibi, rN, tuban Molekulyar
birikmalar konsentrasiyasining) o’zgarishi oqsil konformasiyasini belginovchi
kuchlar balansini o’zgartib, oqsilning yangi sharoitda, barqaror yangi
konformasiyaga o’tishga sabab bo’ladi. Makromolekulalarning strukturasi va
konformasion o’tishlarini tekshirish uchun har xil fizika-kimyoviy metodlar
qo’llaniladi.