Biofizika kitob yangisi 2013. doc

Nurlanish dozasi quvvati sekundiga Greylarda (Gr/s) ifodalanadi. Nurlanish 
dozasining tizimdan tashqari birligi rad. (Radiation Absorbed Dase so’zlarining 
bosh xarflari) 1 rad=10
-2
Gr. Quvvatining birligi (rad/s) larda ifodalanadi. 
Yutilgan doza tushunchasi tajribada kam foydalaniladi. Amalda jism yutgan 
dozani nurlanishning uni o’rab turgan havoga ionlovchi ta’siri bo’yicha 
baholanadi. Bunga ekspozision doza deyiladi. SI tizimida birligi (Kl/kg). Amalda 
esa rentgen ishlatiladi. Bunday dozada 1sm
3
quruq havoning ionlashishi natijasida 
0
0
S va 760 mm.sm.ust. bo’lgan vaqtda har bir ishorasi 1 birl. SGSq ga teng bo’lgan 
zaryad tashuvchi ionlar hosil bo’ladi. 
Nurlanish va ekpozision dozalar o’zaro proporsionaldir D=
⋅
f
X 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

224
Bunda 
f
- o’tish koeffisiyenti. 
Suv va odam tanasining yumshoq to’qimalari uchun 
f
=1 
Ionlanish uchun odatda nurlanish dozasi qancha katta bo’lsa, biologik ta’sir 
ham shuncha katta bo’ladi. Lekin turli nurlanishlar aynan bir xil yutilgan dozada 
ham turli xil ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun nurlanishning organizmlarga ta’sirini 
ko’rsatuvchi ekvivalent doza kattaligi qabul etilgan: 
To’qimalarda yutilgan doza birday bo’lganda berilgan nurlanish turining 
biologik ta’siri effektivligining rentgen yoki gamma nurlanish effektivligidan 
necha marta katta ekanligini ko’rsatuvchi K-koeffisiyent sifat koeffisiyenti deb 
ataladi. Radiobiologiyada uni nisbiy biologik effektivligi (NBE) deb ataladi. 
Yutilgan doza sifat koeffisiyenti bilan birgalikda ionlanuvchi nurlanishning 
biologik ta’siri tug’risidagi ma’lumot beradi.
Ekvivalent doza birligi zivert (Zv) standart tarkibli biologik to’qimaning 
кг
ж
1
yutilish dozasiga tengdir. Tizimdan tashqari birlik ber (rentgen biologik 
ekvivalenti): 13v = 10
2
ber. 
Tabiiy radioaktiv manbalari (kosmik nurlar, yer bag’ri hamda suv 
radioaktivligi, odam gavdasi tarkibidan yadrolar radioaktivligi va hokazolar) 
taxminan 125 mber ekvivalent dozaga mos fon hosil qiladi. 
Nurlanish bilan ish olib berilgan kishilar uchun bir yillik ruxsat etilgan dozasi 
5 ber, o’limga olib boradigan dozasi 60 ber 
Dozimetrik asboblar deb ionlovchi nurlar dozasini o’lchash yoki dozalar bilan 
bog’langan kattaliklarni aniqlovchi asboblarga aytiladi. Tuzilishi jihatdan ular 
yadroviy nurlanish detektori va o’lchov qurilmadan iborat bo’ladi. Odatda ular 
doza yoki doza kuvvati birliklarida darajalangan bo’ladi. 
Ishlatiladigan detektor turiga qarab, dozimetrlarni ionizasion, lyuminessent, 
yarim o’tkazgichli, fotodozimetrlar va boshqa turlarga ajratiladi. 
Rentgen va gamma nurlanishning ekspozision dozasini o’lchashga 
mo’ljallangan dozimetrlarga rentgenometrlar deyiladi. 
Ularda detektor sifatida ionizasion kamera qo’llaniladi. Kamera zanjirlardan 
o’tuvchi zaryad ekspozision doza, tok esa uning quvvatiga pro-porsionaldir. 
Masalan, MRM-2-mikrorengenometrlar DK-0,2-individual dozi-metr kompleksi. 
Detektorlari gaz razryad hisoblagichlaridan iborat bo’lgan dozimetrlar ham 
mavjud. Radioaktiv izotoplar aktivligini yoki konsentrasiyasini o’lchash uchun 
radiometrlar qo’llaniladi. 
Radiasion himoyalanishning uchta turi vaqtdan, masofadan va material bilan 
himoyalanish mavjud.
Vaqt qancha ko’p bo’lib, masofa qanchalik kam bo’lsa ekspozision doza 
shunchalik katta bo’ladi. Material bilan himoyalanishda nur turiga bog’liq. Alfa 
nurlanishdan himoyalanish sodda bo’lib, bir varaq qog’oz yetarlidir. Ammo nafas 
yo’li va ovqat orqali ham nurlanish mumkin. 
Betta nuridan himoyalanish uchun bir necha sm qalinlikdagi alyuminiy, 
plestiglas yoki shisha plastinka yetarli. 
Neytral nurlanishlar hisoblangan rentgen va gamma nurlanishlarda 
himoyalanish murakkabdir. Bulardan ham qiyini neytronlardan himoyalanishdir. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

225
Kosmik nurlar 92,9% protonlar, 6,3% alfa zarrachalardan iborat. Birlamchi kosmik 
nur energiyasi 10
9
eV, Yerga yetib kelganda quvvati 1,5
GVt bo’ladi. 
Nurlanish organizmga qisqa vaqt ichida ta’sir qilsa (sekundan bir necha 
soatgacha), unga kiruvchi nurlanish deyiladi. Agarda organizm uni uzoq vaqt 
davomida olsa (yillar va o’nlab yillar davomida) unga doimiy nurlanish deyiladi. 
Quyidagi jadvalda turli intensivlikdagi nurlanishning organizmga ta’siri keltirilgan.
Xirosima va Nagasaki aholisini kuzatish natijalari shuni ko’rsatdiki, ko’z 
qorachig’ining xiralashuvi (ko’z kataraktasi), qalqonsimon bez leykemiyasi, 
qondagi leykositlarning xromosomik abberasiyasi va yoshligida nurlangan 
odamlarning o’sishida pasayish kuzatiladi. Keyingi izlanish natijalari asosan 
ko’krakda va o’pkada qattiq o’simtalarning hosil bo’lishi aniqlandi. Rak 
kasalliklari nurlanishdan 30 yil o’tganda ham kuzatilish mumkin ekan. 10.1 – 
jadvalda natijalar butun tana uchun keltirilgan.
10.1 – jadval
Organizmning